سجده بر تربت وتشیع

گروهی چنین می پندارند كه سجده بر خاك و یا تربت شهیدان، به معنای پرستش بوده و نوعی شرك است.
باید یادآور شد كه میان دو جمله: «السجود للّه» و «السجود علی الأرض» تفاوت روشنی وجود دارد. اشكال یاد شده، حاكی از آن است كه میان این دو تعبیر، فرقی نمی گذارند.
به طور مسلّم، مفاد «السجود للّه» این است كه «سجده برای خداست»، در حالی كه معنای «السجود علی الأرض» آن است كه «سجده بر زمین صورت می گیرد» و به تعبیر دیگر ما با سجده بر زمین، به خدا سجده می كنیم و اصولاً تمام مسلمانان جهان بر چیزی سجده می كنند در حالی كه سجده آنان برای خدا است. تمام زائران خانه خدا بر سنگهای مسجد الحرام سجده می كنند در صورتی كه هدف از سجده آنان خدا است.
با این بیان، روشن می شود كه سجده كردن بر خاك و گیاه و ... به معنای پرستش آنها نیست بلكه سجود و پرستش برای خدا به وسیله خضوع تا حدّ خاك است، همچنین روشن می شود كه سجده «برتربت» غیر از سجده «برای تربت» است. از طرفی ، قرآن كریم می فرماید: «ولله یسجد من فی السماوات والأرض»[۱] هر كس در آسمان ها و زمین است، برای خدا سجده می كند. و نیز پیامبر گرامی می فرماید: «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً»[۲] زمین، سجد گاه و مایه پاكیزگی برای من گردیده است.
بنابراین، «سجده برای خدا» با «سجده بر زمین و تربت» نه تنها كوچكترین منافاتی ندارد كه كاملاً سازگار است؛ زیرا سجده كردن بر خاك و گیاه، رمز نهایت خضوع و فروتنی در برابر خدای یگانه است.
در اینجا به منظور روشن تر شدن نظریه شیعه، سزاوار است به فرازی از سخنان پیشوای بزرگ خود _ امام صادق علیه السلام _ اشاره نماییم: هشام بن حكم می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره آنچه سجده بر آنها صحیح است پرسیدم، حضرت فرمود: سجده تنها باید بر زمین و آنچه می رویاند _ جز خوردنیها و پوشیدنی ها_ انجام گیرد. گفتم: فدایت گردم، سبب آن چیست؟ فرمود: سجده، خضوع و اطاعت برای خداوند است و شایسته نیست بر خوردنی ها و پوشیدنی ها صورت پذیرد؛ زیرا دنیا پرستان، بردگان خوراك و پوشاكند، در حالی كه انسان به هنگام سجده، در حال پرستش خدا به سر میبرد، پس سزاوار نیست پیشانی خود را بر آنچه كه معبود دنیا پرستان خیره سر است، قرار دهد. و سجده نمودن بر زمین، بالاتر و برتر است؛ زیرا با فروتنی و خضوع در برابر خدای بزرگ، تناسب بیشتر ی دارد[۳]. این سخن گویا، به روشنی گواه آن است كه سجده نمودن بر خاك، تنها بدان جهت است كه چنین كاری با توضع و فروتنی در برابر خداوند یگانه، سازگارتر است. در اینجا، پرسش دیگری مطرح می شود كه چرا شیعه مقیّد به سجده بر خاك و یا برخی گیاهان است و بر تمام اشیاء سجده نمی كند؟ در پاسخ این سؤال می گوییم: همانگونه كه اصل یك عبادت باید از جانب شرع مقدّس اسلام برسد، شرایط اجزاء و كیفیت آنها نیز باید به وسیله گفتار و رفتار بیانگر آن؛ یعنی پیامبر گرامی روشن گردد؛ زیرا رسول خدا، به حكم قرآن كریم، اسوه و نمونه همه انسان های وارسته است. اینك به بیان فرازهایی از احادیث اسلامی كه بیانگر سیره و سنّت پیامبر است می پردازیم كه همگی حاكی از آن است كه پیامبر صلی الله علیه وآله هم بر خاك و هم بر روییدنی ها مانند حصیر سجده می نموده است، درست به همان شیوه ای كه شیعه به آن معتقد است:
۱) گروهی از محدّثان اسلامی در كتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر را بازگو كرده اند كه آن حضرت، زمین را به عنوان سجده گاه خود، معرفی نموده است، آنجا كه می فرماید: «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً»[۴]
زمین، برای من، سجده گاه و مایه پاكیزگی قرار داده شده است.از كلمه «جعل»كه در اینجا به معنای تشریع و قانون گذاری است، به خوبی روشن می شود كه این مسأله، یك حكم الهی برای پیروان آیین اسلام است. و بدین سان، مشروع بودن سجده بر خاك و سنگ و دیگر اجزاء تشكیل دهنده سطح زمین، به ثبوت می رسد.
