ضرورت‌های گسترش الگوهای صنعت بارفرابری (فورواردینگ) و حمل‌ونقل چندوجهی

فعالیت بارفرابری یا FREIGHT FORWARDING در جهان سابقه طولانی دارد. اولین تجمع گروه اندکی از بارفرابران یا فورواردرها به منظور تاسیس یک اتحادیه به اوایل دهه ۲۰ در قرن بیستم برمی‌گردد و طی ۵۰ سال گذشته سازمان فیاتا توانسته است دست‌اندرکاران این رشته را به صورتی منسجم سازمان دهد و به آن شأن و مقامی درخور ببخشد. بارفرابری یا فورواردینگ در تاریخ تحویل و رشد خود همراه با تحولات چشمگیر در تجارت جهانی دو فرایند را طی کرده است.
الف) نقش سنتی کارگزار یا AGENT :
در این نقش بارفرابر درواقع به‌صورت نماینده، مباشر و یا کارگزار صاحب کالا و مشتری که در اسناد حمل فیاتا از آن به‌عنوان MERCHANT یاد شده است فعالیت می‌نموده و امروز نیز همین نقش را کمابیش ایفا می‌کند. در این نقش او خود به انعقاد قرارداد یا صدور سند حمل مبادرت نمی‌کند، و مسئولیت اشخاص ثالث را برعهده ندارد، مگر در وظیفه‌ای که برای او به‌عنوان نماینده یا کارگزار معلوم شده است. یعنی «وظیفه دقت و مراقبت» قصور کرده باشد. این نقش در قانون تجارت ایران «وکیل» ترجمه شده و نزد حقوق‌دانان مناقشه برانگیز و یا مفهوم رایج وکیل با مصداق وکیل دعاوی خلط شده است.
معهذا این نقش هنوز در جهان و ایران کاربرد دارد. به‌عنوان مثال تقریباً تمام محمولاتی که از بنادر یا مرزهای ورودی ایران به مقصد سایر کشورها ترانزیت می‌شوند، تحت همین نقش AGENT انجام می‌شوند. یعنی بارفرابر ایرانی به‌عنوان نماینده یا کارگزار فرستنده کالا آن را در مرز ورودی تحویل می‌گیرد،‌ به دست حمل‌ کننده‌ای که انتخاب می‌کند می‌دهد. سند حمل‌کننده را – اعم از ریلی یا جاده‌ای یا هوائی – می‌ستاند و در مرز دیگر آن‌ را خارج و به طرف مقصد نهائی روانه می‌کند. اگر در طی این مراحل حادثه یا مشکلی برای کالا پیش آید او رأساً قابل تعقیب نیست بلکه بایستی علیه حمل‌کننده اقدام کرده و منافع فرستنده و طرف معامله (یعنی بارفرابر اصلی) را حفظ کند.
در اینجا لازم می‌دانم به نکته‌ای حساس اشاره کنم و آن اینکه بارفرابر ایرانی- حتی در سمت کارگزار یا AGENT در مقابل گمرک مسئولیتی خطیر را می‌پذیرد و آن تعهد حقوق و عوارض گمرکی کالای ترانزیتی است. خوشبختانه انجمن در راستای وظیفه خود توانسته است با یک طرح دسته جمعی جالب توجه برای بارفرابران در مقابل این ریسک عمده پوشش بیمه‌ای ایجاد نماید و دغدغه خاطر آن را رفع نماید.
بنابراین بارفرابران در این نقش یا سمت یا مقام نیز فعالیت دارند. با این همه جهانی شدن تجارت و پدیده حمل‌ونقل چندوجهی که MULTIMODALISM نامیده می‌شود، این نقش را در بسیاری از نقاط جهان کمرنگ کرده است.
ب) بار فرابر در نقش یا سمت کارکیا یا PRINCIPAL‌ :
ضرورت رساندن کالا یا به اصطلاح مال‌التجاره از نقطه تولید تا نقطه مصرف و پیچیده شدن فرایند حمل‌ونقل و انتقال کالا در عرصه بین‌المللی و به‌صورت DOOR TO DOOR چالش جدیدی را مطرح ساخت. دیگر برای تولیدکننده و عرضه‌کنندگان و یا خریداران کالا شیوه سنتی گذشته مورد قبول نبود. او می‌خواست که به‌عوض سر و کله زدن و معامله با چند حمل‌کننده و عوامل گوناگون و درگیر شدن با اسناد حمل‌ متنوع جاده‌ای- دریائی- ریلی و غیره با یک شخص و یک سند واحد طرف باشد.
