مجموعه آرامگاهی آستان قدس رضوی ، مشهد

این مجموعه كه در مركز مشهد مقدس واقع شده و یكی از باشكوه‌ترین و وسیع‌ترین مجموعه‌های آرامگاهی جهان اسلام است، طی قرون متمادی بر مزار حضرت علی‌بن موسی‌الرضا (ع) (203-148 هـ.ق) شكل گرفته و آثار تاریخی و هنری ارزشمندی از قرون مختلف را در بر دارد.
تاریخچه ساختمان : در سال 203 و به قولی 202 هـ.ق، پس از شهادت امام‌ رضا (ع)، پیكر مطهر وی را در بقعه‌ای كه بر روی گور هارون‌الرشید بنا كرده بودند، به خاك سپردند. این بقعه در باغ «حمید بن قحطبه» و در روستایی به نام «سناباد»، نزدیك نوغان در حدود 2 تا 4 فرسنگی توس واقع شده بود. با توجه به این روایت، نخستین بنای آرامگاه، همان بقعه هارون‌الرشید باید باشد كه توسط مأمون عباسی بنا گردیده بود. از این بقعه،‌ هم‌اكنون 2 متر از دیوار چینه‌ای آن باقی مانده و بقیه بنای حرم بر روی آن ساخته شده است. از این تاریخ تا روزگار دیلمیان، نشانه ای از تجدید یا مرمت حرم در دست نیست؛ ولی مسلم است كه مزاری معروف بوده و جهانگردان و جغرافیانویسانی مانند «ابن حُوقَل». «اصطخری» و «مَقْدَسی» از آن یاد كرده‌اند. گویا مقدسی نخستین كسی است كه از آن به عنوان مشهد تعبیر كرده است. ابن حوقل نیز «مشهدالرضا» نام برده است. به نظر می‌رسد در عهد دیلمیان، تزئیناتی بر این بنا صورت گرفته باشد. سبكتكین (387-366 هـ.ق) پادشاه متعصب غزنوی، حرم مطهر را ویران و زیارت آن را ممنوع كرد. پس از آن، «عمیدالدوله فایق» كه بیهقی او را «خادم خاصه» نامیده است، در تكمیل بقعه و آبادانی مشهد كوشید. در سال 400 هـ.ق، ابوبكر شهمرد به دستور سلطان محمود غزنوی، بنای بقعه را بار دیگر بر روی بازمانده دیوارهای گلین با آجر برپا ساخته و مناره‌ای نیز بدان افزود. این بنا كه هسته اصلی حرم را تشكیل می‌دهد. بنایی چهارگوش بوده و با توجه به همزمانی بنای آن با بنای سنگ‌بست (آرامگاه ارسلان جاذب)، به نظر می‌رسد كه قبل از تزئینات و الحاقات بعدی، حرم امام رضا (ع) و آرامگاه او بوده است. با توجه به سنگ‌نوشته موزه آستانه به نظر می‌رسد كه بنای حرم در سال 516 هـ.ق تجدید یا تعمیر شده است.
بنای بقعه در هنگام حمله غزها به سال 548 هـ.ق آسیب فراوان دید. در روزگار سلطان سنجر سلجوقی (552-511 هـ.ق)، شرف‌الدین ابوطاهر بن سعد بن علی قمی پس از مرمت بنا، گنبدی نیز بر آن ساخت. بعد از سال 557 هـ.ق نیز «چتركان زمرد ملك» - دختر محمود سلجوقی - ازاره حرم را با كاشی‌های نفیس شش و هشت‌ضلعی و ستاره‌ای تزئین كرد كه نام وی و تاریخ تزئین، بر كاشی‌ها ثبت است. در دوره‌ خوارزمشاهیان، روضه رضوی مورد توجه قرار گرفت و تعمیرات و تزئیناتی در ساختمان آن به عمل آمد. در این دوره (سال 612 هـ.ق)، كتیبه كاشی خشتی بسیار زیبایی به خط ثلث برجسته بر روی دیوار دو طرف درِ ورودی حرم - از جانب رواق دارالحفاظ - نصب شد كه بر روی آن نام و نسب حضرت رضا (ع) تا حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) ذكر شده است. چند كتیبه و سه محراب دیگر نیز مربوط به این دوره در مجموعه موجود است.
در سال 618 هـ.ق، به هنگام حمله «تولی»، پسر چنگیز، بقعه رضوی دچار ویرانی شد؛ اما به انهدام كامل نینجامید. از آن تاریخ تا حدود یك قرن بعد، اطلاع مستندی كه حاكی از مرمت حرم باشد،‌ در دست نیست، تا این‌كه نخست غازان‌خان و سپس سلطان محمد خدابنده اولجایتو ضمن تعمیر، در تزئین و آبادانی روضه رضوی كوشیدند. «ابن‌بطوطه» كه در سال 734 هـ.ق مشهد را دیده است، به عمارت زیبا و كاشی‌‌كاری شده و ضریح نقره‌ای مرقد اشاره می‌كند كه احتمالاً از ساخته‌های دوره‌ اولجایتو بوده و به نظر می‌رسد، بنای كامل گنبد موجود نیز از خدمات اوست. در قرن هشتم،‌ آثار آستان قدس عبارت از حرم، مسجد بالاسر - كه بانی آن ابوالحسن عراقی از دبیران عهد غزنوی بود - و چند بنای كوچك متصل به ضلع شمالی و یك مدرسه بوده است. در دوره‌ تیموری، در زمان شاهرخ و همسرش گوهرشاد، آستان قدس توسعه‌ چشمگیری پیدا كرد. در این دوره (سال 821 هـ.ق)، نخستین مسجد جامع شهر مشهد به نام مسجد گوهرشاد، در سمت قبله‌ حرم مطهر برپا شد. سپس بنای دارالحفاظ بین حرم و مسجد فوق‌الذكر، دارالسیاده، بزرگ‌ترین رواق اطراف حرم در مغرب دارالحفاظ و سرانجام «تحویل خانه» یا خزانه در مشرق دارالحفاظ برپا شد. در پیرامون مجموعه نیز در عهد شاهرخ، سه مدرسه به نام «مدرسه پریزاد»، «مدرسه بالاسر» و «مدرسه دو در» ساخته شد. در زمان سلطان حسین بایقرا (912-875 هـ.ق)‌،‌ به كوشش امیرعلی شیرنوایی، صحن كهنه و اساس ایوان طلا به وجود آمد كه صحن مزبور در زمان شاه‌عباس اول وسعت یافت و در دوره صفویه نیز اقدامات ارزنده‌ای بر روی آن صورت گرفت. شاه‌طهماسب صفوی، مناره‌ نزدیك گنبد را مرمت و طلاكاری كرد و در سال 932 هـ.ق، خشت‌های نفیس كاشی روی گنبد را به خشت‌های طلا بدل ساخت. بعد از غارت خشت‌های طلای گنبد در شورش عبدالمؤمن خان ازبك، شاه‌عباس در سال 1010 هـ.ق به تجدید بنای آن دستور داد كه شرح آن در كتیبه میناكاری‌شده گنبد به خط علیرضا عباسی نقش بسته است. در زمان پادشاهی همین شخص، صحن كهنه گسترش یافت و ایوان شمالی، اتاق‌ها،‌ غرفه‌ها، سردرها و ایوان‌های شرقی و غربی آن احداث شد. ایجاد رواق «توحیدخانه» در شمال حرم، از آثار منسوب به ملامحسن فیض است. رواق «اللّه‌وردی‌خان»،‌ ایوان ضلع غربی دارالضیافه و رواق «حاتم‌‌خانی»، از ساخته‌های امیران بزرگ صفوی - اللّه‌وردی‌خان و حاتم‌بیك اردوبادی - است. شاه‌عباس دوم، صحن عتیق را تعمیر و كاشی‌كاری كرد و شاه سلیمان نیز گنبد حرم مطهر را كه در اثر زلزله شكاف برداشته بود - به تصریح كتیبه‌ای كه بر آن نصب شده است - مرمت كرد و چندین مدرسه ساخت. در دوره‌ نادرشاه افشار، ایوان طلای صحن عتیق و مناره‌ بالای آن تعمیر و طلاكاری گردید. هم‌چنین بنای مناره ایوان شمالی و تذهیب آن و سنگاب مرمر یكپارچه سقاخانه اسماعیل طلایی در صحن عتیق، مربوط به همین دوره است. در طول دوره‌ قاجار نیز تحولاتی در این مجموعه صورت گرفته است : از جمله ساختمان صحن جدید كه در دوره فتحعلی‌شاه قاجار ‌آغاز و در زمان ناصرالدین‌شاه به پایان رسید و طلاكاری ایوان آن. ایوان و سردرِ شمالی صحن عتیق - معروف به چایوان شاه‌عباسی - هم به تصریح كتیبه‌ای كه بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «توحید‌خانه مباركه» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملك، در سال 1276 هـ.ق مرمت گشته است. هم او در سال 1275 هـ.ق دستور داد روی نقاشی‌ها و كاشی‌های نفیس حرم را آیینه‌كاری كنند. ناصرالدین‌شاه نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند و از همین رو، به ایوان ناصری معروف گردید. در ایام مظفرالدین‌شاه نیز هر دو صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. در سال 1330 هـ.ق، ارتش روسیه صدمات زیادی به این مجموعه وارد ساخت كه پس از چندی، توسط حسین‌میرزا نیرالدوله - والی خراسان - تعمیر گردید. در سال 1307 هـ.ش، تغییری اساسی در شبكه پیرامون مجموعه به عمل آمد و فلكه‌ دور حرم به شعاع 180 متر از نوك گنبد و به پهنای 30 متر احداث شد؛ سپس بناهای موزه،‌ كتابخانه و تالار تشریفات احداث گردیدند. مهم‌ترین تغییرات مجموعه به سال 1350 هـ.ش مربوط است كه در آن،‌ بخش مهمی از واحدهای بافت تاریخی این مجموعه ویران، و به فضای سبز تبدیل شد. در حال حاضر نیز طرح گسترش مجموعه در دست اجراست. مجموعه حاضر شامل حرم، ایوان‌ها، صحن‌ها،‌ مدرسه‌ها، رواق‌ها، گنبد و گلدسته، موزه،‌ كتابخانه و سایر بناهای مربوط است كه در زیر هر یك از آن‌ها به اختصار معرفی می‌شوند: