نگاه دایناسوری و حس قورباغه‌ای

●مقدمه
یكی از مهارت‌های اساسی هر تصمیم‌گیرنده، شناخت، فهرست‌بندی، و شفاف‌سازی پیامدهای آینده‌ ناشی از انتخاب گزینه‌های مختلف به شمار می‌رود. هنگام شفاف‌سازی و فهرست‌بندی چنین پیامدهایی علاوه بر مهارت پیش‌بینی آینده دسترسی به اطلاعات مفید و با كیفیت ضروری است. در اكثر موارد دسترسی به چنین اطلاعاتی منجر به كاهش عدم قطعیت‌ها شده و در نتیجه پیش‌بینی پیامدهای آینده و فهرست‌بندی آن‌ها را تسهیل می‌كند.
اما در موارد بی‌شماری علی‌رغم وجود اطلاعات با كیفیت و مفید و همچنین توانایی نسبتاً خوب پیش‌بینی پیامدها, واكنش‌ها و اقدامات نامناسب و بی‌كیفیتی توسط انسان‌ها انجام می‌گیرد. یكی از دلایل چنین ضعفی وجود‌های ذهنی و همچنین الگوی نامناسب وزن‌دهی پیامدها است. سوگیری‌های ذهنی در واقع به خاطر چارچوب‌های فكری و نوع نگاه افراد به مسائل پیرامونی روی می‌دهند. به‌عنوان مثال افراد معمولاً هنگام بررسی اطلاعات برحسب نگرش خود روندهای مطلوب و خوشایندی را شناسایی می‌كنند، در حالی كه اصلاً چنین روندهایی وجود ندارند؛ یا از سوی دیگر روندهای واقعی اما ناراحت‌كننده و ناخوشایند را نادیده می‌گیرند. تصمیم‌گیران در اكثر موارد آن دسته از پیش‌بینی‌هایی را كه مخالف انتظارشان بوده و آن‌ها را آشفته می‌سازند، رد كرده و نمی‌پذیرند. وجود سوگیر‌ی‌های ذهنی موجب لختی واكنش و همچنین كم اهمیت دانستن تغییرات تدریجی می‌شود. اولین گام غلبه بر این چالش‌ها آگاهی از وجود این سوگیری‌های ذهنی است. در بخش‌های بعد دو مفهوم یاد شده معرفی و بررسی می‌شوند. شایان یادآوری است كه سوگیری‌های ذهنی و الگوهای وزن‌دهی, هم تصمیم‌ها و اقدامات فردی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند و هم اقدامات و واكنش‌های اجتماعی را.
● نگاه دایناسوری و لختی واكنش
سال‌ها پیش دایناسورها حاكمان بلامنازع كره خاكی بودند. این حیوانات در قالب گونه‌های گوشت‌خوار و گیاه‌خوار در اكوسیستم زمین بدون هیچ مشكل خاصی و با آرامشی باورنكردنی می‌زیستند. آن‌ها تصور می‌كردند كه چون جثه بزرگی دارند احتمال انقراض نسل‌شان تقریباً صفر است. اما همین اعتماد بیش از حد به رویدادهای آینده بالاخره كار خود را كرد و آن‌چه كه نباید اتفاق می‌افتاد، سرانجام اتفاق افتاد. حكایت از این قرار بود كه در یك ظهر بسیار گرم و معتدل ناگهان چندین شهاب‌سنگ در جو كره زمین مشاهده شدند كه با سرعتی خیره‌كننده به سطح زمین نزدیك می‌شدند. طبیعتاً نگاه دایناسورها به سمت آسمان متوجه شد. برخی از آن‌ها به یكدیگر می‌گفتند: "چه منظره زیبایی تاكنون گوی‌های آتشین در آسمان ندیده بودیم آن هم این وقت روز". دایناسورها علی‌رغم جثه بزرگ خود مغزهای كوچكی داشتند. با این وجود, چند ثانیه به برخورد عظیم و شدید شهاب‌سنگ‌ها با كره زمین باقی‌نمانده بود كه بعضی از آن‌ها كمی نگران شدند. اما مغز آن‌ها آن‌قدر كشش نداشت كه بتواند پیامدهای احتمالی این برخورد را شبیه‌سازی كند. از طرف دیگر جثه بزرگ‌شان مغز كوچك‌شان را به سمت دست پایین گرفتن پیامدها و عواقب این برخورد سرنوشت‌ساز سوق می‌داد. بالاخره اتفاقی كه نباید رخ می‌داد همه ساكنان كره زمین از جمله دایناسورها را غافل‌گیر كرد.