گویا در سال ۱۹۸۶ بود که انجمن بارفرابران بریتانیا طی بخشنامه‌ای به صراحت اعلام کرد «زمان واسطه‌گری و دست به دست کردن اوراق برای بارفرابران به‌عنوان AGENT سپری شده است و اینک وقت آن رسیده است که آنان با صدور سند حمل معتبر خود قبول مسئولیت نمایند تا بتوانند عضو این اتحادیه باقی بمانند و یا به عضویت آن درآیند.»
دخالت سازمان UNCTAD برای سامان بخشیدن به پدیده حمل‌ونقل چندوجهی با همکاریICC منجر به طراحی و اشاعه معتبرترین سند حمل یعنی بارنامه حمل چند وجهی یا چند شیوه‌ای FBL در سال ۱۹۹۲ گردید. انجمن شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی ایران- که از اعضای با سابقه سازمان فیاتاست و مجوز چاپ و نشر این سند را دارد- آن را در اختیار اعضاء خود قرار می‌دهد و بسیارند بارفرابران یا فورواردرهای ایرانی که با صدور این سند مسئولیت تام و کاملی را می‌پذیرند و برای این مسئولیت پوشش بیمه‌ای دارند.
● ساختار بارفرابری در ایران
بارفرابری در ایران ویژگی‌هایی دارد:
۱) بارفرابر طبق مقررات موجود در داخل یک شرکت حمل‌ونقل بین‌المللی دیده شده است که به‌موجب اساسنامه‌اش فقط می‌تواند در امر حمل‌ونقل بین‌المللی و لاغیر فعالیت کند که به‌نظر اینجانب و صاحب‌نظران، به‌جا و درست است و مانع از آن می‌شود که بارفرابران به فعالیت‌های نامرتبط و پراکنده دست زنند.
۲) بارفرابران ایرانی در چارچوب همین شرکت می‌توانند به فعالیت کریری نیز بپردازند و مجوز لازم را از ارگان‌های ذی‌ربط اخذ و مثلاً به کامیون‌داری بپردازند یعنی PERFORMING CARRIER هم باشند.
۳) در عین حال و در صورت داشتن دانش و نیروی کار متخصص و آموزش دیده و صاحب تجربه و کسب مجوز از سازمان‌های ذی‌ربط- مثلاً سازمان بنادر و کشترانی و غیره- به کارگزاری حمل دریائی و یا هوائی نیز مبادرت کنند.
می‌دانیم که بعضاً در سایر کشورها این دو نقش یعنی بارفرابری و اجرای عملیات حمل یا کریری از هم تفکیک شده‌اند. بنابراین ساختار موجود در ایران به یک شرکت حمل‌ونقل بین‌المللی اجازه می‌دهد که با تعریف بارفرابری چنانکه در مقررات نمونه فیاتا یا FIATA MODEL RULES آمده است منطبق گردد و یک رشته خدمات مرتبط و جامع را اعم از حمل‌ونقل و جابه‌جایی و تخلیه – بارگیری و بسته‌بندی و تشریفات گمرکی، بیمه و غیره را به مشتریان خود عرضه کند. به‌عبارت دیگر چنین شرکتی در صورت داشتن امکانات می‌تواند مدعی ارائه خدمات لجستیکی یا نقش LOGESTICS PROVIDER باشد و خوشبختانه بارفرابران ایرانی بعضاً از این امکان و مزیت برخوردارند.
هم‌اکنون هستند بارفرابرانی که تصدی و مسئولیت حمل‌ونقل کالا را از ایران به نقاط مختلف دنیا و بالعکس می‌پذیرند و انجام می‌دهند. به‌عنوان نمونه می‌توان از انتقال کالا از آسیای میانه به قاره‌های اروپا و آمریکا نام برد که تحت مسئولیت واحد انجام می‌گیرد، هرچند عوامل حمل آن متنوع باشند. امروز هستند بارفرابران ایرانی که حجم قابل توجهی از محمولات را به مقاصد کشورهای آسیای میانه و افغانستان یا بالعکس ترانزیت می‌کنند و یا کالاهای پروژه‌ای وارداتی ایران را با ایفای نقش PRINCIPAL یا کارکیا و عقد قرارداد با مشتری و قبول مسئولیت تام از فواصل دوردست با استفاده از شبکه همکاری قوی و قابل اعتماد در اختیار می‌گیرند، به بنادر ایران می‌آورند، تشریفات گمرکی آنرا انجام می‌دهند و آنرا در سایت یا محل کار و کارگاه گیرنده تحویل می‌دهند.
● باز تعریف فعالیت بارفرابری یا FRT.FORWARDING در ایران
بارنامه، از جمله بارنامه معتبر فیاتا که قبول جهانی یافته است به منزله قرارداد حمل است و قرارداد براساس قوانین موجود ایران اعم از قانون مدنی و یا تجارت مستند و معتبر است معهذا باتوجه به تحولات و سیر تاریخی که به اختصار گفته شد، انجمن ما با کمک سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای و اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بازنویسی و تجدیدنظر در بخش هشتم قانون تجارت ایران را در دست و کوشش دارد که مفاهیم و مصادیق جدید حمل‌ونقل در آن معرفی و تعریف شوند. در قانون موجود از واژه متصدی استفاده شده است و نقش بارفرابر از کریر یا مجری و عامل حمل تمیز داده نشده است. خواهش ما از نهادهای دولتی ذی‌ربط این‌ است که در این کار تسریع شود تا قانون حمل‌ونقل ما نیز با موازین و شرایط و استانداردهای پیشرفته کنونی جهان هماهنگ گردد.
● آموزش
هیچ تردیدی نباید داشت که قبول نقش بارفرابر در مقام کارکیا، یعنی:
▪ طراحی مجموعه‌ای از عملیات حمل‌ونقل و خدمات مرتبط
▪ صدور سند حمل واحد برای مشتری
▪ انتخاب مطمئن و مقرون به‌صرفه‌ترین مسیر و شیوه حمل یا MODE OF TRANSPROT
▪ انتخاب عوامل اجرائی یا CARRIER‌های مختلف
▪ ردیابی و پیگیری و تبادر اطلاعات لازم و تعقیب محموله از مبدا تا مقصد و سایر امور وابسته به آن بدون یک آموزش علمی- کاربردی و ارتقاء سطح دانش تخصصی عواملی ذی‌مدخل در حمل‌ونقل بین‌المللی کالا و ارائه‌دهندگان خدمات لجستیکی میسر نیست. به‌همین منظور انجمن شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی با راهنمائی و تحت نظارت فیاتا مبادرت به تاسیس یک مرکز آموزش و ارائه دوره آموزشی مطابق برنامه درسی فیاتا را نموده است و به تصدیق بخش آموزش فیاتا در این راه موفق بوده است. دروسی که در این دوره آموزش داده می‌شوند عبارتند از:
حمل دریائی- حمل جاده‌ای- حمل هوائی- حمل ریلی- حمل کالای خطرناک- بسته‌بندی و تخلیه و بارگیری- بیمه- تجارت خارجی و اینکوترمز – گمرک و دو درس بارفرابری مقدماتی و تکمیلی که جمعاً به حدود ۳۰۰ ساعت بالغ می‌گردد که ۷۰ ساعت آن به اصل مطلب موردنظر یعنی بارفرابری و لجستیک اختصاص دارد. تعداد فارغ‌التحصیلان دوره آموزش بارفرابری فیاتا تا پایان سال جاری میلادی به بیش از ۳۰۰ نفر خواهد رسید.
شیوه تدریس نیز علاوه بر آموزش متداول به شدت بر CASESTUDY متمرکز است.
در این دوره‌ها مرکز آموزش نهایت تلاش خود را به کار برده است. تا بسیار جدی عمل کند و از موازین و ضوابط و استانداردهای تعریف شده عدول نکند. مدرسان یا از درون صنف هستند و یا در دروس وابسته به حمل‌ونقل نیز از افرادی که با حمل‌ونقل ارتباط نزدیک داشته و یا در این زمینه تجربه دارند استفاده می‌شود. علاوه بر انجمن اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران نیز با راه‌اندازی آموزش فشرده حمل‌ونقل بین‌المللی کالا از طریق جاده مطابق با برنامه درسی آکادمی IRU قدمی درخور قدردانی برداشته است.
برای آینده انجمن درنظر دارد که از طریق امضاء یک موافقتنامه با سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای کشور به بسط و تنوع دوره‌های آموزشی حمل‌ونقل بپردازد و به یاری خداوند متعال و همکاری سازمان یادشده بتواند کلیه دست‌اندرکاران این رشته را با موازین، اصول و استانداردهای مترقی و شناخته شده جهانی آشنا سازد و نیروی انسانی لازم را برای بخش حمل‌ونقل تربیت کند.

جواد سمساریلر
دبیر انجمن شرکت‌های حمل و نقل و نقل بین‌المللی ایران

منبع : مجله صنعت حمل و نقل