مجلات الکترونیکی رایگان، محملی قابل اعتماد در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی

ویژگیها و امتیازات انتشارات الکترونیکی موجب شده تا اغلب ناشران مجلات‏‎، منابع اطلاعاتی خود را به صورت الکترونیکی منتشر نمایند. این مساله، از یک سو موجب افزایش حجم، تنوع و امکانات مجلات الکترونیکی، بویژه مجلات الکترونیکی رایگان، و از سوی دیگر سبب سرازیر شدن آنها به مجموعه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی شده است. وجود چنین مواردی کتابداران را بر آن داشته تا ضمن آشنایی کامل با چنین مجلاتی، تدابیری جهت استفاده صحیح و اصولی از اینگونه منابع اطلاعاتی بیاندیشند. با توجه به مطالب فوق و ضرورت درک صحیح کتابداران از این فناوری نوین، مقاله حاضر سعی دارد تا دامنه، انواع، تحولات بوجود آمده در روند انتشار، ویژگیها، مزایا و معایب مجلات الکترونیکی را مورد بررسی قرار دهد، همچنین در بخش های بعدی مقاله رهنمود هایی در رابطه با نگهداری، توسعه و مدیریت مجموعه مجلات الکترونیکی ارائه شده است. روش انجام پژوهش به صورت مطالعات کتابخانه ای و مرور متون ومنابع است. هدف این مقاله، آشنایی، درک و تصمیم گیری صحیح کتابداران و اطلاع رسانان در مورد فناوری مجلات الکترونیکی رایگان و نگهداری صحیح آنها است.
● مقدمه
در عصر اطلاعات و ظهور فناوری نوین نشر الکترونیکی، هیچ گاه موضوع جایگزینی کامل نشر به جای قالب چاپی مسئله ای جدی تلقی نشده است، از این رو می توان گفت این پدیدۀ نوظهور به عنوان امکانی در طول نشر سنتی ( چاپی ) پذیرفته شده ونه جایگزین آن. بنابراین عللی که موجب رشد آن گردیده، لزوماً به آنچه که موجب پیدایش و رشد صنعت چاپ گشت، ارتباطی ندارد. در این جا لازم است برای آشنایی بیشتر با مفهوم نشر الکترونیکی به ذکر تعاریفی اشاره نمائیم: فرآیند تولید و اشاعۀ اطلاعات از طریق ابزار الکترونیکی و وب(word wide web). در این تعریف به مولفۀ اصلی نشر الکترونیکی که همانا اشاعۀ اطلاعات از طریق ابزارهای الکترونیکی است اشاره شده است. در این زمینه بابائی نشر الکترونیکی را کاربرد رسانه های الکترونیکی، کامپیوتر و مخابرات راه دور به منظور تحویل اطلاعات به شکل و قالب الکترونیکی به کاربران می داند(۱). توجه به این نکته ضروری است که افزایش روز افزون حجم انتشارات و یافته های علمی در دنیا و ضرورت دستیابی سریع پژوهشگران به جدید ترین اطلاعات تخصصی از یک سو، و وجود محدودیت های فیزیکی کتابخانه ها برای نگهداری و بایگانی منابع چاپی وهمچنین افزایش روز افزون بهای خرید و آماده سازی اینگونه نشریات بروز مشکلاتی در زمینۀ مجموعه سازی و ارسال آنها، به علاوه زمانیکه مجلات برای انجام مراحل ثبت و آماده سازی در کتابخانه ها سپری می کنند موجبات تاخیر یا عدم دسترسی در دریافت مجلات را فراهم نموده است و در نتیجه ارائۀ اطلاعات روز آمد را با مشکلاتی مواجه ساخته است. از سوی دیگر، افزایش بهای کاغذ، بالا بودن هزینه های تولید وتوزیع، تاخیر در چاپ مقالات پذیرفته شده و نظایر آن از جمله مواردی هستند که انتشار و استفاده از مجلات چاپی را دچار مشکل می سازد. انتخاب و اشتراک مجلات الکترونیکی بویژه مجلات الکترونیکی رایگان رویکردی است که امروزه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی برای پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی رو به افزایش کاربران خود اتخاذ نموده اند و از این روش منابع اطلاعاتی تمام متن الکترونیکی را به تعداد بیشتر، با سرعت بالاتر وشیوه ای سهل تر در اختیار آنها قرار می دهند. امین پورمعتقد است مجلۀ الکترونیکی نشریه ای است که اغلب ویژگی های مجلات چاپی را حفظ نموده و با عنوانی مشخص در شماره های پیاپی و منظم به صورت الکترونیکی تولید وتوزیع می شود، و علاوه برآن دارای قابلیت های جستجو، بازیابی، چاپ و ذخیره سازی اطلاعات توسط کاربران متعدد بوده و همواره روز آمد است(۲). تعریف فوق وسایر تعاریف مشابه مبین این موضوع است که مجلات الکترونیکی امکانات بیشتری را برای اشاعه و استفاده از اطلاعات علمی در اختیار ناشران، نویسندگان و خوانندگان قرار می دهند، اما باید به این نکته اذعان داشت که برخی از مجلات الکترونیکی هزینۀ اشتراک بالایی را برای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی تحمیل می نمایند؛ از طرفی تعداد آنها روز به روز در حال افزایش بوده و از طرف دیگر بودجۀ کتابخانه ها نیز محدود می باشد. در این قسمت با آگاهی از موارد فوق پرسشی اساسی مطرح می شود که کتابخانه ها با توجه به محدودیت های فوق و همچنین نیازهای اطلاعاتی متنوع کاربران چه راهکاری را باید اتخاذ نمایند؟ این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سوال و بررسی جنبه های مختلف این موضوع است.