شهاب‌سنگ‌ها یكی پس از دیگری به زمین اصابت كردند و ابری غلیظ از گرد و خاك به هوا برخاست. برخی از حیوانات در همان لحظات اولیه از بین رفتند و برخی دیگر نیز در روزهای آینده. گرد و خاك و غبار مدتی طولانی در جو زمین باقی‌ماند و جلوی پرتوهای حیات‌بخش و گرمابخش خورشید را گرفت و بدین‌ترتیب عصر یخبندان و سرما آغاز شد. باورش كمی دشوار است اما در ظرف مدتی كوتاه نسل موجوداتی كه همیشه به نگاه و درك خود اطمینان داشتند, منقرض شد. آن‌ها در واقع قربانی نگرش خود شده بودند. این استعاره ساده به ما انسان‌ها كمك می‌كند تا برخی ضعف‌های خود را شناخته و درصدد اصلاح آن‌ها برآییم. نگرش ما به محیط پیرامونی به شدت متأثر از باورها, طرز فكرها و پنجره‌هایی است كه در ذهن خود نصب كرده‌ایم و از دریچه آن‌ها به اطراف می‌نگریم. اتكا و اعتماد بیش از حد به نگرش‌های شخصی باعث می‌شود كه توانایی‌های ادراكی و تحلیلی ما هنگام مواجهه با تغییرات و یافتن اقدامات مناسب و اثربخش تضعیف شود. سوگیری‌های ذهنی موجب می‌شود كه بسیاری از تغییرات مهم را علی‌رغم وجود شواهد و اطلاعات كافی نادیده بگیریم.
یا برعكس, بر پایه واقعیت‌هایی برای آینده برنامه‌ریزی كنیم كه وجود خارجی ندارند. در مقایسه با وضعیت خاص دایناسورها, در حیات اجتماعی انسان‌ها اهمیت تصحیح نگرش‌ها و مبارزه با سوگیری‌های ذهنی شاید بیشتر باشد زیرا بسیاری از تغییرات شتابانی كه از راه می‌رسند ناملموس هستند و به سختی می‌توان آن‌ها را اندازه گرفت یا مشاهده كرد. حتی خبرگان و كارشناسان نیز قادر نیستند كه همه پیامدهای جهانی‌شدن, تحول و تغییر نظام‌های ارزشی و در نهایتً انقلاب‌های فناوری از جمله به نژادی, نانو فناوری, هوش مصنوعی, بیو فناوری و غیره را به خوبی شفاف سازند. تأخیر در واكنش مناسب كه به بیان ساده لختی واكنش نامیده می‌شود شاید آن‌چنان خطرناك باشد كه بقای افراد و سازمان‌ها را در معرض خطر قرار دهد. لختی واكنش بیش از آن كه ناشی از بزرگ بودن جثه باشد به خاطر نگرش‌های فوق‌العاده مطمئن به مسیر رویدادهای آینده روی می‌دهد. جثه بزرگ شاید به اشكال مختلف اعم از سازمان یا شركت بزرگ, دانش زیاد, قدرت سیاسی بلامنازع و یا سرمایه انبوه ظهور یابد. اما سازمان‌ها و افراد بی‌شماری علی‌رغم جثه بزرگ خود توانسته‌اند به خوبی با تغییرات كنار آمده و پیش از غافل‌گیری با شناخت غیرمغرضانه پیامدهای بالقوه آینده و شفاف‌سازی آن‌ها به استقبال تغییرات بروند. یكی از مهارت‌های اصلی چنین افراد و سازمان‌هایی تصحیح مستمر نگرش‌ها, مبارزه با سوگیری‌های ذهنی و چالاكی است.
