انتخابات الکترونیکی در دولت الکترونیکی

در سالهای اخیر، پیشرفت تكنولوژی و الكترونیكی شدن مراكز و سازمانهای دولتی و خصوصی، رشد قابل توجهی داشته است. سیستم های الكترونیكی مانند دولت الكترونیكی(E-Voting in E-Government)، تجارت الكترونیكی، شهر الكترونیكی و اخیرا رای گیری الكترونیكی روز به روز در حال نفوذ به زندگی روزمره مردم هستند. تجربه نشان داده است كه الكترونیكی كردن بخش و یا بخشهای از یك سازمان، رشد كیفی مناسبی در روند كاری آن سازمان داشته است اما این سیستم ها دارای معایب و مشكلات خاص خود هستند كه روز به روز اصلاح میشوند. یكی از مهمترین اهداف دولت الكترونیكی صرفه جویی در وقت مردم و همچنین كاهش هزینه‌های اجرایی سازمانهای دولتی است كه سیستم رای گیری الكترونیكی به عنوان زیر سیستم دولت الكترونیكی هم ، چنین اهدافی را دنبال میكند. روشهای اتخاذ رای به صورت سنتی علاوه بر مزایای خاص خود، دارای معایب زیادی هستند.
صرف وقت زیاد برای شمارش آرا، هزینه‌های كلان تشكیل ایستگاه‌های رای گیری و همچنین هدر رفتن منابع انسانی مستقر در این ایستگاه‌ها به عنوان معایب این سیستم ها محسوب می شوند. از طرفی امنیت بالای این سیستم ها و مستند بودن هر رای اخذ شده از مزایای این روش ها هستند.بنابراین وجود چنین معایب و محاسنی، مسئولان را در جایگزین كردن این سیستم ها مردد كرده است. انتخابات عمومی در كشورهای اروپایی و امریكایی در سالهای اخیر به صورت نیمه الكترونیكی امتحان شده و نتایج مطلوبی را هم به دنبال داشته است. طبق آمار همه پرسی های به عمل آمده در این كشورها، به طور میانگین %۷۵ از مردم ( %۹۰ مردم بلژیك، %۷۰ مردم انگلستان، %۷۵ مردم ایالات متحده و .....) با الكترونیكی كردن سیستم های رای گیری جهت اطمینان بیشتر از صحت برگزاری انتخابات و همچنین افزایش سرعت در اجرا و كاهش هزینه‌ها موافق هستند. ما در این مقاله ابتدا انواع سیستم های رای گیری الكترونیكی را به عنوان یك ضرورت در دولت الكترونیكی توصیف كرده و پس از آن مزایا و معایب هر كدام و امكان به كارگیری آنها را در كشور خودمان بررسی میكنیم.
یكی از مهمترین اهداف دولت الكترونیكی، بالا بردن درصد مشاركت مردم در كارهای دولتی و دخالت دادن مستقیم مردم در تعیین سرنوشت خود است. در این دولت اگر بخواهیم مردم را به رای دادن ترغیب كنیم باید سیستم رای گیری ما بدون نقص، خوشایند برای مردم و مهمتر از همه، مورد اعتماد آنها باشد. یكی از مهمترین مشكلات در دولت های اروپایی و آمریكایی، پایین آمدن تعداد شركت كننده گان درانتخابات عمومی است چنانكه در اروپا، تعداد شركت گننده گان در سال ۱۹۵۰ كه %۸۳.۳ بود به %۲۴ در آخرین انتخابات پارلمان اروپا كاهش یافت. همین مشكل باعث شده است كه حتی كشورهای محافظه كار مانند انگلستان كه دارای روند انتخاباتی ثابت در ۱۰۰ سال گذشته بودند، طرح های جدید و مورد اعتماد برای مردم، جهت افزایش تعداد شركت كننده گان در انتخابات، ارائه دهند. اما فقط ایجاد امكانات برای برگزاری انتخابات نوین و رای گیری الكترونیكی لازم نیست بلكه فرهنگ سازی برای استفاده از آن و همچنین ایجاد فضای اعتماد میان مردم و این سیستم ها، جزء شرایط اختصاصی این امر هستند.
