علی(ع) کشته عدل خویش

جمله معروف «قتل لشده عدله» که درباره حضرت علی (ع) شهرت یافته، گویای واقعیتی است که در زمان آن حضرت نیز مورد توجه واقع شده و آن میزان توجه ایشان به برقراری عدالت در جامعه است.
در اسلام هرچند شرط عدالت فردی، حتی برای افراد عادی در صورتی که به اموری چون قضاوت، گواهی دادن و یا امام جماعت بودن می‌پردازند، ضروری است و نبود عدالت در این افراد، تصدی ایشان در قضاوت، شهادت و امامت جماعت را نامشروع می‌سازد، اما در عین حال، عدالتی که در قرآن مورد توجه است «عدالت اجتماعی» است و از همین روی، آیات زیر در قرآن به همین معنا به کار برده شده‌اند.
و امرت لاعدل بینکم
(و فرمان یافته‌ام که میان شما عدالت کنم) «۱»
و اذا حکمتم بین الناس ان تحکموا بالعدل
(و چون میان مردم حکم کردید، به عدالت حکم کنید) «۲»
در صورتی که مفهوم ظلم در موارد غیر اجتماعی نیز به کار رفته است. مانند:
ان الشرک ظلم عظیم
(همانا شرک به خداوند، ظلم بزرگی‌ است) «۳»
ربنا ظلمنا انفسنا
(پروردگارا ما به خود ظلم کردیم) «۴»
عدالتی که علی (ع) به جهت شدت پایبند بودن بر آن به شهادت رسید نیز همین عدالت اجتماعی است نه عدالت فردی «۵» با این توضیح که عدالت علی (ع) یعنی این که امیرالمؤمنین (ع) نه تنها عادل بوده است و به عدالت رفتار می‌کرده که خواهان اجرای عدالت در اجتماع نیز بوده است.
در واقع امام علی (ع) نه تنها عادل بود، بلکه برای عملی ساختن فرمان پروردگار «کونوا قوامین بالقسط «۶»» درپی اجرای عدالت و گسترش آن در جامعه بود.
قیام به قسط یعنی اقامه و به پاداشتن عدل و این غیر از عدالت فردی و عادل بودن از جنبه شخصی است «۷» اجرای عدالت در نظر امیرالمؤمنین علی (ع) از آن رو مهم، ضروری و گریز ناپذیر است که اصلاح جامعه را در گرو آن می‌داند:
و من الناس من لایصلحها الا العدل «۸»
توده را جز اجرای عدالت، چیزی اصلاح نمی‌کند.
علی (ع) اجرای عدالت را زمینه ساز نابودی فساد اجتماعی می‌داند و داروی درد جوامع را اجرای عدلت می‌داند و از همین روی، اجرای آن را به همه توصیه می‌کند و بر حاکمان ضروری می‌شمارد و اگر خود خلافت را می‌خواست، برای آن بود که سنت رسول خدا را بر پای دارد و عدالت را بگمارد. نه آنکه دل به حکومت خوش کند و مردم را به حال خود واگذارد. «۹»
در نامه‌ای که هنگام خلافت ظاهری خود به عثمان پسر حنیف که از جانب او در بصره حکومت داشت نوشت و او را سرزنش کرد که چرا به میهمانی رفته که توانگران در آن بوده‌اند، نه مستمندان، گوید:
«بدین بسنده کنم که من را امیر مؤمنان گویند و در ناخوشایندی‌های روزگار شریک مردم نباشم؟ یا در سختی زندگی بر ایشان نمونه‌ای نشوم؟» «۱۰»
حضرت علی (ع) رضایت عمومی ‌اجتماع را در گرو اجرای عدالت می‌داند و عدالت را نه تنها تضمین کننده آرامش درونی افراد می‌داند که گنجایش ظرف عدالت را وسیع می‌داند، در حالی که گستره ظلم را تنگ می‌شمرد.
می‌فرماید: ان فی العدل سعه و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق «۱۱»
«در عدالت گشایش برای عموم است، آن کس که عدالت بر او گران آید، تحمل ستم برای او سخت‌تر است. »
عدالتخواهی در آموزه تشیع، امری فراگیر است و ائمه، عمومأ به ‌این موضوع با دیده ضرورت می‌نگریسته‌اند. امام سجاد (ع) در ضمن دعای مکارم الاخلاق بسط و گسترش عدل و عدالت را از خداوند طلب می‌کند: و البسنی زینه المتقین فی بسط العدل «۱۲»
اقامه عدل هرچند از سوی یک یا چند نفر در جامعه مطلوب است، ولی قدر و منزلت بزرگ در زمینه عدالت گستردگی و اقامه آن در سطح وسیع اجتماع است و از همین روست که امام سجاد (ع) توفیق گسترش آن را طلب می‌کند.
حضرت علی (ع) همچنین در سفارشی به زیاد بن ابیه که وی را به جای عبدالله بن عباس، به فارس و شهرهای پیرامون آن حکومت داد، فرموده است:
«عدالت را بگستران و از ستمکاری پرهیز کن که ستم، رعیت را به آوارگی کشاند و بیدادگری به مبارزه و شمشیر می‌انجامد.» «۱۳»
آن حضرت در خطبه ۸۷ می‌فرماید: «مگر من پرچم ایمان را در بین شما استوار نساختم؟ و از حدود و مرز حلال و حرام آگاهی‌تان ندادم؟ مگر پیراهن عافیت را با عدل خود به ‌اندام شما نپوشاندم؟ و نیکی‌ها را با اعمال و گفتار خود در میان شما رواج ندادم؟»
«علی (ع) هرگز در راه اجرای عدالت، مسامحه را جایز نمی‌داند به ویژه در جایی که پای بیت‌المال در میان باشد می‌خروشد. وی درباره اموال فراوان بیت‌المال که یکی از حکام به برخی از خویشاوندان خود بخشیده بود، فرمود:
«به خدا سوگند، بیت‌المال تاراج شده را هر کجا بیابم، به صاحب اصلی آن باز می‌گردانم، گرچه با آن ازدواج کرده، یا کنیزی خریده باشند، زیرا در عدالت گشایش برای عموم است و آن کس که عدالت برای او گران آید، تحمل ستم برای او سخت‌تر است.» «۱۴»
اگر در جامعه‌ایی این پندار غالب شود که روی‌آوری به عدالت و اجرای آن در هر شرایطی از وجود ستم در جامعه والاتر است، آن جامعه خود به اجرای عدالت خواهد پرداخت و مردم خود قیام به قسط خواهند کرد.
در روایتی از نبی مکرم اسلام (ص) آمده است: عدل ساعه خیر من عباده سبعین سنه «۱۵» (عدل یک ساعت از عبادت هفتاد سال برتر است.)
شاید بتوان از قرار گرفتن عدالت در برابر عبادت فردی در کلام رسول گرامی ‌اسلام (ص) چنین دریافت که عدالتی از هفتاد سال عبادت برتر و والاتر است که در اجتماع باشد و سبب شود که عدل در جامعه گسترش یابد.
وجود عدالت در جامعه، نه تنها برای تأمین خدایی شدن انسانها و حرکت رو به بالای جامعه ضروری است که حتی ثبات و دوام حکومت به آن بستگی دارد:
امام علی (ع):
فی العدل الاقتداء بسنه الله و ثبات الدول «۱۶»
«در اجرای عدالت، نه تنها اقتدا به سنت الهی نهفته است که ثبات حکومت و دولتها نیز در گرو آن است.»
در آموزه دیگری از نبی مکرم (ص) بقای حکومت با کفر امکان پذیر دانسته شده، ولی بقای آن با ظلم ناممکن شمرده شده است. «۱۷»
● نمونه‌هایی از عدالتخواهی علی (ع)
▪ دختر امیرالمؤمنین (ع) گردنبندی از بیت‌المال به عاریه گرفت که پس از ‌اندک زمانی آن را بازگرداند. آن حضرت بر مسئول بیت‌المال خشم گرفت و رو به دختر خویش فرمود: آیا همه زنانی که از مدینه به کوفه آمده‌اند اکنون، چنین گردنبندی دارند که تو می‌خواهی داشته باشی؟ ای دختر علی، مگذار شیطان بر تو مسلط شود. «۱۸»
▪ پست و مقـــام تو طعمـــه‌ای ـ برای غـــارت ـ نیست، بلکــه امانتی است در دست تو «۱۹»
▪ محبـــوب ترین بنـــده خدا در نزد او بنـــده‌ای است که خود را به عدل ملتزم می‌داند. «۲۰»
▪ من آن هنگام که به حاکمیت شما رسیدم چند درهم و ‌اندکی لباس مندرس، که خانواده ام بافته بودند داشتم، حال اگر به هنگام پایان کار خویش بیش از این چیزی داشته باشم، خاین هستم و به جامعه و مردم خیانت کرده‌ام. «۲۱»
▪ راه حق و عدالت را بپیمایید، توده‌ها را ناراضی نکنید و اشراف بی تعهد و امتیاز طلب و سرمایه داران را از خود دور کنید. «۲۲»
▪ گاهی دوستان خیر‌اندیش آن حضرت به وی توصیه می‌کردند که به خاطر مصلحت از موضوع عدالت و مساوات در گذرد و آن حضرت پاسخ می‌فرمود:
«شما از من می‌خواهید که پیروزی را به قیمت تبعیض و ستمگری به دست آورم؟ از من می‌خواهید که عدالت را به پای سیاست و سیادت قربانی کنم؟ خیر، سوگند به ذات خدا که تا دنیا، دنیاست، چنین کاری نخواهم کرد و به گرد چنین کاری نخواهم گشت. «۲۳»
▪ اگر شب را روی اشتر خارا بیدار مانم و در طوق‌های آهنین گرفتار، از این سو و از آن سویم کشند، خوشتر دارم تا روز رستاخیز بر خدا و رسول درآیم، در حالی که بر بنده‌ای ستم کرده باشم.
به خدا عقیل را دیدم پریشان و سخت درویش، کودکانش از درویشی پریش. موی ژولیده و رنگشان تیره گردیده. از من خواست منی گندم بدو دهم. پی در پی آمد و گفته خود را تکرار کرد. گوش به سخنان او نهادم، پنداشت دین خود را بدو دادم. آهنی گداخته را به تنش نزدیک ساختم، فریاد برآورد. گفتم نوحه گران بر تو بگریند از آهنی که انسانی به بازیچه آن را گرم کرده می‌نالی و می‌خواهی من را به آتش دوزخ بکشانی؟ «۲۴»
سخن آخر اینکه علی (ع) مربی و امامی ‌است که اهل ملل و ادیان عالم به عظمت او اقرار می‌کنند. ادیب جهانی مسیحی، جرج جرداق لبنانی، او را «صوت عدالت انسانی» می‌نامد و پنج جلد کتاب بی‌نظیر درباره او می‌نویسد و دست تمنا به سوی تاریخ می‌گشاید و به تاریخ خطاب می‌کند:
آیا نمی‌شود ـ به نام تکرار تاریخ ـ یک علی بن ابیطالب دیگر به بشریت ارزانی داری؟
چهره علی در ‌هاله‌ای اثیری، از عدالت و انسان دوستی، هر لحظه بر زندگی بشریت می‌تابد و خون عدالت، که به هنگام «نماز صبح» از پیشانی نورانی او بر محراب ریخت، هر بامداد خورشید را بیدار می‌کند تا فریاد علی را همگان بشنوند: عدالت، عدالت … و ســــرانجام این عدالت است که بر همه جا و همه چیز حاکم می‌شود. «۲۵»
اجرای عدالت از نظر علی (ع) با نیت پاک و کاستن از طمع و افزودن بر ورع و پرهیزکاری میسر است. «۲۶»
و سرانجام علی (ع) به لقای حق رسید و عدالت نگاهبان امین و بر پای دارنده مجاهد خود را از دست داد.

ابوذر ابراهیمی ترکمان
منابع و مآخذ:
۱. شورا / ۱۵
۲. نساء / ۵۸
۳. لقمان / ۱۳
۴. اعراف / ۲۳
۵. عادل در متون فقهی کسی است که گناه کبیره انجام ندهد و به انجام گناه‌های صغیره اصرار نورزد و بر خلاف مروت عمل نکند.
۶. نساء / ۱۳۵
۷. بیست گفتار/ مرحوم مطهری/ گفتار اول/ ص ۵
۸. الحیاه / محمد رضا حکیمی‌/ ج ۶ / ص ۴۰۰
۹. علی از زبان علی/ سیدجعفر شهیدی/ دفتر نشر فرهنگ اسلامی‌/ ص ۴۲
۱۰. نهج‌البلاغه / نامه ۴۵
۱۱. نهج‌البلاغه / خطبه ۱۵
۱۲. صحیفه سجادیه / دعای مکارم الاخلاق
۱۳. نهج‌البلاغه / حکمت ۴۷۶
۱۴. نهج‌البلاغه / خطبه ۱۵
۱۵. میزان الحکمه / ج ۶ / ص ۷۹
۱۶. غرر الحکم / ص ۵۱۳
۱۷. حدیث نبوی «ص»: الملک یبقی مع الکفر ولا یبقی مع الظلم
۱۸. ابن شهر آشوب مازندرانی / مناقب / ص ۱۰۸
۱۹. نهج‌البلاغه / نامه ۵
۲۰. نهج‌البلاغه / خطبه ۸۷
۲۱. مناقب / ج ۲ / ص ۹۸
۲۲. نهج‌البلاغه / نامه ۵۳
۲۳. نهج‌البلاغه / خطبه ۱۲۶
۲۴. نهج‌البلاغه / خطبه ۲۲۴ / ترجمه دکتر سید جعفر شهیدی
۲۵. با جاری صلابت اعصار/ محمد رضا حکیمی‌/ بینات / سال ۷ / ش ۲۸ / ص ۳۳ ـ ۳۴
۲۶. نهج‌البلاغه صبحی صالح / خطبه پانزده: استعن علی العدل بحسن النیه و قله الطمع و کثره الورع.