مقالۀ حاضر ضمن پاسخگویی به این پرسش، نقش و تأثیر مجلات الکترونیکی رایگان را در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد.
پیدایش مجلات الکترونیکی رایگان تحولی بس عظیم در حوزۀ خدمات کتابداری و اطلاع رسانی بوجود آورده است. این مجلات با رشد و گسترش روز افزون اینترنت به طور فزاینده ای متحول شده اند و به تبعه آن کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نیزبیش از پیش به آنها روی آورده اند. دسترسی بین المللی، سرعت انتشار، قابلیت های جدید و مفید، روز آمدی، سهولت ودستیابی به نسخۀ الکترونیکی مقاله پس از نهایی شدن پذیرش و پیش از انتشار نسخۀ چاپی، حذف محدودیت های زمانی و مکانی در برقراری ارتباط خوانندگان با نویسنده یا نویسندگان مقالات و سهولت در مدیریت و مجموعه سازی این منابع از ویژگی های مجلات الکترونیکی رایگان هستند که باعث رواج روز افزون آنها در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی شده است. این افزایش حجم و به دنبال آن مشکلات مربوط به سازماندهی و مدیریت آنها از چالشهای اساسی کتابداران و مسئولین کتابخانه ها به شمار می رود. در این مقاله به طور مختصر به تاریخچۀ پیدایش مجلات الکترونیکی رایگان اشاره می شود، همچنین انتخاب، سازماندهی ومدیریت اینگونه مجلات از موضوعات اصلی این مقاله بشمار می آیند.
● نگاهی کوتاه به گذشته
در دهۀ ۱۹۸۰ بسیاری از پژوهشگران، به شبکه هایی مانند بیت نت(Bit net) متصل شدند و برخی از آنها به رایانه های شخصی نیز دسترسی پیدا کردند. گسترش شبکه ها، نرم افزارها و سخت افزارهای استاندارد، سبب توسعۀ شبکۀ اینترنت و توزیع مجلات به روش الکترونیکی، از طریق این شبکه ها شد. در همان زمان انجمن شیمی آمریکا وشرکت الزویر(Elsevier) دسترسی به مجلات چاپی از طریق سیستم های پیوسته را مورد بررسی قرار دادند، در همین رابطه الزویر مجلات پزشکی خود را از طریق میزبان پیوسته ای به نام خدمات بازیابی کتاب شناختی (Bibliographical Retrieval Services) ارائه نمود ودقیقاً در همان سال انجمن شیمی آمریکا نیز ۱۸ عنوان از مجلات چاپی خود را از طریق همان میزبان منتشر کرد. از سال ۱۹۹۲ دسترسی به میزبانان پیوسته به عنوان یکی از ابزارهای معمولی انتشار هزاران عنوان مجله، گسترش یافت؛ توزیع مجلات الکترونیکی در اینترنت، ابتدا بوسیلۀ پست الکترونیکی صورت می گرفت و علاقه مندان به یک مجلۀ خاص از طریق گروههای خبری و مباحثه اقدام می نمودند (۳ ). از اواسط دهۀ ۱۹۹۰ با توسعۀ اینترنت امکان دسترسی به اطلاعات روز آمد و باز خورد مستقیم بین پدیدآورندگان و جامعه خوانندگان ازطریق مجلات الکترونیکی فراهم می شد. شمارۀ عناوین جدید درطول دهۀ ۱۹۹۰ افزایش یافت و مجلات الکترونیکی زیادی به صورت رایگان بوجود آمد؛ در آن دوران همچنین، جداول و نمودارها به کمک کدهای اسکی (ASCII) نمایان شدند و در نتیجه زبانهای نشانه گذاری فرامتن برای طراحی مجلات الکترونیکی مورد استفاده قرار گرفتند، بواسطۀ این پیشرفتها جوامع کاربری نیز که شامل کتابخانه ها و پژوهشگران می شدند قادر بودند مجلات الکترونیکی بر مبنای وب را در اختیار داشته باشند ( ۴).
