تولید علم و تمدن غرب

مقام معظم رهبری چند سال است که با الفاظ مختلف بحثی را تحت عنوان “ تولید علم “ یا “ جنبش نرم افزاری “ مطرح می‌کنند که اوج این بحث در پاسخ نامه‌ای بود که عده‌ای از فضلای حوزه علمیه قم برای ایشان نوشته بودند. این نامه و پاسخ آن حوزه را تکان داد. ایشان مدتی است که بحث تمدن سازی اسلامی را مطرح می‌کنند. ایشان می‌فرمایند:
«متقابلا توقعات وانتظاراتی از مجموعه علمی در کشور هست. خطاب به مجموعه علمی کشور است . ما به دلایل مشخص تاریخی از کاروان علم دنیا عقب افتاده‌ایم . این را نمی‌توان انکار کنیم واین در حالی است که توانایی عالم شدن به تولید علم کردن و مرزهای دانش را از آنچه که هست فراتر بردن در ملت ما و در میان ما کاملا وجود داشته است. این ظلم تاریخی به ما شده است ما اکنون می‌خواهیم این عقب‌ماندگی واین تاخیر تاریخی را به نحوی جبران کنیم . باید چه کار کنیم؟
اگر با نگاه و محاسبات عادی بنگریم ،‌می‌بینیم فاصله زیاد است. اتفاقا وسیله تحرک او هم سریع‌السیرتر از وسیله تحرک شماست. پس فاصله باید روز به روز زیادتر شود دیگر محکوم به این هستیم آیا این درست است! همان راهی که او رفته ما هم ادامه می‌دهیم و فکر می‌کنیم باید ادامه داد؟ راه پیموده شده‌ای است اما او فاصله‌اش با ما زیاد است. مسئله جنبش تولید علم ناظر به این قضیه است. تولید علم یعنی رفتن راه‌هایی که به نظر راه‌های نارفته‌ای‌است البته این بدان معنا نیست که ما راه‌هایی را که دیگران رفته‌اند ‌نرویم و به تجربه‌های دیگران بی‌اعتنایی کنیم.
نه، بلکه بدین معناست که به فکر باشیم. باید دقت کنیم و به دنبال کشف ناشناخته‌ها باشیم . باید همان استعدادی را که گفته شد و بنده هم می‌دانم ایرانی و مغز ایرانی دارد را به کار بیندازیم. راه‌های میانبر را پیدا کنیم و از بدعت و نوآ‌وری در وادی علم بیمناک نباشیم. این حرکت و انگیزه باید در دانشگاه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی ما به صورت انگیزه‌ای عام امری مقدس و یک عبارت تلقی شود. در همه بخش‌ها در علوم انسانی و همه رشته‌های علوم باید به این صورت درآید.
پس رئوس مطالب ایشان این بود که ما از قافله دنیا عقب هستیم. اگر بخواهیم پایمان را همان جایی بگذاریم که غرب گذاشته هیچ وقت به آنها نخواهیم رسید یعنی اگر مقلد تکنولوژی و علوم انسانی غرب باشیم همان طور که در حال حاضر هستیم به هیچ کجا نمی‌رسیم وهیچ وقت غرب را پشت سر نمی‌گذاریم. چون مقلد هستیم و مقلد همیشه پشت سر مقلد است. پس باید تولید کرد و در مفهوم تولید هم دقت کنید. تولید علم یعنی نوآوری در علم یعنی به گونه‌ای که ما حرف‌هایی بزنیم که آنها نگفته‌اند.
