کاشی‌های مرثیه‌

در فرهنگ لغت دهخدا، <تکیه لفظ عربی است به معنای پشت به چیزی گذاشتن، مکان بودن فقرا، خانقاه و منزل دراویش و فقرا، همچنین جایی که معمولا‌ً به مسافران فقیر یا افرادی که توصیه شده باشند، بلا‌عو ض پذیرایی کنند.>
امروزه، اصطلا‌حاً به حسینیه که در آن روضه می‌خوانند یا جای تعزیه خوانی و روضه‌خوانی گفته می‌شود که جمع آن تکایا می‌باشد. این گو نه اماکن، علا‌و ه بر آن که حرمت و قداست خاصّ خو د را دارد، احکام مخصوص مساجد را ندارد بنابر این، محدودیت حضور در آن مثل مسجد نیست. هرچند تاریخ دقیق شکل‌گیری تکیه معلوم نیست، و لی درخصوص کیفیت شکل‌گیری آن گفته‌اند که تکیه ابتدا محل اجتماع دراویش و فقرا بود که رایگان در آن جا اقامت موقّت داشته‌اند. محافظان و نگهبانان آن (تکیه داران) از جوانمردان بودند و آداب و رسومی خاص داشتند که در <فتو ت نامه>ها آمده است. رفته رفته تکیه به محلی برای عزاداری تبدیل شد و از زمان ناصرالدین شاه به بعد، تکیه‌ به طو ر رسمی محل اجرای برنامه‌های عزاداری و نمایش‌های مذهبی شد. تکیه‌ها نقش مهمی در نهادینه کردن عزاداری در دوره قاجاریه ایفا کردند، به طوری که از فقیرترین مردم تا شخص شاه و صدراعظم در آن مشارکت شخصی می‌کردند و عزاداری بر امام حسین (علیه السلا‌م) جلوه بارز همکاری نزدیک دربار قاجاری با مردم عادی بود. در این جا بود که تجمع‌های مذهبی گسترش یافت و در دوره فتحعلی شاه بر شکوه عزاداری و تعزیه افزوده و تکیه‌های ثابت برپا شد. در دوره محمدشاه نیز به علت علا‌قه شاه و وزیرش حاج میرزا آقاسی، مراسم عزاداری رونق گرفت و ساختن تکایا گسترش یافت. این تکیه‌ها را جماعتی از افراد خیراندیش و نیکوکار می‌ساختند و معمولا‌ً هم چند دکان و مغازه را برای نگهداری و مرمت تکیه‌ها و برقراری تعزیه و قف می‌کردند. ولی بیشتر تکیه‌ها بی‌موقوفه بود و اهل هر محل و گذر به همت و کوشش خودشان در روزهای عزاداری تکیه را به راه می‌انداختند. تکیه معاو‌ن‌الملک کرمانشاه، یکی اززیباترین و استثنایی ترین تکایای باقیمانده از دوران قاجار، است و این ویژگی را مدیون کاشیکاری منحصر به فرد خود است که علا‌و ه بر روایت و بازسازی صحنه واقعه کربلا‌ که موضوعی بسیار مرتبط با بنا است، به مضامین دیگری چون اسطوره، حماسه، و تاریخ پرداخته و در و اقع دایره‌المعارفی تصویری از سنن، اعتقادات و عقاید مذهبی، ملی و اسطو‌ره‌ای، درقالب قصص قرآنی و داستان‌های شاهنامه و نمایش تصاویری از رجال سیاسی معاصر بانی تکیه و غیر معاصر پرداخته و این همه را به نحو ظریف و دلپذیری به هم پیوند داده است.
● موقعیت مکانی و سرگذشت و بانی بنا