در ۱۹۹۵ برای نخستین بار مفهوم قالب الکترونیکی برای مجلات الکترونیکی علمی ارائه شد. در آن زمان توزیع فایلهای آرشیوی مجلات برای کتابخانه ها به منظور توزیع برونداد رایانه ای میکرو فیشها برای مشترکان انفرادی بود؛ نسل اول مجلات دارای ساختار فایلی ساده و اندازۀ کوچک بودند و به صورت فایلهای اسکی ارائه می شدند، نسل دوم مجلات الکترونیکی نیز در قالب زبان نشانه گذاری متنی یا پی دی اف(PDF: Portable Document File) هستند. یکی از قدیمی ترین نمونه ها در رابطه با توسعۀ مجلات الکترونیکی طرح پژوهشی آدونیس است، تصاویر مقاله های مجلات چاپی بر روی سی دی رام ذخیره سازی می شد و از این طریق در اختیار کاربران قرار می گرفت ( ۵). نگاهی کوتاه به تاریخچۀ مجلات الکترونیکی نشان می دهد که این مجلات از زمان پیدایش خود تا کنون پیشرفت های زیادی داشته اند و همگام با فناوری های نوین رایانه ای و نیازهای کاربران متحول شده اند. البته اشاره به این نکته نیز ضروری است که پیشرفت مجلات الکترونیکی در این مرحله متوقف نشده و در آینده نیز شاهد تحولات شگرفی خواهیم بود.
● مجلات الکترونیکی غیر رایگان و مجلات الکترونیکی رایگان
مجلات الکترونیکی حاصل تأثیر فناوری های نوین اطلاعات بر صنعت نشر و چاپ در حوزۀ کتابداری و اطلاع رسانی می باشد، که این فناوری ها باعث ایجاد روشهایی جدید برای مدیریت و مجموعه سازی مجلات الکترونیکی شده است.
فتاحی معتقد است که "مجلۀ الکترونیکی مجله ای است که با عنوان مشخص و به نیت انتشار مداوم و نامحدود توسط یک مؤسسه، ناشر یا شخص منتشر می شود و محتویات آن به صورت الکترونیکی تولید، ذخیره و بازیابی می گردد(۶). " پیدایش مجلات الکترونیکی رایگان مشکلات عمده ای چون کمبود منابع مالی کتابخانه ها را ازبین می برد ودسترسی به جدید ترین اطلاعات را ممکن می سازد. فاسمایر ویانگ(Fasmire & young) بر این باورند که مجلۀ الکترونیکی رایگان یکی از انواع مجلات الکترونیکی است که از طریق اینترنت و بدون پرداخت هر گونه وجه، قابل دسترس برای تمام افراد جامعه می ‌باشد. این نوع مجله نیازی به مشترک شدن و پرداخت حق اشتراک ندارد(۷).
● انواع مجلات الکترونیکی
انواع مجلات الکترونیکی را بر اساس دیدگاهها و معیارهای متفاوتی تقسیم بندی می کنند. معمول ترین شیوه های طبقه بندی بر اساس نوع رسانه، وجود قرینه ها ی چاپی، سطوح دسترسی، داوری مقالات و هزینه هاست. مجلات الکترونیکی بر اساس نوع رسانه به دو گروه مجلات پیوسته(online) و نا پیوسته(offline) تقسیم می شوند. در نوع ناپیوسته، مطالب از طریق دیسکت یا روی لوح فشرده منتشر می شود، در این روش حجم زیادی از اطلاعات در فضای کمی ذخیره شده و مشکل کمبود فضای کتابخانه ها را رفع می کند و امکان نگهداری حجم عظیمی از اطلاعات را فراهم می نماید، همچنین امکان تکثیر سریع نیزوجود دارد. مطالعه این گونه مجلات نیازمند سخت افزارهای مخصوص است؛ از این رو دارای محدودیت هایی برای جامعۀ استفاده کنندگان می باشد. در مقابل مجلاتی وجود دارند که به مجلات پیوسته مشهورند، این مجلات از امتیاز بیشتری نسبت به نوع ناپیوسته برخوردارند، از جمله می توان به ذخیرۀ اطلاعات بر روی شبکه ها به جای دیسکت و سی دی رام اشاره نمود. این مجلات ممکن است محلی، ملی، منطقه ای و بین المللی باشد واطلاعات روز آمد تری را ارائه نماید چرا که عملاً به تکثیر و توزیع نیازی ندارد؛ مجلات الکترونیکی پیوسته خود به سه گروه تقسیم می شوند مجلاتی که از طریق پست الکترونیکی و پروتکل انتقال یافته ودر دسترس اند ونوع سوم به صورت فرا متن در محیط وب تهیه می شوند.
نوع دیگر تقسیم بندی بر اساس وجود قرینۀ چاپی است که عبارتند از مجلاتی که به طور موازی با نسخه های چاپی خود منتشر می شوند و انتشار الکترونیکی آن مانع انتشار نوع چاپی نشده است؛ مجلاتی که با انتشار الکترونیکی انتشار چاپی آنها متوقف می شود و مجلاتی که کاملاً الکترونیکی بوده و از همان ابتدای انتشار فقط به صورت الکترونیکی تولید شده اند.
سطوح دسترسی به محتویات نوع دیگری از تقسیم بندی است و در رابطه با مجلاتی صدق می کند که به طور موازی همراه با نسخۀ چاپی منتشر می شوند که می توان آنها را به سه گروه مجلاتی با فهرست مندرجات(Table of content) الکترونیکی؛ مجلاتی با چکیده های الکترونیکی(Electronic Abstract) ؛ مجلات الکترونیکی تمام متن(Full Text)و تمام تصویر(Full Image) تقسیم بندی نمود. نوع دیگرتقسیم بندی بر اساس داوری مقالات است که در این روش دو حالت وجود دارد، حالت انتشار مقالات در مجلات به شرط داوری و اخذ پذیرش و حالت دوم بدون در نظر گرفتن داوری و توجه به سطح علمی مقالات، البته مجلاتی که در این گروه هستند، بیشتر جنبۀ خبری و ترویجی دارند. اغلب مجلات الکترونیکی رایگانی که از طریق پایگاه راهنمای مجلات الکترونیکی رایگان قابل دسترس هستند، داوری شده و دارای ارزش علمی هستند. آخرین نوع تقسیم بندی بر اساس هزینه می باشد، در حال حاضر دسترسی به بسیاری از مجلات الکترونیکی بویژه آنهایی که از ابتدا به صورت چاپی منتشر شده اند، مستلزم پرداخت وجه می باشد. اما تعداد زیادی از مجلات الکترونیکی نیز وجود دارند که رایگان هستند و دسترسی به آنها هیچ هزینه ای را برای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی به همراه ندارد.
مهیا سازی بسترهای مناسب و فضای لازم برای استفاده از مجلات الکترونیکی رایگان در کتابخانه ها از اهمیت فراوانی برخوردار است وباید به منظور استفاده از منابع الکترونیکی و بویژه مجلات الکترونیکی رایگان امکانات مطلوبی فراهم شود. به عبارتی کتابخانه ها باید از حداقل امکانات اتصال به اینترنت با سرعت انتقال داده ها در حد قابل قبول برخوردار باشد (۶).
● گروههای استفاده کننده از مجلات الکترونیکی رایگان
مجلات الکترونیکی رایگان مورد علاقۀ بسیاری از گروهها است و از آن استقبال زیادی شده است.هرگروه بر طبق نیازهای خود از این مجلات استفاده می کند. نویسندگان اولین گروه هستند که از طریق این مجلات می توانند به سرعت وسهولت به مقالات مورد نظر خود دسترسی پیدا کنند، گروه دیگر کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی می باشند که می توانند بحران پرداخت هزینه ها برای مجلات علمی و نیز مسئله مجوز استفاده از آنها را حل کنند. سومین گروه ناشران هستند که از طریق مجلات الکترونیکی رایگان می توانند مقالات خود را دسترس پذیرسازند(۴). چنانچه یک مجله الکترونیکی به صورت رایگان در دسترس افراد باشد و دسترسی به تمام مقالات جاری و پیشین آن امکان پذیر باشد، تعداد کاربران و بازدیدکنندگان آن مجله افزایش چشمگیری خواهد داشت.
● فراهم آوری مجلات الکترونیکی رایگان
بسیاری از کتابخانه ها به دلیل کمبود منابع مالی تمایلی به انتخاب و سفارش مجلات الکترونیکی ندارند. در حالیکه می توانند با دسترسی به مجلات الکترونیکی رایگان بدون پرداخت هرگونه هزینه ای تعداد زیادی از آنها را به مجموعۀ خود بیافزایند. برخی از ناشران، مجلات الکترونیکی خود را برای مدتی به طور رایگان در دسترس قرار می دهند تا کاربران از آنها استفاده نمایند. حتی ممکن است که کتابخانه ها بعد از اعلام قیمت، مجله مورد نظر را مشترک نشوند ولی در عوض، در طول همین مدت کوتاه هم مجلات رایگانی را برای استفاده کنندگان خود فراهم کرده اند، چنین فرصتی به کاربران وکتابداران اجازه می دهد که انتخاب آگاهانه ای داشته باشند. فراهم آوری مجلات الکترونیکی رایگان از طریق عضویت انفرادی، ارائه نسخه های الکترونیکی رایگان به مشترکان مجلات چاپی، بسته های نرم افزاری مجلات که توسط خود ناشرین ارائه می شود و مجموعه پایگاه های اطلاعاتی تمام متن، مجموعه عضویت از چندین ناشر و جستجو در موتورهای جستجو، امکان پذیر می باشد. سیاهه هایی از مجلات الکترونیکی رایگان هم می توان از طریق آگهی ها، پیشنهادهای مستقیم ناشر، کنسرسیوم ها و سیاهه های اشتراک مؤسسات فراهم نمود.
● اهمیت دسترسی به مجلات الکترونیکی رایگان
یکی از شیوه های دسترسی به اطلاعات علمی دسترسی به مجلات الکترونیکی رایگان است و می توان مجلات رایگان را بخش برجسته ای از منابع علمی دانست که مورد استفاده رشته های مختلف دانشگاهی قرار می گیرد؛ در ژانویه ۲۰۰۵ راهنمای مجلات الکترونیکی رایگان(Directory of Open Access Journals) بیش از ۱۴۰۰ مجله علمی تمام متن را در موضوعات مختلف تحت پوشش قرار داد. افزایش شمار مجلات الکترونیکی رایگان نشان می دهد که الگویی جدید برای نشر علمی به سرعت در حال پیدایش و گسترش است. رشد و توسعه جنبش دسترسی رایگان در ابتدا در پاسخ به هزینه های فراوانی بود که صرف تهیۀ مجلات پژوهشی می شد. مؤسسات برای تهیۀ مجلات چاپی مجبور بودند که هزینه های گزافی بپردازند. مزایای مجلات الکترونیکی رایگان امکان دسترسی کتابخانه هایی که دارای منابع مالی محدود هستند را ممکن می سازد. دسترسی رایگان به مجلات، استفاده طولانی مدت از مجلات را تضمین می کند. افزایش شمار دانشجویان، یادگیری از راه دور، فقدان منابع مالی و تحولات فناوری سبب شده است که کتابخانه ها نگرشی جدی تر، عمیق تر و دقیق تر نسبت به مجلات الکترونیکی رایگان داشته باشند. مولفان، دانشگاه ها، ناشران و کتابخانه ها در سراسر جهان خاطر نشان کرده اند که نشر الکترونیکی بر چگونگی انتشار مجلات علمی و دسترسی به آنها تأثیر خواهد گذاشت، بنابر این فراهم نمودن دسترسی به مجلات الکترونیکی رایگان بسیار مهم و اساسی است به طور کلی می توان اظهار داشت که استفاده از مجلات الکترونیکی رایگان الگوی جدیدی برای نشر مقالات پژوهشی در مجلات علمی است که دسترسی رایگان و پیوسته از طریق اینترنت به هر کسی که بخواهد از آنها استفاده نماید، فراهم می آورد(۴). مجلات الکترونیکی رایگان امکان دسترسی سریع وآزاد برای همگان را فراهم می کند و موجب از میان برداشتن موانع زمانی و مکانی در بازیابی اطلاعات می شود. تنها موردی که باید از سوی خوانندگان این مجلات پس از استفاده مورد توجه قرار گیرد رعایت حق مؤلف و استناد به مقالات این نشریات می باشد. موقعیت مجلات الکترونیکی رایگان انتشار مداوم، کیفیت مقالات و دسترسی کاربران به آنها بستگی دارد؛ مجلات الکترونیکی تلاش و دانش انسان را در زمینه های مختلف پژوهشی از طریق انتشار آن بر روی وب جهانی می کند.در تایید این مطلب اصنافی می افزاید استفاده از خدمات اینترنتی برای دریافت مجلات الکترونیکی و در یافت مقالات برخلاف خدمات تحویل مدرک در کتابخانه ها به زمان کمتری نیاز دارد، البته اشاره به این نکته نیز ضروری است که به منظور استفاده از مجلات الکترونیکی رایگان ضروری است از سودمندی و اعتبار مقالات آنها اطمینان حاصل کنیم (۴).
● مزایا و معایب مجلات الکترونیکی رایگان
با توجه به اینکه سهم عمده ای از بودجه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی صرف اشتراک و تهیه مجلات می شود کتابخانه ها همواره در تلاش هستند که این مجلات را در سریعترین زمان و با کمترین هزینه به دست مراجعه کنندگان خود برساند، به همین دلیل استفاده ازقالب های الکترونیکی از سوی کتابداران مورد استقبال قرار گرفته و آنها را به سمت انتخاب و ارزیابی این گونه قالب ها سوق داده است. با توجه به این مسئله، بررسی مزایا و معایب این نوع منابع الکترونیکی موجب می شود که کتابداران و اطلاع رسانان با تمام ابعاد مجلات الکترونیکی آشنا شوند و آگاهانه تر بتوانند در مورد آنها تصمیم گیری نمایند. از جمله مزایای مهم این منابع می توان به هزینه تولید و اشتراک پایین آنها اشاره کرد البته دارا بودن قابلیت های جستجوی پیشرفته و امکان بارگذاری بر روی کامپیوتر های شخصی و شبکه های داخلی نیز افراد را جهت استفاده از آنها سوق می دهد. کاربران به سرعت چکیده یا تمام متن مقالات مورد نیاز خود را از طریق این منابع بدست می آورند که موجب صرفه جویی در وقتشان می شود؛ یکی از ویژگی های مهم دیگر این منابع دسترسی همزمان چندین کاربر به آن است که بدون محدودیت زمانی و مکانی صورت می گیرد؛ مجلات الکترونیکی اغلب، هفته ها زود تر از اینکه قالبهای چاپی شان، منتشر شوند روی وب قرار می گیرند و اطلاعات روز آمد را ارائه می دهند؛ فرایند نشر این گونه مجلات با سرعت بیشتری صورت می پذیرد و به دلیل ماهیت محاوره ای آن همکاری و ارتباط بین نویسندگان و خوانندگان با سهولت بیشتری انجام می شود. البته نکته قابل توجه این است که مشکلات مربوط به شناسایی و شیوه های دسترسی، از معایب عمده اینگونه منابع به حساب می آید. و بسیاری از محققان و نویسندگان برای درج مقالات خود در مجلات الکترونیکی رایگان که قالب چاپی ندارند تمایلی نشان نمی دهند (۴ و۸).
● موانع استفاده از مجلات الکترونیکی رایگان
مجلات الکترونیکی رایگان دارای مزایای زیادی می باشد که پیش تر به آنها اشاره شد؛اما موانعی نیز در مسیر استفاده از اینگونه مجلات وجود دارد که در ادامه آنها اشاره خواهد شد. حتی اگر دسترسی رایگان به مجلات با موفقیت صورت پذیرد، بازهم موانعی بر سر این راه وجود دارد، از این مشکلات می توان به سرعت پایین اینترنت، نا هماهنگی سیستم ها و شکاف دیجیتالی که اغلب باعث بی خبر ماندن پژوهشگران از نتایج کار یکدیگر می شود اشاره کرد (۴)، .همچنین مشکلات زبانی هم استفادۀ کاربران را محدود نماید، چرا که از سویی اغلب مجلات به زبان انگلیسی بوده ویا فقط یک زبانه می باشد و از سوی دیگر نیزترجمۀ متون نیاز به وقت و تخصص دارد. بنابر این اغلب کاربران از استفادۀ آنها خودداری کرده یا به طور محدود از آنها استفاده می نمایند.
● مدیریت مجلات الکترونیکی رایگان
منظور از مدیریت مجلات الکترونیکی رایگان فراهم آوری یک ساختار و انجام یک سلسله فعالیت های نظام مند است که به تحویل الکترونیکی اطلاعات منجرمی شود(۹). از این رو مدیران کتابخانه ها در مدیریت مجموعه مجلات الکترونیکی رایگان باید متغیر هایی رادر نظر بگیرند یکی از این متغیر ها کارکرد و وظایف مدیریت مجموعه است که مسائلی چون شناسایی، انتخاب، ارزیابی، حفاظت، سازماندهی و مانند آنها را در بر می گیرد؛ نوع کتابخانه، چگونگی دستیابی کاربران به مجلات الکترونیکی رایگان و چارچوب های زمانی از دیگر متغیر هایی است که مدیران در مدیریت مجلات الکترونیکی رایگان باید در نظر گیرند. در بحث مدیریت مجلات الکترونیکی رایگان مجموعه سازی اولین مرحله است که با شرکت متخصصان موضوعی، متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی و همچنین متخصصان کامپیوتر به منظور استفاده از منابع یا قابلیت تلفیق آن منابع با نرم افزار ها و سخت افزار های موجود در کتابخانه انجام می شود.البته در کنار متخصصان توجه به معیارهایی چون جامعه استفاده کننده، محتوا، شکل و روز آمدی منابع الکترونیکی نیز ضروری است.