۲) دسته ای از روایات، بر این نكته دلالت دارند كه پیامبر گرامی ، مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاك به هنگام سجده، فرمان می داد، چنانكه امّ سلمه (همسر پیامبر) از آن حضرت روایت می كند كه فرمود: «ترّب وجهك الله»[۵]
رخسار خود را برای خدا بر خاك بگذار. و از واژه «تّرب» در سخن پیامبر، دو نكته روشن می شود؛ یكی آن كه باید انسان به هنگام سجده، پیشانی خود را بر روی «تراب»؛ یعنی خاك بگذارد و دیگر آن كه این رفتار، به علّت امر به آن، فرمانی است لازم الاجرا، زیرا كلمه «ترّب» از ماده «تراب» به معنای خاك گرفته شده و به صورت صیغه امر، بیان گردیده است.
۳) رفتار پیامبر گرامی در این مورد، گواه روشن دیگر و روشنگر راه مسلمانان است. وائل بن حجر می گوید:
«آنگاه كه پیامبر سجده می نمود، پیشانی و بینی خود را بر زمین می نهاد.»[۶]انس بن مالك و ابن عباس و برخی از همسران پیامبر مانند عایشه و ام سلمه و گروه بسیاری از محدّثان چنین روایت كرده اند:«كان رسول الله (صلی الله علیه وآله) یصلّی علی الخمره»[۷]پیامبر، بر خمره كه نوعی حصیر بود و از لیف درخت خرما ساخته می شد، سجده می نمود. ابو سعید _از صحابه رسول خدا_ می گوید:
به محضر پیامبر وارد شدم در حالی كه بر حصیری نماز می گذارد.[۸] این سخن، گواه روشن دیگری بر نظریه شیعه است مبنی بر این كه سجده بر آنچه از زمین می روید، در صورتی كه خوردنی و پوشیدنی نباشد، جایز است.
۴) گفتار و رفتار صحابه و تابعان پیامبر نیز گویای سنّت آن حضرت است: جابر بن عبدالله انصاری می گوید: با پیامبر گرامی نماز ظهر می گزاردم، مشتی سنگریزه برگرفته، و در دست خود نگه می داشتم تا خنك شود و به هنگام سجده بر آنها پیشانی گذاردم و این به خاطر شدت گرما بود. سپس راوی می افزاید: اگر سجده بر لباسی كه بر تن داشت جایز بود، از برداشتن سنگریزه ها و نگهداری آنها، آسان تر بود. ابن سعد (متوفای ۲۰۹) در كتاب خود «الطبقات الكبری» چنین می نگارد: «كان مسروق إذا خرج یخرج بلبنه یسجد علیها فی السّفینه».[۹]مسروق بن اجدع، به هنگام مسافرت، خشتی را با خود بر می داشت تا در كشتی بر آن سجده نماید. لازم به تذكر است كه مسروق بن أجدع، یكی از تابعین پیامبر و اصحاب ابن مسعود بوده است و صاحب «الطبقات الكبری» وی را جزء طبقه او از اهل كوفه پس از پیامبر و از كسانی كه از ابوبكر و عمر و عثمان (لعنه الله علیهم) و علی (علیه السلام) و عبدالله بن مسعود، روایت نموده اند، به شمار آورده است. این سخن روشن، بی پایگی گفتار كسانی را كه همراه داشتن قطعه ای تربت را شرك و بدعت می پندارند، اثبات می كند و معلوم می گردد كه پیشتازان تاریخ اسلام نیز، بدین كار مبادرت می ورزیدند.[۱۰] نافع می گوید: «إنّ ابن عمر كان إذا سجد و علیه العمامه یرفعها حتّی یضع جبهته بالأرض».[۱۱]عبدالله بن عمر به هنگام سجده، دستار خود را بر می داشت تا پیشانی خود را بر زمین بگذارد. رزین می گوید: علی بن عبدالله بن عباس به من نوشت: لوحی از سنگ های كوه مروه را برای من بفرست تا بر آن سجده نمایم.[۱۲]
۵) از سوی دیگر، محدّثان اسلامی روایاتی را آورده اند حاكی از آن كه پیامبر گرامی كسانی را كه به هنگام سجده، گوشه دستار خود را بین پیشانی خود و زمین قرار می دادند، نهی نموده است. صالح سبایی می گوید: پیامبر گرامی ، شخصی را در حال سجده كنار خود مشاهده فرمود، در حالی كه بر پیشانی خود، دستار بسته بود، پیامبر (صلی الله علیه وآله) عمامه را از پیشانی وی كنار زد.[۱۳]
عیاض بن عبدالله قرشی می گوید: رسول خدا مردی را در حال سجده مشاهده فرمود كه بر گوشه عمامه خود سجده می نمود، به وی اشاره كرد كه دستار خود را بردار، و به پیشانی او اشاره فرمود. [۱۴]
از این روایات نیز به روشنی معلوم می گردد كه لزوم سجده بر زمین، در زمان پیامبر گرامی ، امری مسلّم بوده است، تا جایی كه اگر یكی از مسلمانان، گوشه دستار خود را روی زمین قرار می داد تا پیشانی خود بر زمین نگذارد، مورد نهی رسول خدا قرار می گرفت.
۶)پیشوایان معصوم شیعه كه از طرفی _بنابر حدیث ثقلین_ قرین جدایی ناپذیر قرآن و از سوی دیگر اهل بیت پیامبرند، در سخنان خود به این حقیقت، تصریح نموده اند: «السجود علی الأرض فریضه و علی الخمره سنّه»[۱۵]
سجده بر زمین، حكم الهی و سجده بر حصیر، سنّت پیامبر است. و در جای دیگر می فرماید: جایز نیست سجده نمودن جز بر زمین و آنچه می رویاند مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها.[۱۶]
● نتیجه
از مجموع دلایل یاد شده، به روشنی معلوم گردید كه نه تنها روایات اهل بیت پیامبر، بلكه سنّت رسول خدا و رفتار صحابه و تابعان آن حضرت، بر لزوم سجده كردن بر زمین و آنچه از آن می روید (مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها) گواهی می دهد. علاوه بر آن، قدر مسلّم آنست كه سجده نمودن بر اشیای یاد شده جایز است در حالی كه جایز بودن سجده بر سایر چیزها، مورد تردید و اختلاف است، بنابراین، به مقتضای احتیاط _كه راه نجات و رستگاری است_ سزاوار است در هنگام سجده كردن، به همین اشیای یاد شده اكتفا شود. در پایان یادآور می شویم كه این بحث، یك مسأله فقهی است و اختلاف میان فقهای اسلامی در این گونه مسائل فرعی ، فراوان به چشم می خورد، ولی یك چنین اختلاف فقهی نباید موجب نگرانی گردد؛ زیرا این گونه اختلافات فقهی ، در میان چهار مذهب اهل سنّت نیز به وفور دیده می شود به عنوان مثال، مالكی ها می گویند: گذاشتن بینی بر سجدگاه، مستحب است درحالی كه حنابله آن را واجب می دانند و ترك آن را از موجبات باطل شدن سجده می شمارند.[۱۷]

پی نوشت ها:
[۱] - رعد: ۱۵.
[۲] - صحیح بخاری، كتاب الصلوهٔ، ص۹۱.
[۳] - بحار الانوار، ج۸۵، ص۱۴۷، به نقل از «علل الشرایع».
[۴] - سنن بیهقی، ج۱، ص۲۱۲، (باب التیمم بالصعید الطیّب)؛ صحیح بخاری، ج۱، كتاب الصلاهٔ، ص۹۱، اقتضاء الصراط المستقیم (ابن تیمیّه)، ص۳۳۲.
[۵] - كنز العمال، ج۷، حلب، ص۴۶۵، ح۱۹۸۰۹، كتاب الصلوهٔ، السجود وما یتعلق به.
[۶] - احكام القرآن، (جصّاص حنفی)، ج۳، ص۲۰۹، طبع بیروت، باب السجود علی الوجه.
[۷] - سنن بیهقی، ج۲، ص۴۲۱، كتاب الصلوهٔ، باب الصلوهٔ علی الخمرهٔ.
[۸] - سنن بیهقی، ج۲، ص۴۲۱، كتاب الصلوهٔ، باب الصلوهٔ علی الحصیر.
[۹] - الطبقات الكبری، ج۶، ص۷۹، ط بیروت، در احوالات مسروق ابن أجدع.
[۱۰] - برای آگاهی بیشتر به شواهد دیگر، به كتاب «سیرتنا»، نگارش علامه امینی، مراجعه شود.
[۱۱] - سنن بیهقی، ج۲، ص۱۰۵، ط۱ (حیدر آباد دكن)، كتاب الصلوهٔ، باب الكشف عن السجدهٔ فی السجود.
[۱۲] - ازرقی، اخبار مكه، ج۳، ص۱۵۱.
[۱۳] - سنن بیقی، ج۲، ص۱۰۵.
[۱۴] - سنن بیقی،ج۲، ص۱۰۵.
[۱۵] - وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۹۳، كتاب الصلوهٔ، ابواب ما یسجد علیه، حدیث ۷.
[۱۶] - وسائل الشیعه، ج۳، ص۵۹۱، كتاب الصلوهٔ، ابواب ما یسجد علیه، حدیث ۱.
[۱۷] - الفقه علی المذهب الأربعه، ج۱، ص۱۶۱، طبع مصر، كتاب الصلوهٔ، مبحث السجود

منبع : مرکز جهانی اطلاع رسانی آل بیت