برای مثال، دولت تونی بلر در انگلستان طی یك برنامه ۴ ساله با صرف اعتباری بالغ بر ۹ میلیارد دلار، در پی پیاده سازی پروژه‌های الكترونیكی و از جمله دولت الكترونیكی و همچنین انتخابات الكترونیكی بر آمد و موفق به این كار هم شد، اما بعد از اتمام طرح، دولت متوجه شد كه یك اصل اساسی كه همان فرهنگ سازی برای استفاده از این سیستم ها بود را فراموش كرده اند. بنابراین اگر ما دركشورمان قصد استفاده از این سیستم ها و از جمله سیستم رای گیری الكترونیكی را داریم، باید همزمان با شروع طرح، روی قضیه فرهنگ سازی هم كار شود تا اشتباه دولت های دیگر و از جمله دولت انگلستان را تكرار نكنیم.
فرهنگ سازی میتواند با در نظر گرفتن قسمتی از اعتبار طرح برای این كار تحقق یابد. این فرهنگ را می توان از طریق رسانه‌های عمومی، مطبوعات و ........ طی یك برنامه زمانبندی شده در میان مردم ایجاد كرد.بنابراین اگر ما همزمان با شروع طرح های سیستم های الكترونیكی، روی قضیهٔ فرهنگ سازی و ایجاد فضای اعتماد كار كنیم، چندین مرحله جلو می افتیم و میتوان عقب ماندگی موجود در این زمینه را تا حدی جبران كرد. در كشور ما قبل از مساله فرهنگ سازی، برای استفاده از سیستم های الكترونیكی رای گیری، باید مشكلات درونی دولت كه بیشتر جنبه سیاسی دارند، حل شود. در سال ۱۳۷۸ بود كه برای اولین بار بحث استفاده از تجهیزات الكترونیكی و رایانه ای برای برگزاری انتخابات در كشورمان مطرح شد. در آن زمان كه مصادف بود با سومین سال به روی كار آمدن دولت اصلاح طلب آقای خاتمی، تلاش وزارت كشور برای متقاعد كردن شورای نگهبان برای استفاده از تجهیزات الكترونیكی در انتخابات مجلس ششم، با جلو كشاندن بحث حقوقی و ساختاری، كه شورای نگهبان به آن اشاره كرده بود، بی نتیجه ماند. اما همچنان این موضوع برای انتخابات ریاست جمهوری در دورهٔ بعدی (۱۳۸۰) و انتخابات شوراهای شهر و روستا، توسط وزارت كشور ایران مطرح شد.
چنانكه حتی پیش از برگزاری انتخابات مجلس هفتم، به این موضوع قدری از حالت تئوریك خود خارج شد و با تهیه نرم افزاری برای شمارش آرا، و فرستادن آن به شورای نگهبان، تا نزدیكی های موفقیت پیش رفت. اما باز هم شورای نگهبان به عنوان نهاد ناظر بر انتخابات در كشور، اعلام كرد كه به دلیل عدم اطمینان از كاركرد نرم افزار ارائه شده برای شمارش آرا، این انتخابات هم به سنت گذشته و با حظور رای دهنده گان در پای صندوقهای رای و شمارش به صورت دستی برگزار خواهد شد.اما این موضوع در آستانه انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۴، همچنان توسط وزارت كشور دنبال می شود. پس از گذشت هفت سال از برگزاری اولین انتخابات اینترنتی در جهان، به نظر میرسد توافقات اولیه برای مدرنیزه كردن برگزاری انتخابات در كشور ( شاید تنها در سطح استفاده از تجهیزات الكترونیكی برای شمارش آرا ) فراهم شده است و مسئولان مربوطه باید با در نظر گرفتن معایب این سیستم ها، مزایای زیاد این سیستم ها كه از جمله افزایش تعداد شركت كننده گان در انتخابات و كاهش هزینه‌های اجرایی برگزاری آن است، را مد نظر داشته باشند.
اینك برای اولین بار در كشور، رای گیری برای تصویب لوایح و طرح ها در مجلس با استفاده از سیستم های الكترونیكی انجام می شود. این در حالی است كه مجلس شورای اسلامی در طول ۹۹ سال گذشته از رای گیری سنتی و كاغذی استفاده می كرد.
سیستم های رای گیری الكترونیكی مجزا از هم عبارتند از :
۱- رای گیری كامپیوتری ( ایستگاهی )
۲- رای گیری اینترنتی
۳- رای گیری از طریق (Short Message System(SMS و تلفن های Touch-Tone
كه در یك دولت الكترونیكی لازم نیست كه فقط از یكی از این سیستم ها استفاده شود، بلكه می توان همزمان از هر سه روش استفاده كرد تا نتایج بهتری از لحاظ مشاركت مردم در انتخابات حاصل شود .
۱- رای گیری كامپیوتری ( ایستگاهی )
در این روش به جای استفاده از برگه‌های رای و صندوق اخذ رای، از كامپیوترها استفاده می شود به این ترتیب كه در محل اخذ رای ، كامپیوترهایی برای رای گیری قرار می گیرد و شخص رای دهنده توسط مونیتورهای حساس دستی و یا صفحه كلید و یا مدادهای الكترونیكی، نامزد مورد نظر را انتخاب كرده و رای خود را اخذ می كنند، در این روش امكان معرفی نامزدها در كنار عكس هركدام نیز وجود دارد، در حال حاظر مدل های جدید از این دستگاه‌ها ، همانند دستگاه‌های خود پرداز (ATM) نیز تولید شده اند. در روش رای گیری كامپیوتری ( ایستگاهی )، همچنان تشخیص هویت افراد رای دهنده با استفاده از مدارك شناسایی صورت نمی گیرد. در هر حال، در این روش هم، مردم مجبور به حضور در مكانهای رای گیری هستند و به جای اینكه رای خود را روی كاغذ بنویسند و به صندوق بیندازند، از كامپیوتر استفاده می كنند، ایستگاههای رای گیری در این روش می توانند به شبكه‌های امن اكسترانت وصل شده و آخرین آمار را در هر لحظه به سرورهای مركزی بفرستند. از مزایای این روش، اطلاع نامزدها از وضعیت خود در هر لحظه و به دست آمدن نتایج انتخابات در سریع ترین زمان ممكن (گاهی درست در پایان زمان رای گیری) است اما در عوض با پیاده سازی این روش، هزینه‌های برگزاری انتخابات بالا می رود زیرا ایستگاه رای گیری باید مجهز به سیستم های كامپیوتری متصل به شبكه باشند و از طرفی كنترل و حفاظت از شبكه ای كه این ایستگاهها را به سرور مركزی وصل كند كار مشكلی است .
در انتخابات نوامبر ۲۰۰۴ آمریكا هم از ایستگاههای رای گیری در کنار سایر روشهای رای گیری الکترونیکی استفاده شد به این ترتیب كه دولت برای راحتی مردم اقدام به نصب كیوسك هایی در فروشگاه‌ها و مراكز عمومی و دفاتر پستی نمود و مردم با مراجعه به یكی از این مراكز اقدام به رای گیری می كردند.