سازماندهی مجلات الکترونیکی رایگان مرحله بعدی است، در این مرحله لازم است مجلات الکترونیکی بر اساس اصول پذیرفته شده ای همانند مجلات چاپی سازماندهی شوند تا کار بازیابی این مواد تسریع و تسهیل گردد. مجلات الکترونیکی رایگان در کتابخانه ها بر پایه رویکردهای مبتنی بر محتوا ، متن اطلاعات و نحوه دستیابی سازماندهی می شوند. بر اساس رویکرد مبتنی بر محتوا و متن اطلاعات مجلات تحت حالاتی چون اطلاعات کتابشناختی، داده های آماری، نرم افزارهای کاربردی، فایل های متنی و غیر متنی،فایل های آموزشی، صدا و تصویر و چند رسانه ای ها دسته بندی می شوند. رویکرد دیگر براساس ساز و کار تحویل مدرک و نحوه دستیابی به منابع می باشد که در این مورد امانت به کاربر یک نفره، استفاده درون کتابخانه ای از طریق ایستگاه های کاری تک نفره و استفاده مستمر و مداوم کاربران از شبکه محلی مورد توجه قرارمی گیرد(۱۰).
امانت بین کتابخانه ای نیز یکی از راهکارهای است که می تواند مشکل دسترسی کاربران را بر طرف نماید. جستجو مقالات در زمینه های موضوعی مورد نیاز، ارائه مقالات شناسایی شده و فهرست مندرجات مجلات، حفاظت از مجلات الکترونیکی که در بر گیرنده وجود آرشیو استاندارد و محل نگهداری مناسب برای این منابع و امنیت آنها می باشد و همچنین مسائل بودجه و ارزشیابی از جمله راهکارهایی است که می تواند مشکل دسترسی کاربران به اینگونه منابع را حل نماید. کتابخانه ها باید در گزینش رویکرد هایشان در دسترسی به مجلات الکترونیکی زیرکانه عمل نمایند که البته این امر به نیازهای کاربر و منابع موجود از لحاظ زمان و کارکنان بستگی دارد. در نگهداری از مجلات الکترونیکی نیز باید ملاحظاتی مورد توجه قرار گیرد و برای آنها محلی مناسب در نظر گرفته شود، اگر مجلات الکترونیکی در یک آرشیو مناسب نگهداری شوند و امنیت آنها تأمین گردد احتمال از بین رفتن آنها کاهش پیدا خواهد کرد. به منظور تهیه مجلات الکترونیکی باید بودجه ای مناسب در نظر گرفته شود که مجلات الکترونیکی رایگان از این قاعده مستثتی هستند، البته هزینه های نگهداری آنها باید لحاظ شود، چون گاهی اوقات ممکن است مشکلاتی را برای کتابخانه ها به وجود آورد. در ارزشیابی مسائل آماری، مدیریتی و نظر سنجی از کاربران، از یکسو باید ارزش مجلات الکترونیکی تجزیه و تحلیل شده و مجموعه مجلات الکترونیکی نیز از طریق باز خورد کاربران مورد توجه واقع شود و از سوی دیگر پیشنهاد های کاربران می تواند در عملکرد بهتر مجموعه مؤثر باشد. البته به کارگیری گزارشهای آماری حاصل از ارزیابی های مجلات الکترونیکی می تواند مثمر ثمر بوده و تهیه آن آمار دقیق خدمات ارائه شده از طریق مجلات الکترونیکی، برای تصمیم گیریهای آینده بسیار مهم است(۴).
● سخن پایانی
گسترش روزافزون تعداد مجلات الکترونیکی همچنین استفاده گسترده کتابخانه ها و مراکزاطلاع رسانی ازاین منابع، نشانه ای ازاهمیت قابل توجه این نوع از منابع دانش است. اکنون، مجلات الکترونیکی، ازمهمترین ابزارهای دسترسی به دانش درجهان محسوب می شوند. اهمیت این منابع، ناشی ازویژگیهای خاص آنها بوده و حجم کثیری ازاطلاعات روزآمد ازطریق آنها منتقل می شود. امروزه، می توان جدیدترین یافته های علمی را درمجلات الکترونیکی یافت و تمام رشته های تخصصی به گونه ای به انتشار مجلات الکترونیکی علمی خاص خود می پردازند و نمی توان پژوهشگری را بی نیاز ازمطالعه مستمر مجلات تخصصی رشته خویش تصورنمود. اینگونه مجلات، بیشترین میزان استفاده را درمراکزاطلاع رسانی دارند و محققان جهت مطالعه و به روزرسانی اطلاعات و دانش خود ازآنها استفاده می نمایند.
درحال حاضر، دسترسی به بسیاری از مجلاتی الکترونیکی به ویژه آنهایی که ازابتدا به صورت چاپی منتشر شده اند، مستلزم پرداخت وجه می باشد؛ اما استفاده از مجلات الکترونیکی رایگان، علاوه بر اینکه برای کتابخانه و مراکز اطلاع رسانی ، هزینه ای دربرندارد بلکه می تواند برآورنده نیازهای اطلاعاتی کاربران نیز باشد. درعین حال تعداد زیادی مجله الکترونیکی وجود دارند که به طور رایگان دسترس پذیرند و می توانند مورد استفاده کاربران قرارگیرند. کاربران، بالاخص، دانشمندان حوزه های مختلف علمی ازمهمترین اقشارجامعه علمی هستند که دردستیابی به مجلات الکترونیکی رایگان با مشکلات فراوانی روبروهستند، آگاه کردن آنها نسبت به وجود این مجلات که به صورت رایگان دروب وجود دارند، فراهم کردن امکان دسترسی به آنها و آموزش استفاده کنندگان برای استفاده از این امکانات می تواند راهگشای بسیاری از مشکلات آنها دردستیابی به مجلات الکترونیکی باشد.

فرشید دانش
فاطمه بابایی
بنفشه غلامی
امیر رضا اصنافی
عضو هیات علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی اصفهان
دانشجوی کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی اصفهان
دانشجوی کارشناسی کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی اصفهان
دانشجوی دکتری کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه شهید چمران اهواز
منابع
۱. بابائی، محمود. نشر الکترونیکی. تهران: مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران؛۱۳۸۲.
۲. امین پور، فرزانه. مجلات الکترونیکی: بازنگری در فرایند مجموعه سازی. نما ۱۳۸۵؛ دوره پنجم. (شماره سوم).
۳. محسنی، حمید. مدیریت مجلات الکترونیکی. تهران: نشر کتابدار؛ ۱۳۷۸.
۴. اصنافی، امیررضا. طراحی درگاهی برای مجلات الکترونیکی رایگان ویژه دانشگاه شهید چمران اهواز بر اساس نظرات دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه در مورد این مجلات [پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری]. اهواز: دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی ، دانشگاه شهید چمران اهواز؛۱۳۸۲.
۵. Stern B .T, Camphell R.M. ADONIS .publishing journal articles on CD-RAM .Advances in serials management۱۹۸۹;vol.۳:۱-۶۰.
۶. فتاحی، رحمت الله. منصوریان، یزدان . مدیریت نشریه های ادواری. تهران: دبیزش؛ ۱۳۸۱.
۷. Fosmire M, Young E . Free scholarly electronic journals: what access do college and university libraries provide?. College & research libraries۲۰۰۰; vol. ۶۱ (no. ۶): ۵۰۰–۵۰۸.
۸ Curtis D. M , Scheschy V. E-journals: A How-To-Do-Manual for Building, Managing, and Supporting Electronic Journal Collections. London: facet publishing; ۲۰۰۵
۹. اصنافی، امیررضا. مدیریت منابع الکترونیکی در کتابخانه های دانشکده ای دانشگاه شهید چمران اهواز. نما۱۳۸۲؛ ، دوره اول (شماره چهارم)
۱۰. صمیعی، میترا. مدیریت مجموعه منابع الکترونیکی. فصلنامه کتاب۱۳۸۳؛ دوره پانزدهم، (شماره سوم) : ۷۰-۷۸.
۱۱.ارجمند، تاج الملوک. مدیریت مجلات الکترونیکی در کتابخانه ها. فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی آستان قدس رضوی۱۳۸۳؛ شماره چهارم: ۶۹-۸۳.
۱۲. استوارت د.لی. مجموعه سازی منابع الکترونیکی. ترجمه محمد زره ساز ،علیرضا اسفندیاری مقدم. مشهد: انتشارات کتابخانه رایانه ای؛ ۱۳۸۳ .
۱۳.کورتیس، دانی. یوئی، یاتوشان. فراهم آوری و مدیریت مجلات الکترونیکی. ترجمه امیر رضا اصنافی. فصلنامه کتاب۱۳۸۳؛ دوره شانزدهم( شماره چهارم ): ۱۴۵-۱۵۰.
۱۴. Ali Y. Current awareness services for electronic journal literature. Pakistan Journal of library & information science۲۰۰۶; ۱۱۷-۱۲۶
۱۵. Islam S. Abukhaled chowdhury M. Organization and Management Issues for electronic journals: A Bangladesh perspective .Malaysian Journals of library & information science۲۰۰۶;vol.۱۱ ( no.۱): ۶۱-۷۴

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران