تعطیلات بیش از آموزش!

براساس این خبر شورایعالی آموزش و پرورش با ارسال نامه ای به پژوهشكده تعلیم و تربیت، پیشنهاد ساماندهی تعطیلات تابستانی دانش آموزان را مطرح كرده و در آن با نظر وزیر آموزش و پرورش چنین مقرر شده است كه پژوهشگاه تعلیم و تربیت روی ساماندهی تعطیلات تابستان مدارس جهت استفاده بهینه از آنها مطالعه ای انجام دهد. با توجه به این كه طرح ساماندهی تعطیلات تابستانی باید با بهره گیری از نظرات و تجربیات كارشناسی مناسب، صاحب نظران، مسئولان وحتی والدین دانش آموزان و خود آنها مراحل بررسی را طی كند تا از تصمیم گیری شتاب زده درباره آن جلوگیری شود، نگارنده براساس دارا بودن تجربیات چندین ساله از بدو پیروزی انقلاب اسلامی تاكنون در وزارت آموزش و پرورش، بر آن شدم تا با توجه به اهمیت مسئله و جلوگیری از هر گونه تصمیم شتابزده در این باره، تجربیات و دیدگاه های مختلف صاحبنظران در این مورد را مطرح كند تا شاید برای اخذ تصمیم نهایی مفید به فایده باشد.
نگاهی درباره نظام زمانی تحصیلات و تعطیلات مدارس
اوقات كار و تعطیلات مدارس در وزارت آموزش و پرورش از سال های گذشته در سراسر كشور به صورت یكنواخت به مرحله اجرا درآمده و علیرغم مفاد پیش بینی شده در آئین نامه های اجرایی آموزش و پرورش و قانون شورای عالی آموزش و پرورش و اینكه تعیین تقویم آموزشی با توجه به شرایط اقلیمی و جمعیتی مناطق ناهمگن از وظایف شورایعالی مذكور بود، تا كنون تغییر در این روش یكنواخت صورت نگرفته و با توجه به مشكلات پیش آمده در نظام آموزشی فعلی، گروهی را اعتقاد بر آن است كه در تقویم آموزشی فعلی به دلایل زیر باید تجدید نظر صورت پذیرد.
۱- طولانی بودن تعطیلات
در تقویم آموزشی سه ماه تعطیلات تابستانی پیش بینی شده است كه در مناطق گرمسیر كشور عملاً به چهار ماه افزایش می یابد. علاوه بر این، تعطیلات نوروزی در وزارت آموزش و پرورش دو هفته به طول می انجامد كه در مجموع طول مفید سال تحصیلی در واقع بسیار كمتر از نه ماه است، همچنین در مناطق معتدل و سردسیر كشور، تعطیلات قهری در برخی از ایام فصل زمستان باعث كاهش طول سال تحصیلی می شود.
۲- شرایط اقلیمی و آب و هوای كشور
از دیگر دلایل ناموجه بودن تقویم آموزشی فعلی، وجود شرایط اقلیمی و آب و هوای بسیار متفاوت در كشور است كه مستلزم بكارگیری تقویم آموزشی متفاوت است. در مناطق سردسیر، ایام تابستان، بابی برنامگی محض و دورماندن از جو آموزشی كه خود آثار نامطلوبی در بازده آموزشی دارد، سپری می شود و هنوز چند ماهی از شروع سال تحصیلی نگذشته كه شرایط جوی زمستان، مدارس را با تعطیلات موردی مواجه می سازد. درحالی كه در این مناطق، فصل تابستان به علت اعتدال هوا و بلندتر بودن طول روز، می تواند بهره آموزشی بیشتری را عاید سازد و در مقابل با پیش بینی تعطیلات زمستانی، در هزینه سوخت مدارس و هزینه های آمد و شد دشوار دانش آموزان صرفه جویی شود. علاوه بر این، شرایط و مقتضیات زندگی عشایر و كوچ نشینان كه در طول سال دوبار كوچ می كنند، تقویم آموزشی ویژه ای را طلب می كند.
۳- مسائل اجتماعی كودكان، نوجوانان و خانواده ها
بدون شك تعطیلات كوتاه مدت آموزشی، می تواند باعث رفع خستگی و آمادگی بیشتر دانش آموزان برای ادامه تحصیل شود، ولی طولانی بودن تعطیلات به ویژه اگر توام با بی برنامگی باشد، موجب اتلاف بیشترین اوقات و ایام عمر جوانان و نوجوانان می شود. از سوی دیگر، خانواده ها نیز در اثر طولانی شدن تعطیلات فرزندان خود، با مشكلات مواجه می شوند و به جز تعدادی از خانواده های مرفه كه می توانند در طول تابستان برای فرزندان خود برنامه های تفریحی، ورزشی، هنری و علمی و غیره فراهم سازند، اكثر اقشار جامعه چنین امكانی را نداشته و فراهم كردن امكانات كافی از سوی وزارت آموزش و پرورش نیز مقدور نیست.
۴- افت تحصیلی
به دلیل كوتاه بودن طول مفید سال تحصیلی، معلمان مدارس كشور، در به پایان رساندن مطالب مندرج در كتب درسی، بااشكالات جدی مواجه اند، به طوری كه فرصت كافی برای به پایان رساندن فصول آخر كتاب را ندارند. البته در سال های اخیر، مسئولین آموزش و پرورش با طراحی كلاس های جبرانی تاحدی این كاستی را مرتفع كرده اند. با اذعان مسئولین آموزش و پرورش، با تشكیل كلاس های جبرانی در طول تابستان و كوتاه كردن تعطیلات تابستانی و نوروزی، می توان ۴۰ روز به طول سال تحصیلی افزود و به همان نسبت افت تحصیلی را كاهش داد.
در مقابل، گروهی با دلایل دیگری همین تقویم آموزشی فعلی را تأیید می كنند:
* اكثر سفرهای خانوادگی در ایام نوروز و تعطیلات تابستانی انجام می گیرد. همه خانواده ها با اطلاع از این برنامه می توانند در این ایام به دیدار یكدیگر بروند.
* مردم كشور ما براساس اعتقادات عمیق مذهبی، در ایام تعطیلی مدارس به زیارت اماكن متبركه می روند.
* اجرای تقویم آموزشی متمركز، ادامه تحصیل فرزندان خانواده هایی را كه مجبورند به شهرها و روستاهای دیگری بر اثر ازدواج، انجام مأموریت های دولتی (ارتش و سایر دستگاه های دولتی) و ... مهاجرت كنند، با مشكل مواجه نمی سازد.
* اجرای برنامه های متمركز نظیر ثبت نام، اجرای امتحانات سراسری، آزمون سراسری دانشگاه ها، نقل و انتقال معلمین و برنامه های آموزشی و برنامه تربیت معلم و ... با یك تقویم آموزشی متمركز امكان پذیر خواهد بود. به عبارت روشن تر اجرای برنامه متمركز از مشخصات و الزامات یك نظام آموزشی متمركز است.
* تبعیت نظام آموزش و پرورش از برنامه های متمركز سایر نهادهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور، به عنوان نمونه تشكیلات وزارت آموزش و پرورش، طبق قانون تقسیمات كشوری براساس تراكم جمعیت در متر مربع و نه براساس نوع آب و هوا یا فعالیت اقتصادی مردم بوجود آمده است، بنابراین نظام اداری آموزش و پرورش به عنوان زیرمجموعه سایر نظام ها در استان، نمی تواند حتی برای استان هایی كه در درون خود تفاوت های فاحشی دارند، تدبیری بیندیشد.* تعطیلات نوروزی و تابستان از دیدگاه معلمین، فرصتی است كه پس از یك دوره ۹ ماهه آموزشی برای تمدد اعصاب، ادامه تحصیل و شركت در كلاس های بازآموزی و ضمن خدمت در اختیار آنها قرار می گیرد.
* تعطیلات تابستانی برای وزارت آموزش و پرورش فرصتی است برای جبران عقب ماندگی های تحصیلی دانش آموزان و تنظیم برنامه های ادامه تحصیل و بازآموزی معلمان، پركردن كاستی های پرورشی نظام آموزش و پرورش و تعمیر و بازسازی ساختمان های آموزشی و چاپ كتاب های درسی و بازبینی و اصلاح برنامه های آموزشی.