● تولید علم، ضرورت ناگزیر امروز ما
اگر شما نگاهی به کتب دانشگاهی ما بیندازید متوجه می‌شوید که ما چقدر نیازمند تولید علم هستیم . در جامعه‌شناسی ، روانشناسی ، مدیریت و ... همه وامدار علوم غربی هستند. در حالی که مبانی بسیاری از اینها با مبانی دینی ما سازگار نیست. وقتی مقام معظم رهبری بحث اسلامی کردن دانشگاه‌ها را مطرح کردند خیلی افراد نفهمیدند که اسلامی کردن یعنی چه؟ اینها فکر کردند اسلامی کردن یعنی جدا کردن دختر و پسر یا اجباری کردن حجاب اسلامی و... در حالی که اساس اسلامی شدن دانشگاه‌ها،‌اسلامی شدن علوم دانشگاهی است که الان این گونه نیست . در حال حاضر در دانشگاه‌ ما روانشناسی غرب را با مبانی غربی می‌خوانند. جامعه شناسی غربی را با مبانی غربی می‌خوانند. چند واحد درسی معارف اسلامی را هم در کنار اینها پاس می‌کنند. پاس کردن این چند واحد هم نتیجه‌اش توپ فوتبال شدن دانشجو می‌شود چرا؟ چون جامعه شناسی غربی آن را به سویی هدایت می‌کند که معارف اسلامی آن را از آن سو باز می‌دارد. به همین دلیل دانشجویی که با معارف اسلامی یک آشنایی سطحی دارد وقتی با مبانی روانشناسی و جامعه‌شناسی و مدیریت غربی آشنا می‌شود در تعارض بین معارف اسلامی و آموزه‌های غربی می‌ماند. این در علوم انسانی! در علوم صنعتی هم مبانی اسلامی نیست. مگر ما می‌توانیم مهندسی اسلامی داشته باشیم؟ مقام معظم رهبری می‌فرمایند: بله می‌توانیم . اصلا اوج شکست ما در جایی است که احساس کنیم هیچ راهی جز راهی که غرب رفته و می‌رود وجود ندارد. مبانی تکنولوژی هم در مبانی علوم انسانی نهفته است . تکنولوژی که بدون مبنا نیست. آیا مبنای تکنولوژی با مبانی اسلامی سازگار است؟ دقت کنید که یکی از مهرهایی که آماده شده است برای کسانی که این حرف‌ها را می‌زنند مهر ارتجاع است.
اما ما می‌خواهیم یک مقدار واقعی فکر کنیم. اما اول باید نگاهمان به تکنولوژی مقداری واقع بینانه‌تر شود. پس در ابتدا می‌رویم به سراغ این بحث که مگر علوم جدید و تکنولوژی موجود غربی چه عیبی دارد که ما باید به فکر تولید علم باشیم؟
● تکنولوژی و محیط زیست
کار تکنولوژی تحلیل طبیعت نیست بلکه تغییر طبیعت است . یکی از دانشمندان غربی می‌گوید: تا به حال فیلسوفان، جهان را تفسیر و تحلیل می‌کردند اما دیگر وقت آن رسیده که ما جهان را تغییر دهیم. شما در این دنیا سه ناحیه برای زندگی دارید. آب و هوا وخاک. خارج از این سه ناحیه جایی نیست که زندگی کنید. تکنولوژی در حال ریشه کن کردن تمام این سه جاست. نه آب، نه خاک و نه هوایی برای من و شما و هیچ موجود دیگری باقی نمی‌گذارد.
ما در نظام طبیعت که دست نخورده است و در چرخه‌های طبیعی هر آنچه که به وجود می‌آید در یک جایی از طبیعت تغییر شکل پیدا کرده و کمک کار طبیعت می‌شود. یعنی اصلا چیزی به‌عنوان فضولات نداریم فضولاتی که طبیعت جایی برای تغییر شکل دادن مفید آن نداشته باشد اما تکنولوژی به دلیل تغییر طبیعت فضولاتی را به وجود می‌آورد که طبیعت توان هضم آنها را ندارد . در کتاب تنها یک زمین می‌نویسد: فرایندهای صنعتی مواد گوناگونی به وجود می‌آورند که باکتری‌ها قادر به تجزبه آن نیستند.
و بعضی از آنها بخصوص موادی مثل سیانورها و کانی‌هایی چون جیوه و سرب سمی‌اند و...
