برای ساماندهی طب سنتی ایران اصلاح سیستم آموزشی ضروری است

از دكتر امین تا كنون بیش از ۵۰ مقاله در نشریات معتبر داخلی و خارچی به چاپ رسیده، همچنین بیش از ۴۰ مقاله در كنگره‌های بین‌المللی و داخلی ارایه شده است.
از تالیفات ایشان می‌توان از كتاب مصور متداول‌ترین گیاهان دارویی سنتی ایران نام برد. همچنین دكتر امین در تالیف جلد اول كتاب CRC Hand Book of Herb & Spice كه در انگلستان به چاپ رسیده و جلد دوم این كتاب كه در دست چاپ است مشاركت داشته‌اند. همكاری در تالیف كتاب گیاهان سمی ایران و تالیف چندین بخش از كتاب دو جلدی فارماكوپه گیاهان دارویی ایران از دیگر فعالیت‌های ایشان است.
● مدتی است كه گرایش كلی دنیا به مصرف گیاهان دارویی و بهره‌گیری از طب‌ كل‌نگر و سنتی است، علت این رویكرد را در چه می‌دانید؟
▪ هرچه به جلو می‌رویم علم پیشرفت كرده و به معلومات بشر افزوده می‌شود. این انتظار همیشه بوده و هست كه ما هر روز با مطلب جدیدی روبرو شویم. در طب نوین هم هر روز كشف جدیدی اتفاق می‌افتد، نگاه‌ها وسعت پیدا می‌كند و دیدگاه‌های قبلی تصحیح می‌شود. امروزه در دنیایی كه به‌جزء به مسایل نگاه می‌كرده،‌ كل‌نگری مورد توجه قرار می‌گیرد و این طبیعی است. به نظر من نمی‌توانیم چنین تفكیكی قایل شویم كه آن طب قدیم بوده و این طب جدید است. این‌ها وابسته به هم هستند و طب امروز دنباله و تدوام همان طب قدیم است. اطلاعات طب جدید، دقیقا مبتنی بر همان روش‌های بهداشتی درمانی است كه از گذشته بوده، آن موقع هم سلامتی مردم مطرح بوده و الان هم همین‌طور. منتهی آن موقع با امكانات خودش و امروز هم با امكانات پیشرفته امروزی.
به داروها هم كه نگاه می‌كنیم همان وضعیت است. پروسه‌ای كه اتفاق افتاده، بیانگر این بازگشت و رویكرد به علم قدیم است. در خیلی از مسایل، رویكرد به گذشته وجود دارد. مثلا در صنعت ساختمان‌سازی، الان به این نتیجه رسیده‌اند كه ساختمان‌ها را به سبك و سیاق قدیم طوری كه ساختمان را بی‌نیاز از كولر كند (به همان سبك ساختمان‌های یزدی)، بسازند. عین این مطلب در طب هم اتفاق افتاده. مسلما با پیشرفت علم، اثرات جانبی داروهای شیمیایی مشخص می‌شوند. حتی قدیمی‌ها هم می‌دانستند كه وقتی دارو را خالص‌سازی كردی و به بیمار دادی، حتما بیمارت دچار مشكل می‌شود. در طب قدیم هم داروها درجه‌بندی داشت مثلا داروی درجه ۴ را اصلا برای بیمار تجویز نمی‌كردند، برای این‌كه كشنده بوده. اگر هم بنا به دلایلی مجبور می‌شدند، چنین دارویی را تجویز كنند، بدلش را هم می‌دادند. اطلاعات بالینی، دانشمندان و محققان را وادار به بازنگری در دستاوردها كرده تا اشكال كار را پیدا كنند.