مطالعه تطبیقی تقویم آموزشی كشورهای مختلف جهان نشان می دهد در تنظیم دوره های كار و استراحت، تلفیقی هماهنگ و متناسب از سه ضرورت زیر مورد توجه قرار می گیرد:
۱- استراحت و رفع خستگی بعد از یك دوره كار؛
۲- شركت در فعالیت مالی اقتصادی و اجتماعی منطقه ای و شهری؛
۳- یك دوره تعطیلات تابستانی نسبتاً طولانی كه برای فراگیری مجدد مطالب درسی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
در كشور ما علیرغم اینكه طراحی و اجرای نظام جدید آموزشی و اجرای نظام ترمی كه سال های قبل، عملاً در كاهش تعطیلات مؤثر واقع شده است، ولی برخی تعطیلات رسمی، تغییرات آب و هوایی و اجرای برنامه های پرورشی در تعطیلات تابستانی، به شكلی خاص بر كاهش طول سال تحصیلی تأثیر می گذارد.
در تحقیقات متعدد و پراكنده ای كه تا كنون در زمینه افت تحصیلی در كشورمان انجام گرفته به حدود ۱۲۰ عامل كه مستقیماً بر افت تحصیلی مؤثر واقع می شود، اشاره شده است:
اولاً: میزان تأثیر هر یك از این عوامل در افت تحصیلی محقق نشده است.
ثانیاً: تأثیر تعاملی این عوامل بر روی هم تا كنون برای ما مشخص نیست.
ثالثاً: هیچیك از محققین روی طول مفید سال تحصیلی بر افت تحصیلی تأكید نداشته اند.
به فرض اینكه بپذیریم افزایش طول سال تحصیلی در كاهش افت تحصیلی مؤثر خواهد بود، این تأثیر در مورد دانش آموزانی كه در همین ایام محدود دارای پیشرفت تحصیلی شایان توجهی هستند، چگونه خواهد بود، بر ما معلوم نیست. اگر بپذیریم كه برپایی كلاس های جبرانی در فصل تابستان در كاهش افت تحصیلی مؤثر بوده است، با كوتاه كردن تعطیلات تابستان، فرصت برگزاری كلاس های جبرانی برای دانش آموزانی كه دارای پیشرفت تحصیلی هستند و دانش آموزانی كه به هزینه خانواده ها در كلاس های آزاد مشغول می شوند، همه از دست می رود و به تحقیق نمی دانیم چند درصد از دانش آموزان بدون برنامه و رها هستند و دایر بودن مدارس با برنامه یكنواخت رسمی چه تأثیری در پركردن اوقات فراغت این دسته نقش خواهد داشت.
نظام آموزش و پرورش نمی تواند با امكاناتی كه در اختیار دارد در طول سال تحصیلی به تفاوت های فردی، خانوادگی، اقتصادی و اقلیمی و مسائل و مشكلات تك تك دانش آموزان توجه كند و پس از سال ها تجربه عملی ناچار شده ایم این مشكل را در طول تعطیلات تابستان با استفاده از امكانات آموزشی كشور و تفكیك دانش آموزان و تنظیم برنامه های متنوع برای تأمین نیازهای متفاوت گروه های دانش آموزی تا حدودی تأمین كنیم.
به عبارت روشن تر در طول سال تحصیلی همه دانش آموزان به یك چشم باید دیده شوند، ولی در تعطیلات تابستانی می توان برای هر یك از آنها برنامه خاصی تدارك دید.
با این دیدگاه، علیرغم این كه تنظیم تقویم آموزشی خاص هر منطقه قابل توجه است، ولی كاهش تعطیلات تابستان به مصلحت نیست.
با توجه به مطالبی كه گذشت، به نظر می رسد كه نظام زمانی كار مدارس نیازمند تجدید نظر اساسی است تا آن را با ضروریات زندگی روزمره و دستاوردهای علوم تربیتی و مقتضیات اجتماعی و اقتصادی كشور هماهنگ سازد. در این تجدید نظر باید نكات اساسی ذیل را مورد توجه قرار داد:
۱- تنظیم برنامه كار مدارس باید به نحوی باشد كه تمام طول سال به زمان فعالیت و كار واقعی مدارس تبدیل شود و مانند زمان حاضر سال تحصیلی به دو نیمه پركاری و بیكاری تقسیم نشود.
۲- ایام استراحت و تعطیلات در فواصل سال تحصیلی به نحوی تعیین شود كه بعد از هر ۱۰ و حداكثر ۱۲ هفته كار، ۲ الی ۳ هفته تعطیلی و استراحت برای دانش آموزان و معلم پیش بینی شده باشد.
۳- برنامه های درسی سهم بندی و به مدارس اعلام شود، به نحوی كه هر یك از معلمان و دانش آموزان مدارس بدانند كه در فاصله ۱۰ یا ۱۲ هفته اول تا چه قسمت از برنامه را باید تدریس و تحصیل كنند و امتحان از مطالب تدریس شده در آن سه ماه به عمل آید و تصریح شود كه تدریس كمتر و بیشتر از میزان تعیین شده خلاف تلقی می شود.