۲- رای گیری اینترنتی
این روش یكی از كم هزینه ترین راه‌های برگزاری انتخابات است زیرا در آن ما به ایستگاههای رای گیری نیازی نداریم و نیروی انسانی در این ایستگاهها هدر نمی رود بلكه تمام افراد واجد شرایط در هر مكانی كه باشند می توانند با مراجعه به سایت های اینترنتی كه برای این كار تهیه شده اند، رای خود را به نفع نامزد مورد نظر اخذ كنند. در واقع یكی از مهمترین مزایای این سیستم، نداشتن محدودیت مكانی برای افراد واجد شرایط رای است و آنها در هر كجای جهان كه باشند میتوانند رای خود را اخذ كنند. بحث امنیت در این روش بسیار حائز اهمیت است . توجه به این نكته كه‌هر شخص فقط یك بار می تواند رای دهد بسیار مهم است.یكی از روشهای حل این مشكل، ارائه PIN كد های شناسائی شخص توسط دولت به تمام افراد واجد شرایط است كه قصد دارند از طریق اینترنت در انتخابات شركت كنند زیرا سیستم ثبت نام ONLNE را عملا نمی توان پیاده كرد در واقع PIN كدها در حكم كلمه عبور برای ورود به سایت انتخابات است. روش دیگر حل مشكل ، استفاده از كوكی هاست كه آن را هم میتوان توسط برنامه‌هایی شناسایی و حذف كرد و یا اینكه كلا جلوی ثبت كوكی را گرفت.روش بسیار موثر دیگر استفاده از ACTIVEX است. ACTIVEXها تنها راه دسترسی كامل سرورهای به كامپیوتر كاربران است. در واقع سرورهای رای گیری بعد از دسترسی كامل به كامپیوتر شخص رای دهنده و برداشتن شماره سریال یكی از قطعات سخت افزاری و ذخیره كردن آن در بانك اطلاعاتی خود، از رای دادن مجدد آن شخص جلوگیری می كنند. اما نكته قابل توجه این است كه ACTIVEX ها توسط شركت ما یكروسافت ساخته شده و فقط در سیستم عامل های ویندوز اجرا می شوند، در صورتیكه تعدادی از كاربران نیز وجود دارند كه از سیستم عامل های غیر ویندوز استفاده می كنند. در كل، بدون در نظر گرفتن مسائل امنیتی، سیستم رای گیری اینترنتی كه یكی از ارزانترین راه‌های برگزاری انتخابات است و این سیستم می تواند تمامی افراد را در هر نقطه ای كه باشند به رای دادن ترغیب كند. و اگر مسائل امنیتی آن حل شود یكی از انتخاب های حتمی در سیستم رای گیری كشورمان خواهد بود .
در انتخابات سال ۲۰۰۰ آمریكا هم، از این سیستم در كنار دیگر سیستم ها استفاده شد كه البته بدلیل بی اعتمادی مردم ، تنها %۴.۶۹ از افراد رای دهنده، رای خود را از طریق اینترنت اخذ كردند. به رغم وجود نگرانی هایی در مورد افشا شدن هویت شخص رای دهنده، خرابی تكنولو‌‌‌ژیك، امنیت شبكه رای گیری، كارایی، ذخیره سازی و انتقال آرا و رای دادن چند باره، اما هنوز امیدهای زیادی برای بهبود این روش و بهینه كردن آن وجود دارد. در حال حاظر كشورهای ( ژاپن، نیوزلند، سوئد، سوئیس، استونی ) در حال فراهم كردن زمینه‌های رای گیری اینترنتی هستند چنان كه كشور تازه استقلال یافته استونی، انتخابات موفق سال ۲۰۰۲ خود را از طریق شبکه‌های اینترنتی بركزار كرد.
۳-رای گیری از طریق (Short Message System (SMS و تلفن های Touch-Tone
این نوع رای گیری كه هنوز به طور رسمی در دنیا تجربه نشده است تقریبا یك نوع رای گیری از راه دور است در این سیستم، و هر كاربر از طریق سرویس پیام كوتاه تلفن همراه خود و همچنین از طریق خط تلفن های مجهز به سیستم تون و یا تلوزیونهای دیجیتالی متصل به خط تلفن می توانند رای خود را به سرور رای گیری بفرستند. یكی از معایب این روش، در دسترس نبودن سیستم های تلویزیون دیجیتال و یا تلفن همراه و یا خط تلفن های Tone، برای هر شخص می باشد كه اگر از این سیستم به تنهایی استفاده شود باعث كاهش تعداد شركت كنندگان در انتخابات می شود. اما آسان بودن اخذ رای در این سیستم ها از مزایای آن است.
چند نوع سیستم رای گیری هم وجود دارد كه در حد تئوریك هستند و هنوز پیاده سازی نشده اند اما همانطور كه گفتیم در دولت الكترونیكی باید تلاش شود تا اعتماد مردم را نسبت به این سیستم های رای گیری جذب كرد كه برای آن باید سیستم ها كار آمد و بی نقص بوده و رای هر شخص محفوظ بماند و هویت شخص رای دهنده همچون روشهای همیشگی پنهان باشد.
در پیاده سازی سیستم های رای گیری الکترونیکی باید به چند نکته توجه اساسی داشته باشیم که عبارتند از :
۱- کارآمد بودن سیستم های سخت افزاری رای گیری الکترونیکی
۲- محفوظ ماندن رای هر شخص
۳- مشخص نشدن هویت شخص رای دهنده
۴- Open Sourceبودن نرم افزارهای رای گیری الکترونیکی
۵- قابل استناد نبودن رای ها
که در زیر به توضیح مختصر برای هر کدام می پردازیم:
۱- کارآمد بودن سیستم های سخت افزاری رای گیری الکترونیکی
كار آمد بودن سیستم های رای گیری هم به عواملی بستگی دارد مثلا اگر انتخابات در سطح كشوری باشد، آنگاه فشار زیادی روی سرورهای مركزی بوجود می آید پس اگر سرور های مركزی دارای سخت افزار مناسبی نباشند، در انتخابات با مشكل مواجه خواهیم شد، و یا اگر از سیستم عامل هایی همچون Windows برای این كار استفاده شود، امكانCrash كردن این در روزهای اولیه و حتی ساعات اولیه هم وجود دارد ودر صورتی كه سیستم عامل هایی مانند Linux درمحیطText Mode می توانند روزها و حتی ماه‌ها بدون راه اندازی مجدد، كار كنند.
۲- محفوظ ماندن رای هر شخص
محفوظ ماندن رای هر شخص نیز یكی دیگر از مسائل بسیار مهم و حائز اهمیت است. در این سیستم ها اگر ظاهرا اكثریت مردم خواستار رای آوردن یك نامزد باشند اما نامزد دیگری ناباورانه پیروز شود آنگاه ممكن است اعتماد مردم را نسبت به خود سلب كنند. چنان كه برخی از مردم ایالت متحده، ادعا داشتند كه هنگامی كه ما رای خود را به جان كری می دادیم (توسط سیستم های رای گیری الكترونیكی ایستگاهی )، رای ما به رای های جورج بوش اضافه می شده است. كه البته این ها ثابت شده نیست ولی شبهاتی را در میان عام ایجاد می كنند. یكی از راههایی كه از طریق آن می توان اعتماد مردم را به این سیستم های رای گیری زیاد كرد، Open Source بودن نرم افزارهای آن است. در واقع OS بودن نرم افزارهای سیستم های رای گیری الكترونیكی یكی از لازمه‌های پیاده سازی آن در دولت الكترونیكی است.
۳- مشخص نشدن هویت شخص رای دهنده
در سیستم های رای گیری الكترونیكی از نوع اینترنتی وSMS هویت شخص رای دهنده مشخص می شود. زیرا برای ورود به این سیستم ها یا از PIN كدها استفاده می شود و یا از ثبت نام OnLine ، كه در هر دو حالت، هویت شخص مشخص می شود.در واقع سازمان برگزار کننده انتخابات الکترونیکی باید کاملا مورد اعتماد مردم باشد و هویت اشخاص رای دهنده تحت هیچ شرایطی به بیرون درج نکند.
۴- Open Sourceبودن نرم افزارهای رای گیری الکترونیکی
هر كس كه با یك نرم افزار كار می كند در واقع از درون آن كاملا خبر ندارد یعنی ممكن است این نرم افزار طوری نوشته شده باشد كه از یك نامزد به نفع نامزد دیگری سوء استفاده شود، به این معنی كه ممكن است در لابه لای كد های نرم افزار، كد های خصمانه هم گنجانده شود. پس اگر این نرم افزار به صورت Open Source باشند در آن صورت حد اقل متخصصان نرم افزار می توانند بدانند كه نرم افزار، صادقانه كار می كنند. البته Open Source بودن منهای مجوز تغییرات، زیرا برخی از مجوزهای Open Source كه بر قانون CopyLeft مشهور است این اجازه را می دهد كه پس از بازبینی سورس برنامه، بتوان آن را بهینه و توزیع كرد. به عقیده طرفداران جنبش نرم افزار آزاد و Open Source، این حق مردم است كه بدانند نرم افزار چطور كار می كند. در واقع اگر نرم افزارهای سیستم های رای گیری الكترونیكیOS باشند توانسته اند اعتماد مردم را تا حد زیادی به خود جذب كنند.
۵- قابل استناد نبودن رای ها
قابل استناد نبودن هر رای در سیستم های رای گیری الكترونیكی هم یكی از معایبی است كه از طرف نامزدهای انتخابات مطرح می شود، زیرا اگر نامزدی از نتایج بدست آمده در انتخابات اعتراض كند، در آن صورت رای های اخذ شده قابل استناد نیستند در صورتی كه در روش سنتی تمامی رای ها قابل استناد بود و می توان با شمارش مجدد آرا، شك ها را بر طرف كرد. اما در حالت الكترونیكی، اگر سیستم های رای گیری سالم نباشند، دیگر نمی توان مردم را به رای دادن مجدد واداشت.
در حالی كه ما به نهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری نزدیك می شویم شورای نگهبان اعلام كرده است كه هنوز هیچ برنامه و طرح جامعی از سوی وزارت كشور معرفی نشده است. طبق ماده ۹ قانون انتخابات ریاست جمهوری، برای الكترونیكی كردن سیستم رای گیری باید قبل از انتخابات، نرم افزار و سخت افزار های مناسب به شورای نگهبان ارائه شود و اگر این شورا آن را تایید كرد، استفاده از آن بلا مانع می شود. این شورا همچنین اعلام كرده است كه دستگاههای شمارش آرای وزارت كشور كه OMR از نوع OpScan است، یك تكنولوژی مربوط به ۱۲ سال پیش را دارند و عملا دیگر از آنها نمی توان استفاده كرد.مسئولان برگزار کننده انتخابات در کشورمان، باید به این نکته هم توجه اساسی داشته باشند که اشتباه در انتخاب سیستم رای گیری، علاوه بر به وجود آمدن بار سنگین مالی برای دولت، می تواند باعث کاهش تعداد شرکت کننده گان در انتخابات شود.بنابراین انتخاب نوع سیستم رای گیری الکترونیکی باید توسط کارشناسان خبره و صاحب نظر در این امر صورت گیرد. لازم به ذكر است كه وزارت كشور باید با تهیه سخت افزارهای مدرن تر، در مدت زمان كوتاه مانده به انتخابات، حداقل شمارش آرا را الكترونیكی كرده تا نتایج سریع و كم اشتباه تر و سالم تر حاصل شوند.
مراجع: www.computerweekly.com
www.FoxIT.com
www.truthout.org
www.ACM.org
۱- دانشجوی دوره دكترای سیستم های كامپیوتری دانشگاه تبریز
۲- دانشجوی دوره كارشناسی نرم افزار كامپیوتر دانشگاه جامع تكنولوژی مركز تراكتورسازی تبریز
منبع : مركز مدارك علمی ایران

جابر كریم پور
كامل نورانی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی ITanalyze