امروزه بحث مدلینگ در داروسازی مطرح است و همه كارها به وسیله كامپیوتر انجام می‌شود. به این ترتیب كه مدل فضایی دارو را درست می‌كنند و تمام استخلاف‌های ممكن را مورد بررسی قرار می‌دهند و بعد اطلاعات فارماكولوژی را به كار می‌برند، تمام این‌ها فضاسازی است و هیچ اتفاقی در آزمایشگاه نمی‌افتد. و از این طریق به این نتیجه می‌رسند كه مثلا از تمام توان یك مولكول استفاده نشده؛ یا اگر استفاده شده، مولكول مناسبی نبوده، یا استخلاف‌های درستی ساخته نشده و … این‌ها در مورد گیاهان دارویی و داروهای گیاهی هم مطرح است و به این نتیجه رسیده‌اند كه از تمام توان یك گیاه، یك ماده معدنی یا حیوانی استفاده كافی نكرده‌اند و همین امر باعث شده كه حتی در مورد مواد غذایی، با اطلاعات تازه‌ای روبرو ‌شویم. در واقع ظهور روش‌های نوین علمی و شناسایی تركیبات، این توان را برای ما ایجاد كرده كه می‌توانیم اظهارنظر كنیم. بنابراین نمی‌توانیم بین روش‌های نوین پزشكی و روش‌های قدیمی دیوار بكشیم.
در واقع كاری كه باید بكنیم این است كه با دوباره‌‌نگری توانایی‌های اصلی آن را شناسایی كنیم و به‌كار ببندیم. امروزه تفكر كل‌نگر مورد توجه همه دنیاست. روش‌های درمانی جدید جزء‌ نگر هستند. اما پزشكی قدیم كل‌نگر است. اگر كسی معده‌اش درد می‌گرفت، فقط معده بیمار را مورد معاینه و توجه قرار نمی‌دادند بلكه می‌گفتند بایستی بررسی كرد كه چه عوامل موثر دیگری در زندگی بیمار، باعث درد معده او شده. اولین سوال‌های پزشكان سنتی ما راجع به چگونگی زندگی بیمار بوده، این‌كه اهل كجاست؟ كارش چیست؟ این‌جا چه می‌كند؟ و … و سپس در پروسه درمان به این نكات توجه می‌كردند.
در حالی كه در طب جدید، پزشك فرصتی برای این كار ندارد. چون جزء‌ نگر شده، تخصصی شده و دیگر فرصتی برای «كلی» نگاه كردن ندارد.درحال حاضر دوباره رویكردی در سراسر جهان به كل‌نگری شده و كشورهایی كه علم پزشكی در آن‌ها بنیادی بوده و دانشمندان صاحب‌نظر در این زمینه داشتند، مورد توجه قرار گرفته‌اند و مطرح شده‌اند. هم داشته‌های آن‌ها، هم دانسته‌های آن‌ها و هم امكانات و تجهیزاتی كه در اختیار داشتند مورد بررسی و تحقیق و بازنگری قرار گرفته‌اند، منتهی با یك دیدگاه جدیدتر و با استفاده از علم جدید. این جریان به جاهای خوبی هم خواهد رسید و پیشرفت خواهد كرد. بسیاری از دانشگاه‌ها و مراكز تحقیقاتی در سراسر دنیا پژوهش، تحقیقات و مطالعات در مورد تاریخ طب و به طور كلی داشته‌هایشان در هر زمینه‌ای را در صدر برنامه‌های تحقیقاتی‌شان قرار داده‌اند.
● به جزء كشورهای شرقی كه همواره كم و بیش به طب سنتی خودشان توجه داشته‌اند،‌ می‌توانید از كشورهایی كه در حال حاضر این كار را می‌كنند، نام ببرید؟
▪ من اطلاع دارم كه كشور كانادا تا حالا در پروسه درمان، از تركیبات قدیمی‌، صرفا به عنوان مكمل استفاده می‌كرده و نه دارو. فروشگاه‌هایی هم دارند كه پر از Food Supliment است و اصولا تحت این نام در وزارت سلامتشان در بخش غذایی دسته‌بندی می‌شود. ولی اطلاع دقیق دارم كه این‌ها تحقیق و بررسی كردند كه این دسته از مكمل‌ها فقط مكمل غذایی نیستند و خیلی وقت‌ها درمان بیماری‌ها با آن‌ها امكان‌پذیر است. بنابراین در سیاست‌گذاری و پذیرش خیلی از این مكمل‌ها تجدید نظر شده و به این‌ها به‌عنوان دارو نگاه می‌كنند. این حركت جدیدی است در كشوری مثل كانادا كه درصد سلامتی خیلی بالاست می‌بینیم كه آن‌ها به تفكرات قبل از خودشان اهمیت می‌دهند و این در واقع برگشت اطلاعات از مردم است. دولت برای این برگشت اطلاعات، فكر و برنامه‌ریزی دارد و سیاست‌گذاری‌ها به گونه‌ای صورت می‌گیرد كه برگشت اطلاعات در سیستم قانونی بهداشت و درمان باشد. نه این‌كه در سیستم غیررسمی به هزار پیرایه و خرافات آلوده، و به همین خاطر همواره عقب‌مانده و غیرعلمی تلقی شود.
● اخیرا دوره كارشناسی ارشد طب سنتی تصویب شده نظرتان در این باره چیست؟
▪ بله این موضوع تصویب شده و دانشگاه‌های تهران، شهید‌بهشتی، ایران و شاهد اعلام آمادگی كرده‌اند تا دانشجو بگیرند. ولیكن اگر خیلی خوش‌بین باشیم شاید نتیجه آن را ۶-۵ سال دیگر ببینم. اینها باید فارغ‌التحصیل شوند، كار كنند، تجربه پیدا كنند. بنابراین امیدواریم تا ۱۰ سال آینده سیستمی برای این موضوع پیدا كنیم. ولیكن آیا این روش و این تعداد پاسخگوی نیاز جامعه هست؟ برای‌ اینكه سرعت را كمی بالا ببریم باید روش‌های دیگری را به كار ببریم برای دانشجویانی كه در سیستم پزشكی درس می‌خوانند و پزشكانی كه در سیستم بهداشت و درمان كشور فعالند. باید برای آشنایی بیشتر دانشجویان رشته‌های پزشكی، واحدهایی را اختصاص داد. سابق بر این درس گیاهان دارویی به عنوان یك كرسی مشخص برای دانشكده داروسازی، پزشكی، دندانپزشكی و بهداشت ارایه می‌شد و رییس این كرسی هم استاد دكتر گل‌گلاب (روحشان شاد) بودند. بعد كم‌كم این درس فقط برای دانشجویان داروسازی ارایه شد و برای سایر رشته‌ها حذف شد. در حالی كه لازم است این درس و یا چند واحد طب سنتی بر حسب مورد و نیاز، برای همه رشته‌های علوم پزشكی گذاشته شود.
برای پزشكانی كه در حال حاضر در سیستم بهداشت و درمان كار می‌كنند، هم باید دوره‌های شش‌ماهه‌ آموزش طب سنتی بگذارند. و این دوره‌ها باید در سراسر كشور برگزار شود و فقط در تهران متمركز نشود تا حتی پزشكی كه در دورترین شهرهای این كشور در حال فعالیت است از این دوره‌های بی‌بهره نماند. اطلاع‌رسانی به پزشكان در این مورد خیلی ضروری است، چرا كه پزشك در سیستم درمان كشور فعال است و اگر اطلاعات لازم را داشته باشد؛ بنا به ضرورت و نیاز از هر یك از دو روش‌های درمانی طب آلوپاتیك و طب سنتی یا به صورت مخلوطی از هر دو استفاده خواهد كرد.
● خیلی از پزشكان باوری نسبت به طب سنتی و مكمل ندارند برای تغییر نگرش آن‌ها چه باید كرد.
▪ نمی‌توانیم بگویم كه اعتقادی ندارند. خیلی از پزشكانی كه می‌گویند به طب سنتی یا گیاهان دارویی اعتقاد نداریم؛ در منزلشان عرق نعناع، دارچین، زیره و … دارند. اصلا مگر می‌شود كسی غذایی را بدون مواد خوب و طبیعی درست كند. این‌ها جزو مواد غذایی ما و بلكه دنیا هستند. ببینید سیستم اطلاع‌رسانی چگونه عمل كرده كه این پزشك، چنین برخورد می‌كند. آموزش عالی بیاید سیستم آموزشی دیگری طراحی كند و نتیجه‌اش را هم ببیند. تمام این افراد در سیستم پزشكی نوین درس می‌خوانند، وقتی پزشكی اطلاعاتی درمورد گیاهان دارویی و مواد طبیعی ندارد، چگونه درمان بیمارش را بر آن اساس انجام دهد. سیستم آموزشی به او آموزش نداده است. من و خیلی‌های دیگر اعتقاد داریم كه گیاهان دارویی خوبند. با این اعتقاد كه مسئله حل نمی‌شود. باید سیستم آموزشی‌ای طراحی شود كه پاسخگو باشد. در حال حاضر بیمار وقتی به یك مركز درمانی مراجعه می‌كند،‌ معلوم است كه چه روندی برایش طی می‌شود. پزشكی وجود دارد كه بیمار را معاینه می‌كند و نسخه می‌نویسد.
داروخانه‌ای وجود دارد كه آن نسخه را می‌خواند. اما در طب سنتی سیستمی وجود ندارد. به عنوان مثال وقتی پزشكی جوشانده اعصاب تجویز می‌كند كدام داروخانه مطمئنی هست كه این نسخه را بپیچد. بله ممكن است من به عنوان كسی كه آشنا به گیاهان دارویی هستم، فورا ۱۰ گیاه دارویی به نظرم برسد كه همه آن‌ها برای اعصاب خوب هستند. ولی آیا این، همان نسخه مورد نظر پزشك است. وقتی پزشكی در نسخه‌‌اش استامینوفن تجویز می‌كند، دكتر داروسازی كه در داروخانه است می‌داند به بیمار چه بدهد. چون كارخانه‌ای بوده كه آن را درست كرده، دوزاژش مشخص است، بسته‌بندی هم دارد. بنابراین اول باید سیستمی كارآمد برای ارایه خدمات درمانی طب سنتی درست شود، بعد انتظار ارایه خدمات داشته باشیم.● بنابراین به طور همزمان باید داروسازی سنتی هم راه‌اندازی شود تا دچار مشكل نشویم.
▪ بله این فكر هم شده. برنامه‌های رشته داروسازی سنتی هم در حال تصویب است و در حد یكی از رشته‌های دانشكده داروسازی در ۱۰ دانشكده داروسازی ایران قرار است، دوره‌ها برگزار شود. و برای PhD دانشجو بگیرد. قطعا باید سیستم داروسازی سنتی تشكیل شود كه بتواند پاسخگوی پزشكی سنتی باشد.
● آقای دكتر امین اگر چه در حال حاضر سیستمی برای ارایه گیاهان دارویی آن‌گونه كه شما فرمودید وجود ندارد ولی بسیاری از مردم برای گرفتن گیاهان دارویی به عطاری‌ها مراجعه می‌كنند. از نظر شما عطاری‌ها مورد تایید نیستند.
▪ نمی‌شود عطاری‌ها را تایید یا تكذیب كرد. این فولكلور مردم ایران و سراسر دنیاست. دانشی است كه سینه به سینه منتقل شده و همین‌طور هم ادامه دارد. اشكالی كه دارد عدم وجود سیستم نظارتی و كنترلی بر آن است. شما مطمئن نیستید فردی كه پشت یك عطاری نشسته، آدم مطلعی هست یا نه. معمولا این افراد نه دوره‌ای می‌بینند نه مدركی دارند. یك پزشك، داروساز، مهندس یا … بالاخره در جایی درس خوانده و مدركی دارد كه نشان می‌دهد این فرد واجد دانش و اطلاعات كافی در پزشكی، داروسازی، مهندسی یا … است. ولی وقتی از یك عطار می‌پرسید اطلاعاتت را از كجا آورده‌ای؛ معمولا از كسانی نام می‌برند كه اصلا در قید حیات نیستند. ضمن این كه باز این سوال مطرح است كه خود آن فرد دانشش را از چه كسی آموخته و آن دانش تا چه حد درست بوده است. به این ترتیب هیچ سیستمی نیست كه بتوانید این‌ها را ارزشیابی كنید. مگر این‌كه وزارت بهداشت و درمان بیاید سیاست‌گذاری‌هایی در این زمینه انجام دهد و این‌ها را سطح‌بندی كند. و متاسفانه چون در این مورد سوء‌استفاده‌های فراوان وجود دارد، موجب ناامنی‌ زیادی در این حوزه شده همچنین باعث شده آن دسته از افرادی كه به موضوع علمی نگاه می‌كنند، خیلی اعتقادی به آن‌ها نداشته باشند.
و البته كسانی كه می‌خواهند سیاست‌گذاری كنند باید كاملا به مسایل آن‌ها اشراف داشته‌ باشند. عطاری حرفه بسیار ریشه‌داری است و از نسلی به نسل دیگر می‌رسد. بنابراین وزارتخانه باید از عطارهای صاحب نظر و مطلع برای شناخت، سیاست‌گذاری و ارایه طریق استفاده كند.
البته عطاری‌ها فقط در ایران نیستند. شما وقتی از ایران بیرون می‌روید؛ بیشترین و بزرگترین چیزی كه در رابطه با این موضوع می‌بینید، مربوط به چینی‌هاست. در قلب اروپا و آمریكا، در بهترین خیابان‌های انگلیس، مغازه‌هایی را می‌بینید كه گیاهان دارویی می‌فروشند كه فروشنده‌هایش هم چینی هستند. ولی بالای سرشان یك تابلوی قرمز رنگ زده‌اند با این مضمون كه مسئولان این فروشگاه به هیچ‌ وجه پاسخگوی سوالات درمانی شما نیستند. حتی اگر توجه نكنید و سوال كنید، خیلی محترمانه به تابلو اشاره می‌كنند و می‌گویند معذوریم. ولی متاسفانه در ایران، عطاری‌ها به راحتی در كار درمان دخالت می‌كنند.
باید كاری كنیم كه اطلاعات این افراد را ارتقا دهیم. حدود و ثغور كارشان مشخص باشد. در بین عطارها، افراد علاقمندی هستند كه از دوره‌های آموزشی استقبال می‌كنند. علاقمندان این حرفه را باید جمع كرد. از طرفی همان‌طور كه می‌دانید اینها افرادی هستند كه به راحتی اطلاعات را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند. چون فرهنگی دارند كه بر اساس آن معتقدند، اطلاعات باید به دست اهلش سپرده شود و در پاسداری از اطلاعات كه سینه به سینه به آن‌ها منتقل شده بسیار جدی هستند. بنابراین وزارت بهداشت باید سیستمی طراحی كند كه بتواند اعتماد و اطمینان آن‌ها را جلب كند و فكری هم برای حفاظت و صیانت از این اطلاعت بكند.
● به هرحال كشورهایی كه دارای طب سنتی هستند چنین تجربیاتی را دارند و توانسته‌اند دانش فولكوریك مردم را جمع‌آوری كنند و به شكل آكادمیك و قابل ارایه در دانشگاه‌ها در آورند، وزارت بهداشت می‌تواند از تجربیات آن‌ها استفاده كند.