● تکنولوژی و رادیواکتیو
یکی از آخرین پدیده‌های تکنولوژی شکافت هسته و دریافت انرژی از آن است. مشاور علمی نیکسون رئیس جمهور اسبق آمریکا سخنی دارد که بسیار وحشتناک است‌. او ضمن صحبت در مورد مخزن فضولات رادیواکتیو گفته است: “آدمی درباره چیزی که باید قبل از بی ضرر شدن حدود ۲۵ هزار سال در زیر زمین محبوس باشد احساس هول انگیزی دارد...”
شوماخر در کتاب “ کوچک زیباست” می‌گوید: هیچ درجه از رفاه نمی‌تواند انباشت مقادیر عظیم مواد بسیار مخرب و مهلکی را توجیه کند که هیچ کس نمی‌داند چگونه می‌توان از خطرات آن ایمن بود و به صورت خطری بی‌قیاس برای نسل‌های بعد و حتی اعصار زمین‌شناسی باقی خواهد ماند. انجام دادن چنین عملی تجاوز به ذات زندگی است. تجاوزی فوق‌العاده بزرگ‌تر از هر جنایتی که تاکنون به دست بشر صورت گرفته است. این پندار که یک تمدن می‌تواند پایه‌های خود را بر چنین تجاوزی بسازد یک شرارت اخلاقی و معنوی و مابعد‌الطبیعی است. این بدان معناست که امور اقتصادی آدمی را به گونه‌ای سامان دهد که گویی مردم حائز اهمیت نیستند. در میان همه تغییراتی که به دست بشر در خانواده طبیعت ایجاد شده شکافتن هسته در مقیاس وسیع بدون شک خطرناک‌ترین و ژرف‌ترین تغییرات است. در نتیجه یونیزه کردن پرتوهای یون ساز به صورت شدیدترین عامل آلودگی محیط زیست و مخاطره‌آمیزترین عامل برای بقای انسان بر کره زمین درآمده است.
● تکنولوژی و اسراف
تکنولوژی در متن خود اسراف و تبذیر و تربیت یک جامعه بی‌مصرفی را دارد. وقتی تکنولوژی به تولید هر چه بیشتر منجر می‌شود و موفقیت یک انسانی که در بند تکنولوژی است در تولید بیشتر نهفته باشد باید جامعه مصرفی بار بیاید. در جامعه هم اگر اسراف و تبذیر نباشد جامعه مصرفی به وقوع نمی‌پیوندد. در اقتصاد غربی که الان در دانشگاه ما هم خوانده می‌شود چیزی به نام اسراف مفهوم ندارد.
روژه گارودی در کتاب “ هشدار به زندگانی” می‌نویسد:
در مورد اسراف و تبذیر و ریخت و پاش مواد غذایی تنها ذکر دو نمونه کافی است . دو نمونه‌ای که بسیار هم سر و صدا به راه انداخته است. در سال ۱۹۷۴ مجتمع اقتصادی اروپا CEE ، ۲۲۵ میلیون فرانک فقط خرج از میان بردن میوه‌ها و سبزی‌هایی کرد که بیم آن می‌رفت بهای میوه و سبزی را در بازار پایین بیاورد. در فرانسه در همان سال و به همین دلیل برای حفظ به اصطلاح بازار ۲۵۰ هزار تن سیب زمینی را از بین بردند. در ایالات متحده تهیه کنندگان شیر فقط ۱۰ میلیون تن لاکتوسروم یا شیر رقیق را (سالانه ) دور می‌ریزند و حال آنکه ماده پروتئینی موجود در این شیر اگر خشک شود می‌تواند ۸ میلیون نفر را تغذیه کند.
همه اینها دراقتصاد غربی کارهای کاملا توجیه شده و اخلاقی است . اگر به یک اقتصاددان بگویید که چرا این مواد را به افراد فقیر نمی‌دهید؟ تنها چیزی که به شما تحویل می‌دهند یک خنده است. در مبانی اقتصاد غربی فقط حفظ بازار یک اصل است. چرا این‌گونه است؟چون محیط زیست و احترام به محیط زیست در مبانی غربی چیزی در حد یک شعار است . اصلا چیزی به نام محیط زیست برای غرب و علم غربی مطرح نیست. اگر الان هم داد و فریاد محیط زیست را سر می‌دهند در عمل به هیچ وجه به آن احترام نمی‌گذارند. چون در مبانی تکنولوژی می‌بینیم که یکی از اهداف تکنولوژی رفاه است. رفاه مطلق و آن هم رفاه نسل موجود احترام به نسل‌های بعدی معنا ندارد. از نظر او نسل بعد وجود ندارد که احترام به او معنا پیدا کند.
