جنبه‌های سیاسی حکمت متعالیه

طی قرونی كه به عصر زرین تمدن اسلامی معروف است ما شاهد ظهور چهره‌های مهمی در عرصه تفكر جهان اسلام هستیم. آنچه كه در طی این دوران حاكم است رویكرد فلسفی و عقلگرا از دین و سنت می‌باشد. اما با یورش مغولان، كم‌كم شاهد این هستیم كه تمدن اسلامی، دوران زوال و انحطاط خود را آغاز می‌كند. در بین نمایندگان فكری و فرهنگی تمدن اسلامی ‌كمتر چهره‌هایی یافت می‌شد كه مانند فارابی از خود یك سنت فلسفی مهم را به جا بگذارد.
از این به بعد متناسب با تحولات سیاسی و اجتماعی، عمدتا در عرصه تفكر رویكردهای شریعت‌گرا و صوفیانه رونق می‌گیرد. در چنین شرایطی فلسفه جایگاه پیشین خود را از دست می‌دهد و تركیبی نو از تصوف و شریعت به وجود می‌آید كه ویژگی عمده آن خردستیزی بود. همین تركیب در تحول آتی خود با نوعی از نظریه سلطنت مطلقه نیز پیوند یافت و به اندیشه رایج سیاسی ایران تبدیل شد. قرن‌ها بعد با برآمدن صفویان، در این تركیب تحول خاصی ایجاد نشد. تنها دریافت خاصی از تشیع در پیوند با تصوف و سیاست به ایدئولوژی رایج آن زمان تبدیل شد. در چنین شرایطی است كه صدرالدین شیرازی دستگاه فلسفی خود را ارائه داد.
با توجه به این سال‌ها بود كه تفكر فلسفی و خردگرا در ایران با معضلات بسیاری مواجه شده بود چرا كه رویكردهای صوفی‌گرایانه و شریعتمدار نتوانسته بودند با كمك نمایندگانی چون غزالی و مولوی بر تفكر فلسفی و خردگرا چیره شوند. صدرالدین شیرازی در واقع آخرین نماینده مهم فلسفی و تفكر خردگرا در ایران است.صدرالدین شیرازی در چنین شرایطی تلاش كرد با رد صوفیگری نوعی عرفان واقعی را تقویت كند و همچنین تمام همت خود را صرف برافروختن درباره گرایش خردگرا كرد. اما ملاصدرا باوجود تمام این تلاش‌ها در سده‌ای كه آغاز دوران نوزایش غرب و دستاوردهای عظیم فرهنگی و اقتصادی آن بود، نتوانست دگرگونی بنیادی در فلسفه ایرانی ایجاد نماید تا شالوده استواری برای دوره جدید تاریخ ایران اسلامی ‌باشد.متاسفانه دستاورد ملاصدرا در فلسفه و اندیشه سیاسی بسیار كمتر است. ملاصدرا در بخش حكمت عملی مخصوصا اخلاق مدنی، نه تنها ابتكار و نوآوری از خود ارائه نمی‌كند بلكه بخش كوچكی از را نیز در مباحث خود به آن اختصاص می‌دهد.
وی در این زمینه ملغمه‌ای او آرای ابن‌سینا و فارابی را تكرار می‌كند. ملاصدرا در بحث مربوط به ماهیت و اقساط مدینه و مباحث مربوط به ریاست آن مباحث فارابی را در آرای اهل مدینه فاضله به اجمال بیان می‌كند، بی‌آنكه سخنی نو در این زمینه بگوید. همانطور كه می‌دانیم طی یك تقسیم‌بندی مشهور مباحث فلسفی شامل دو بخش حكمت نظری و عملی می‌شود. در بخش حكمت عملی مهم‌ترین قسمت علم‌المدن است كه مربوط به مباحث فلسفه سیاسی و چگونگی دستیابی به سعادت در جامعه است. ملاصدرا با اینكه مقام شامخی در بعد حكمت نظری و مباحث جدیدی چون حركت جوهری و معاد جسمانی ارائه كرد اما در بخش حكمت عملی جز پرداختن به اخلاق شخصی و ارائه عرفانی حقیقی، اندیشه مستحكم در بخش تدبیر مدن یا فلسفه سیاسی از خود به جای نگذاشت. حتی برخلاف بسیاری از بزرگان اندیشه سنتی، بخشی اندك از مباحث فلسفی را به این امر اختصاص داد كه آن هم تكرار سخنان فارابی و ابوعلی سینا می‌باشد.

منبع : روزنامه تهران امروز