▪ بله. این‌ها افرادی را كه دارای علم این كار بودند جمع‌آوری كرده، تیم‌های تحقیقاتی تشكیل داده‌اند. جمع‌آوری اطلاعات گذشتگان كار ساده‌ای نیست. اول اطلاعات را بدون هیچ‌گونه دخالتی جمع‌آوری كردند.كسانی كه این كار را می‌كنند باید كاملا به طب سنتی و فولكور آشنا باشند و سلیقه و باورهای خودشان را دخالت ندهند.
بعد آمدند و اطلاعات را آنالیز كردند، تحقیق و بررسی كردند، آزمایش كردند. از طرفی سیاست‌گذاری‌های مناسب را هم اعمال كردند. و البته این‌ كارها را هم یك‌شبه انجام ندادند. سال‌‌ها كار كردند.
كتاب‌ها و متون طب سنتی كشورمان گنجینه‌ای غنی از دانش گذشتگان‌ است كه هنوز هم قابل بهره‌برداری است، برخی از درمانگران سنتی، برخی از عطارها و … وارث بخشی از دانش طب سنتی كشورمان هستند، به نظر شما چگونه می‌توانیم از این میراث بهره بهتری ببریم.
الان در جامعه ما افراد جداجدا كار می‌كنند مدام در گوشه و كنار مراكز جدیدی در این رابطه باز می‌شود. كسانی كه در زمینه طب سنتی اطلاعات واقعی دارند، انگشت‌‌شمارند و به‌كارگیری و استفاده از این افراد مهم است. بعضا ما شاهدیم افرادی در این وادی قدم می‌گذارند كه متاسفانه فاقد اطلاعات اولیه و مقدماتی‌ در این رابطه هستند. ولی چون گرایش به طب سنتی و گیاهان دارویی زیاد شده، این شخص هم می‌خواهد حضور داشته باشد و این درست نیست.. ما باید تیم‌های قوی از كلیه افراد واجد شرایط تشكیل دهیم، نه این كه صدها هسته درست كنیم اما ضعیف.
سیاست‌گذاری هم باید با اطلاع و درست صورت بگیرد. مسلما سرمایه‌گذاری‌اش هم باید انجام شود. بودجه كافی باید در نظر گرفته شود بدون این‌كه به برگشت سرمایه توجه شود. فعلا باید برای این كار، پول خرج كنیم، سرمایه‌گذاری كنیم تا زیربنای محكمی داشته باشیم. طب سنتی میراث قرن‌هاست، نمی‌توانیم ظرف چند سال به نتیجه برسانیم یا در موردش به سادگی اظهار نظر كنیم. عجله در این كار خیلی خطرناك است. امروز متاسفانه به افرادی برمی‌خوریم كه با اندك اطلاعات در مورد گیاهان دارویی، مدعی طب سنتی هستند. این غلط است. آلمان بعد از ۱۵۰ سال كار در زمینه گیاهان دارویی به این‌ جایگاهی كه دارد رسیده. سیستم پزشكی مدرن هم یك شبه به این جا نرسیده از قرن ۱۸ تا كنون، بعد از گذشت چند قرن دارای سیستمی به این عظمت شده و هنوز هم می‌ببینید كار، تحقیق و مطالعه بی‌وقفه ادامه دارد. در مورد طب سنتی و داروهای گیاهی هم همین‌طور است برای این‌كه زیربنای محكمی داشته باشیم فقط باید كار، تحقیق و پژوهش را سرلوحه قرار دهیم.

نویسنده :
دكتر غلامرضا امین عضو هیت‌علمی و مسئول هرباریوم دانشكده داروسازی تهران، همچنین عضو شورای بررسی و تدوین داروهای گیاهی در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی، بورد تخصصی فارماكوگنوزی در وزارت بهداشت، شورای علمی پژوهشكده گیاهان دارویی، انجمن تحقیقات گیاهان دارویی آلمان، انجمن فارماكوگنوزی ایران و … می‌باشد.

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی درمانگر