● حس قورباغه ای و تغییرات تدریجی
پژوهش‌های انجام شده در روان‌شناسی تصمیم‌گیری انسان‌ها نشان می‌دهد كه افراد معمولاً به تغییراتی كه حول یك رویداد بزرگ شكل می‌گیرند بیشتر اهمیت می‌دهند تا تغییراتی كه نتیجه انباشته‌شدن تدریجی و بسیار آهسته تحولات جزئی هستند. چنین چیزی بیان‌گر وجود الگوهای خاص وزن‌دهی در ذهن افراد است. تغییرات تدریجی معمولاً ناملموس هستند و به سختی می‌توان آن‌ها را مشاهده كرد. اما شاید اثر و قدرت آن‌ها به مراتب بیشتر از تغییرات ناگهانی و شدید باشد. در واقع افرادی كه با استدلال‌های به ظاهر محكم و منطقی برای تغییرات جزیی و بطئی وزن كم‌تری در نظر می‌گیرند شاید در آینده غافل‌گیر شده و قربانی سوگیری‌های ذهنی خود شوند. آزمایشی ساده در بیان و درك بهتر این مفهوم به ما كمك می‌كند. دو ظرف آب تهیه كنید. در یكی از آن‌ها آب نسبتاً داغ بریزید و در دیگری آب سرد و ولرم. آنگاه دو قورباغه را داخل این ظرف‌ها رها كنید. قورباغه‌ای كه داخل آب داغ می‌افتد سریع بیرون می‌پرد. سپس با یك چراغ الكلی و شعله پایین ظرف آب سرد را به تدریج گرم كنید. می‌بینید كه قورباغه واكنش خاصی از خود نشان نمی‌دهد و هم‌چنان مشغول شنا كردن است.
دمای آب كم‌كم به دمای جوش نزدیك می‌شود و چون قورباغه تغییرات تدریجی را حس نمی‌كند ناگهان غافل‌گیر شده و حیات خود را در معرض خطر می‌بیند. اما دیگر دیر شده و چاره‌ای جز تسلیم شدن در برابر سرنوشت مرگ‌بار خود ندارد. دلیل مرگ دردناك این قورباغه الگوی وزن‌دهی نامناسب و بی‌اهمیت دانستن تغییرات تدریجی است. والدین بی‌شماری را می‌توان مثال زد كه روزی ناگهان دریافته‌اند فرزند آن‌ها بسیار تغییر كرده است. در حالی كه این تغییر بزرگ و ناگهانی در واقع نتیجه انباشتگی مستمر تحولات بسیار جزئی در رفتار و سبك زندگی او بوده است. تربیت‌ها و آموزش‌های آن‌ها به این خاطر بی‌اثر می‌شود كه دچار حس قورباغه‌ای می‌شوند. یعنی تغییرات جزئی و تدریجی را كه بسیار آهسته انباشته می‌شوند, نادیده می‌گیرند.
● چندین توصیه برای از بین بردن سوگیری‌های ذهنی
اولین گام مبارزه با سوگیری‌های ذهنی شناسایی آن‌هاست. افراد و جوامع بسته به این كه چه باورها و طرز فكرهایی دارند نسبت به انواع مختلف تله‌های روان‌شناختی و سوگیری‌های ذهنی آسیب پذیرند. فهرست كوتاه و ناكامل زیر شاید به‌عنوان اولین گام در تصحیح نگرش‌ها و بهبود كیفیت تصمیم‌ها مثمرثمر واقع شوند:
▪ تلاش كنید قبل از اتخاذ هر تصمیم مهمی از چشم‌انداز افراد دیگر نیز به مسأله خود نگاه كنید. مثلاً اگر پزشك بیمارستان هستید تصور كنید اگر جای پرستار بودید چگونه مسأله خود را بررسی و تحلیل می‌كردید.
▪ پیش از انجام اقدامات خود با دیگران مشورت كنید. والدین, دوستان, همكاران و به‌ویژه كارشناسان بی‌طرف شاید در مقایسه با شما سوگیری‌های ذهنی كم‌تری داشته باشند.
▪سعی كنید حتی‌الامكان انتقادپذیر باشید. یك مخالف یا منتقد می‌تواند نگرش‌ها و باورهای نادرست شما و هم‌چنین الگوی وزن‌دهی‌تان را تا حد زیادی تصحیح كند. ساكت كردن یك منتقد یا مخالف، بهترین راه و آسان‌ترین شیوه برای تهدید بقای خودتان است.
▪افراد معمولاً نخست تصمیم می‌گیرند و سپس برای تأیید تصمیم خود سراغ مشاوره می‌روند. وجود یك تصمیم اولیه به افزایش سوگیری‌های ذهنی كمك می‌كند به گونه‌ای كه افراد مذكور شواهد, اطلاعات و واقعیت‌های موجود علیه تصمیم خود را به آسانی رد می‌كنند. سعی كنید قبل از مشورت با دیگران تصمیم نهایی در ذهنتان تثبیت نشود.
▪ متغیرهای كلیدی محیط پیرامونی را شناخته و به طور مستمر آن‌ها را پیگیری كنید. چنین كاری موجب می‌شود كه علائم هشدار را زودتر از دیگران دریافت كنید.
▪ همیشه به خاطر داشته باشید كه هیچ انسانی كامل نیست. هر فردی باید تلاش كند نقائص خود را با مزیت‌های دیگران بپوشاند. به‌عنوان مثال اگر طرز فكری كاملاً منطقی و عقلانی دارید بهتر است با فردی كه به احساسی بودن مشهور است ارتباطی نزدیك داشته باشید یا برعكس اگر به جای درك و تحلیل بر شهود و بینش خود تكیه می‌كنید حتی‌الامكان با فردی كه مخالف شهود است رابطه داشته باشید. از این طریق سوگیری‌های ذهنی شما به اندازه قابل توجهی متوازن می‌شود.
▪ روندهای مورد علاقه خود اعم از سیاسی, فرهنگی, اجتماعی, و اقتصادی را با استفاده از شاخص‌های مناسب و مستدل به صورت مستمر پایش كنید. این شاخص‌ها در واقع مانند دماسنج به شما كمك می‌كنند بفهمید كه آیا آبی كه در آن شنا می‌كنید داغ شده است یا نه.

نویسنده: مهندس وحید وحیدی‌مطلق
منابع برای مطالعه بیشتر
كینی، رالف. تفكر ارزشی: راهی به سوی تصمیم‌گیری خلاق، مترجم وحید وحیدی‌مطلق، موسسه مطالعات فرهنگ جهانی آینده، تهران: نشر كرانه علم, ۱۳۸۱ Hammond, John S., Ralph L. Keeney, and Howard Raiffa, Smart Choices: A Practical Guide to Making Better Decisions, Boston: Harvard Business School Press, ۱۹۹۹ Kahnman, Daniel, Paul Slovic, and Amos Tversky, Judgment Under Uncertainty: Heuristics and Biases, New York: Cambridge University Press, ۱۹۸۲. Kahneman, Daniel, and Amos Tversky, The Simulation Heuristics, New York: Cambridge University Press, ۱۹۸۲. Klein, Gary, Sources of Power: How People Make Decisions, Cambridge, Mass.: MIT Press, ۱۹۹۸. Lempert, Robert J., Steven Popper and Steven C. Bankes, Shaping the Next One Hundred Years: New Methods for Quantitative, Long-Term Policy Analysis, RAND Pardee Center, ۲۰۰۳.

منبع : اندیشکده صنعت و فناوری (آصف)