تکیه معاون‌الملک در خیابان حداد عادل در بافت قدیمی کرمانشاه و در محله برزه دماغ واقع است. ساخت بنا به سال ۱۳۲۰ باز می‌گردد. در آن سال، حسین‌خان معین‌الرعایا برادر بزرگ معاو‌ن‌الملک چهار حوض حمام حسن‌خان را جهت احداث حسینیه‌ خریداری می‌نماید. مساحت حسینیه قدیمی به اندازه حسینیه‌ کنونی تکیه بوده و با آئینه‌کاری تزئین شده بود. درسال ۱۳۲۷ ه.ق، حسینیه قدیمی توسط مخالفین خانواده معاون در جریان درگیری‌های سیاسی و قومی این خانواده و خانواده‌های دیگر شهر به‌طور کامل تخریب می‌شود. در همان سال حسینیه کنو نی در جای حسینیه قدیمی تجدید بنا و این بار با گچبری و نقاشی تزئین می‌گردد. به دلیل کشته شدن حسین معین‌الرعایا توسط مخالفین در چهارسوی بازار تاریخی کرمانشاه، گسترش بنای تکیه توسط حسن‌خان معاون‌الملک انجام می‌پذیرد و بجای گچبری و نقاشی، دیو ارهای حسینیه با کاشی تزئین می‌شوند. به همین منظور، حسن‌خان حسن کاشی پز تهرانی را با کارگران و خانواده‌هایشان به کرمانشاه دعوت می‌نماید و ساخت کاشی‌های تکیه آغاز می‌شود. و از آن پس این بنا به تکیه معاون‌الملک شهرت می‌یابد. در سال ۱۳۳۶، جهت گسترش بنا زمین‌های زینبیه و عباسیه خریداری می‌شود و کار گسترش و ساخت بنا تاسال ۱۳۴۵ هـ. ق همچنان ادامه می‌یابد. در اواخر عمر حسن‌خان و به دلیل تغییر حکومت قاجار به پهلوی و از دست دادن موقعیت حاکمیتی حسن‌خان دوران فترت و ویرانی بنا آغاز می‌شود. چو ن مراقبت و نگه‌داری بنا هزینه‌های زیادی به بانی بنا تحمیل می‌نمود، به پیشنهاد دو تن از روحانیون و معتمدین شهر، بخش عباسیه تبدیل به مدرسه علوم اسلا‌می گردید و مدت بیست سال همچنان به صورت مدرسه باقی‌ماند. پس از مرگ حسن‌خان، بنا رها شد و محل عبور و مرور مردم محله گردید. در این زمان بسیاری از کاشی‌ها به سرقت رفت و ویرانی بنا سریعتر گردید تا اینکه در سال ۱۳۵۲ این اثر با توافق خانواده‌ معاون به اداره فرهنگ و هنر واگذار گردید و در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسید.
● فضاهای معماری تکیه
فضاهای تکیه معاون‌الملک براساس وضع موجود از چهار قسمت تشکیل یافته است که به ترتیب عبارتنداز: <صحن ورودی>، <حسینیه>، <زینبیه> و <عباسیه.> تکیه دارای سه در ورودی می‌باشد که در اصلی آن به خیابان شهید حداد عادل باز می‌شود. دو در ورودی دیگر که در عباسیه واقعند به ترتیب به کو‌چه‌های ایلخانی و معاون باز می‌شو‌ند. فضای ورودی: پس از پایین رفتن از ۱۸ پله از کف خیابان حداد‌عادل، فضای ورودی تکیه پیش‌رو قرار می‌گیرد. در سمت راست، پله سقاخانه قرار دارد که پنج ضلعی و لچکی آن باکاشی‌های زیبایی تزئین شده‌اند که صحنه آب طلبیدن حضرت سکینه از حضرت عباس را به تصویر در آورده. پس از سقاخانه زیر دالا‌نی است که تا سال ۱۳۷۲ ه.ش راه ورودی کوچه ایلخانی به کوچه‌های دیگر بوده است و اکنون مکانی برای پخت‌و‌پز و توزیع نذورات می‌باشد. در کنار این زیر دالا‌ن، در ورودی حمام حسن‌خان قرار دارد که با تصویر شیرو خورشیدی بر سر آن، زینت یافته است. دو مغازه که اکنون کاربری خود را از دست داده‌اند در انتهای این ضلع واقعند و طبقه فوقانی نیز قرائت خانه قرآن است.

ملیحه مهدی‌آبادی

منبع : روزنامه اعتماد ملی