محیط زیست برای من است و من باید آن را تغییر دهم برای رفاه خودم. محیط زیست چه حقی دارد؟ این حرف‌هایی که من و شما با توجه به آموزه‌های دینی خود بدان اعتقادداریم در مبانی غربی اهمیت ندارد. با همین مبانی است که این تکنولوژی درست می‌شود و این همه جنایت در حق طبیعت می‌شود.
تکنولوژی و جامعه مصرفی
روژه گارودی در کتاب “ هشدار به زندگان” می‌گوید:
این اوج گیری مصرف مصنوعی به سه طریق در غرب امکان‌پذیر شده است.
▪ تولید اشیایی که خیلی زود فرسوده شده و از میان می‌رود یا شخص خودش نمی‌تواند آن را تعمیر یا ترمیم کند.
▪ منتظر نشدن برای فرسایش فیزیکی شیئی یا کالای خریداری شده و خریدن و جانشین کردن انواع جدید آن که هر چند یک بار به شکل تازه‌ای به بازار می‌آید. [ و قبلی‌ها دمده می‌شوند]
▪ آگهی بازرگانی یا تبلیغات تجاری.
حالا وقتی این تکنولوژی بخواهد در جامعه برای فروش تولیدات خودش بازار پیدا کند باید جامعه را مصرفی بار بیاورد. در ایجاد یک جامعه مصرفی تبلیغات نقش اصلی را دارد. تبلیغات تجاری به شیوه غربی آن . هیتلر در کتاب “ نبرد من” در مورد این مسئله می‌گوید: وقتی می‌خواهی جامعه‌ای را به سوی چیزی بکشانی حیوانی‌ترین و پست‌ترین غرایز او را آماج و نشانه تبلیغات خود قرار دهید. غده آب دهان او را برای آگهی یک کنسرو و غریزه جنسی او برای آ‌گهی یک اتومبیل به کار اندازید.
● تکنولوژی و ایجاد نیاز
یکی از تلاش‌های تکنولوژی آن است که نیاز سازی کند. در جامعه امروز انسانی تبلیغات تلویزیونی با تمام توان تلاش می‌کنند که به مخاطب بفهماند تو به این کالا نیاز داری همان جامعه غربی که مدعی بهداشت جهانی است. می‌گوید مصرف بیش از اندازه اینها [ سوسیس و کالباس و...] انسان را دچار سرطان وچاقی بیش از اندازه می‌کند اما چرا جامعه به سمت سوسیس و کالباس می‌رود؟ چون تبلیغات آنها را به صوت یک نیاز درآورده.‌ مد در جامعه ما و در جامعه غربی به این نحوی که جریان پیدا کرده یکی از مظاهر آشکار مصرف‌گرایی در عصر مدرنیته است. مد یعنی یک لباس، کفش و شلوار جدید بدون داشتن مزیت خاص عقلانی.