۴ _ شرایط اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و مسائل مختلف زندگی روزمره در تعیین حداقل و حداكثر تعطیلات و روزهای دایر بودن مدارس، رعایت شود به نحوی كه یكنواختی موجود كه برای نواحی مختلف كشور قابلیت انطباق ندارد، جای خود را به انعطاف و هماهنگی برنامه ها و مقررات با شرایط عینی زندگی هر منطقه بدهد.
در چنین شرایطی، امكان خواهد داشت كه از تعطیلی زودرس مدارس جلوگیری شود و طول سال تحصیلی با توجه به نیازهای برنامه های آموزشی افزایش یابد و در عین حال نتایج بهتری از كار مؤسسه های آموزشی گرفته شود.
به طوری كه در جدول تعطیلات كشورهای مختلف ملاحظه می شود(جدول شماره ۲) در تمام كشورهایی كه نامشان در جدول قید شده و چندتایی از آنها از لحاظ وسعت و تنوع آب و هوا، بی شباهت به كشور ما هستند، در هرسال تحصیلی حداقل سه بار بعد از انجام امتحانات تعیین شده، روزهای تعطیلی در كار مدارس پیش بینی گردیده و هیچ موردی مشاهده نمی شود كه در آن دانش آموزان ۶ یا ۹ ماه لاینقطع درس بخوانند و ۳ یا ۴ ماه تعطیلی و استراحت داشته باشند.
بنابراین ضرورت دارد كه به لحاظ حفظ سلامت دانش آموزان و آسایش خانواده ها و تأمین بازده بهتری برای كار مؤسسات آموزشی، نظام زمانی فعالیت مؤسسات آموزشی مورد تجدید نظر قرار گیرد، طبیعی است كه این تجدید نظر، تقلید ساده و كوركورانه از نحوه كار مؤسسات آموزشی كشورهای دیگر نبوده و با توجهی عمیق به شرایط اقلیمی، مذهبی، اجتماعی و سیاسی و تقسیمات جغرافیایی كشور صورت خواهد گرفت. بویژه باید كوشش شود كه دوگانگی های موجود در تعطیلات مؤسسات آموزشی مدارس اقلیت كشور نیز در این تجدید نظر حتی المقدور برطرف شود. در چنین تجدید نظری بدون تردید به تمام جنبه ها و عواملی كه فوقاً یاد شد و به تقسیمات كشوری از لحاظ آب و هوای مناطق گرمسیر و سردسیر توجه كافی خواهد داشت و چه بسا تعطیلات طولانی درمناطق گرمسیر و سردسیر كشور را كاملاً از همدیگر متمایز نماید. ذیلاً نمونه ای از تقسیم سال تحصیلی كه برای مناطق سردسیر و معتدل كشور قابل اعمال است به عنوان نمونه آورده می شود.(جدول شماره یك ).
بدیهی است چنانچه لازم باشد بر همین مقیاس می توان جداول متفاوتی برای مناطق مختلف كشور تهیه كرد.
تنظیم سال تحصیلی براساس الگوی جدول شماره یك دارای امتیازات زیادی است كه چند نمونه آن ذیلاً آورده می شود:
۱- بعد از هر روز كار یك دوره استراحت پیش بینی شده و از خستگی معلم و شاگرد جلوگیری می شود.
۲- طول سال تحصیلی نسبت به وضع موجود افزایش قابل ملاحظه ای ندارد.
۳- از مدت تعطیلات تابستان كه باعث سرگردانی دانش آموزان و گرفتاری خانواده هاست كاسته شده است.
۴- تعطیلات زمستانی و بهاری با تعطیلات اقلیت های مذهبی كشور هماهنگی پیدا می كند.
با توجه به اینكه در حال حاضر در بند ۲ ماده ۳ وظایف و اختیارات شورای آموزش و پرورش منطقه ای به شرح زیر اختیارات قانونی به این شوراهای تفویض شده، به راحتی می توانند نسبت به تصویب تقویم آموزشی خود بدون طرح در سایر نهادها اقدام قانونی كنند.
امید است كه با انجام پژوهش در این زمینه آنچه باعث افزایش كیفیت آموزشی می گردد تحقق یابد.

اسداله مدّی

منبع : روزنامه همشهری