● تکنولوژی و فرصت کار
تکنولوژی فرصت کار را از انسان می‌گیرد. کار و شغل حق مسلم و حیاتی هر انسانی است . اصلا چرا بیکاری معضل است؟ چون بعد از انقلاب صنعتی که ماشین اختراع شد کم کم ماشین تبدیل شد به یک کارگری که حق بیمه نمی‌خواهد ،‌اعتراض و اعتصاب در کارش نیست و این گونه بود که ماشین جایگزین انسان شد. در حال حاضر کشور آمریکا بیشترین میزان بیکاری را دارد چون بیشترین میزان ماشین‌های کامپیوتری را دارد این آدم‌هایی که بیکار می‌شوند که نمی‌نشینند، تبدیل می‌شوند به مجرمین درجه یک آمریکا. حالا بیکار بودن یک عده در جامعه انسانی یعنی چه؟ یعنی یک عده در رفاه باشند و عده دیگر قیمت در رفاه بودن اینها را بپردازند. آیا تمدن اسلامی به ما اجازه می‌دهد فرصت زندگی را از یک عده بگیریم به قیمت رفاه عده‌ای دیگر؟ در تمدن غربی این تفکر کاملا مورد قبول است. کسی که نمی‌تواند با تکنولوژی پیش بیاید محکوم به فناست و این هم مسلم است که همه نمی‌تواند با تکنولوژی پیش بیایند.
● تکنولوژی و اوقات فراغت
تکنولوژی چیزی را به وجود آورد که وجود نداشت و آن اوقات فراغت کاذب است چون کار که کم شود اوقات فراغت پیش می‌آید که باید پر شود.
خود تکنولوژی برای این هم فکری کرده و یک دنیا راه را برای پر کردن اوقات فراغت انسان مدرن معرفی می‌کند. تلویزیون ،‌ماهواره،‌بازی‌های کامپیوتری و ...تکنولوژی فقط این اوقات را پر نمی‌کند بلکه قدرت فکر کردن را هم از انسان می‌گیرد. ما آن گونه که باید نمی‌دانیم که چه کثافتی در غرب برپاست. آن قدر این فیلم‌ها غرایز را تحریک کرده که حتی تجاوز به محارم به اوج خودش رسیده. محیط خانواده هم ناامن شده تکنولوژی مهلت را تبدیل کرده به فراغت دنیا از نظر اسلام مهلت ا ست فراغت نیست. مهلتی است برای رفتن ، نه یک فراغت برای سرگرم بودن.
● تکنولوژی، مقدس زدایی و مقدس‌سازی
تکنولوژی در پی این است که تقدس‌زدایی کند. مقدس‌هایی که در ذهن من و شماست اجازه نمی‌دهد که تکنولوژی تولیدات خود را به ما عرضه کند . لازمه قبول بسیاری از تولیدات تکنولوژی کنار گذاشتن انسانیت است و امور مقدسی که من و تو به آن پایبندیم . پس غرب باید فکری به حال این امور مقدس کند. ماموریت کتاب آیات شیطانی همین بود . حالا آنها چه می‌کنند موسیقی‌،‌سایت‌های اینترنتی و ماهواره و بازی‌های کامپیوتری را وارد می‌کنند.
● تذکر نهایی
البته نباید فکر کرد که اگر ما تکنولوژی را نقد می‌کنیم مقصودمان این است که حالا باید سوار قاطر و اسب شویم . نه، ما می‌خواهیم این تفکر را بشکنیم که تکنولوژی راه درست و غیر قابل گریزی است که در فراروی انسان قرار دارد می‌خواهیم بگوییم که تکنولوژی را بت نکنید. ما بحث تکنولوژی را در دو مرحله تحلیل می‌کنیم .اول مرحله “ قبل از تکنولوژی” دوم مرحله” اندر تکنولوژی” در مرحله اول باید به تکنولوژی مجهز شد . چون اگر نشویم محکوم به فنا هستیم اما این به این معنا نیست که به فکر هیچ چیز دیگر نباشیم . ما می‌گوییم که تکنولوژی را باید به اندازه‌ای که محکوم به فنا نباشیم به دست آ‌وریم و این برای ما واجب کفایی است اما فریفته تکنولوژی نیستیم به فکر تولید علم و تمدن سازی هم هستیم . اگر تکنولوژی را با صرف نظر از اینکه به جهت شرایط موجود بدان نیازمندیم نقد کردیم آن وقت است که در نوع نگرش ما به تکنولوژی و حد استفاده از آن تغییراتی بنیادین ایجاد می‌شود .

حجت‌الاسلام والمسلمین عباسی - کارشناس مسائل فرهنگی

منبع : روزنامه رسالت