روابط ایران و هند - تحرکات آمریکا

روابط تاریخی ایران وهند كه طی یك دهه اخیر شاهد حركت به سوی اجرای "نقشه راه راهبردی" بوده، اكنون در پی مسایل هسته‌ای، تحریكات خارجی و درز كردن برخی مسایل بحث انگیز بر صفحه مطبوعات دستخوش تردیدهایی شده شده است. هند پس از كسب استقلال بلافاصله درصدد برآمد كه با كشورهای آسیایی روابط سیاسی برقرار كند و در این میان بر روابط خود با ایران اهمیت زیادی قایل بود. در دوران پس از سال ‪ ۱۹۴۷‬میلادی، روابط اقتصادی میان ایران و هند بر روابط فرهنگی دو كشور پیشی گرفت. هند در آن زمان سنگ آهن خود را در اختیار ایران قرار داد تا در توسعه صنایع فولاد از آن استفاده شود و در مقابل ایران نفت مورد نیاز هند را تامین می‌كرد. روابط در مراحل مقدماتی بخوبی پیش می‌رفت، اما پس از آنكه پاكستان در پیمان بغداد با ایران متحد شد، تیرگی روابط هند با پاكستان بر روابط با ایران نیز تاثیر گذاشت. در آن زمان "نهرو" نخست وزیر هند از امضا پیمان بغداد ابراز نگرانی كرد و گفته بود كه این پیمان، جنگ سرد را به مرزهای هند كشانده است. در مقابل "محمدرضا پهلوی" حاكم مخلوع ایران نیز از اظهارات نهرو ابراز نارضایتی كرده و حتی آن را به باد انتقاد گرفت. در سال‌های دهه ‪ ۵۰‬و‪ ۶۰‬میلادی مصر نیز از عوامل تیرگی روابط هند و ایران بود. خصومت برخی ازكشورهای عربی با ایران باردیگر هنگامی نمایان شد كه "جمال عبدالناصر" رهبر مصر از ادعای مالكیت عراق بر خوزستان ایران پشتیبانی كرد. این اقدام ناصر، مردم ایران را برآشفت و در تهران علیه ناصر تبلیغات زیادی براه افتاد. اگرچه هند تاحد زیادی كوشش كرد خود را از این ماجرا دور نگهدارد، اما دوستی شخصی نهرو با ناصر ناگزیر بر روابط ایران و هند تاثیر گذاشت. درجریان جنگ هند و پاكستان در سال ‪ ۱۹۶۵‬میلادی روزنامه‌های هند از قول منابع مصری درباره كمك نظامی ایران به پاكستان گزارشهایی را به چاپ رساندند. این مطالب خشم مردم هند را برانگیخت و عده‌ای از مردم در شهرهای بمبئی و دهلی نو در برابر كنسولگری و سفارت ایران دست به تظاهرات اعتراض آمیز زدند. درسالهای دهه ‪ ۷۰‬افكار عمومی هند، ایران را نه‌تنها متحد پاكستان، بلكه كشوری كه دارای گرایش‌های ضد هندی است ، بشمار آوردند. حتی در همین دوران نیز كه روابط سیاسی دو كشور تیره بود روابط اقتصادی ایران و هند در سطح بهتری قرار داشت. دراین دوران دكترین اقتصادی دو كشور كه ایران با منابع سرشار نفتش می‌تواند نیازهای هند را برآورده كند و دهلی با پیشرفت‌های عملی و نیروی كارآزموده می‌تواند به توسعه صنایع فلزی و فولاد ایران یاری دهد، كماكان پابرجا ماند. سفر ‪ ۱۳‬روزه محمدرضا پهلوی به هند در سال ‪ ۱۹۷۸‬میلادی به همراه ‪ ۷۰‬تن از همراهانش كه در میان آنان وزرای خارجه، دارایی و مشاور نفتی وزارت نفت حضور داشتند، این امیدواری را بوجود آورد كه روابط دو كشور بهبود چشمگیری پیدا كند. اما اوضاع چنین نشد، چون هند از حمایت ایران از پاكستان در جنگ‌های سال‌های ‪ ۱۹۶۵‬و ‪ ۱۹۷۱‬علیه كشورش ناراضی بود.علاوه براین هند از موضع ایران در سازمان كنفرانس اسلامی نیز ناراحت بود. بدنبال پیروزی هند در جنگ سال ‪ ۱۹۷۱‬با پاكستان، محمد رضا پهلوی به این نتیجه رسید كه هند در منطقه جنوب آسیا به قدرت نظامی بزرگ تبدیل شده و مانعی در راه اجرای برنامه‌های جاه‌طلبانه‌اش است. همچنین وی اذعان داشت كه هند متمایل به شوروی می‌تواند ایران را كه از دیدگاه ناظران غربی عامل ثبات منطقه بود، به مبارزه طلبد.جنگ نفتی اكتبر سال ‪ ۱۹۷۳‬میلادی كه در نتیجه آن بهای نفت چهار برابر شد، هند را دروضعیت دشواری قرار گرفت و این ضرورت را بوجود آورد كه دهلی‌نو با ایران معاملات نفتی انجام دهد. ابتكار عمل در این هنگام با هند بود و در این راستا "ایندیراگاندی" نخست وزیر وقت هند سفركوتاهی از تهران داشت اما با این وجود روابط سیاسی دو كشور چندان بهبودی نیافت. سقوط رژیم شاه در سال ‪ ۱۹۷۹‬از تنش روابط هند و ایران كاست و هند از جمله نخستین كشورهایی بود كه از انقلاب اسلامی ایران استقبال كرد و دولت ایران را به رسمیت شناخت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ایران به جنبش عدم تعهد پیوست و علائق خود را به كلی از آمریكا قطع كرد و با این اقدام‌ها هند نفس راحتی كشید. در دوران هشت سال جنگ تحمیلی روابط تهران - دهلی‌نو آنطور كه لازم بود گسترش نیافت، اما روابط اقتصادی دو كشور در این دوران نیز آهنگ توسعه را داشت. آهنگ رشد روابط ایران و هند بلافاصله پس از پایان جنگ سریعتر شد بطوریكه در دوران بازسازی در ایران، دو كشور بخصوص روابط اقتصادی خود را تحكیم بخشیدند و عرصه‌های همكاری را مشخص كردند. یكی از ویژگی‌های روابط هند و ایران در این سال‌ها این بود كه دو كشور می‌كوشیدند پیشامدهای خاص سیاسی بر روابط اقتصادی آنها صدمه نزند. یكی از حوادث مهمی كه بر روابط دو كشور سایه افكند تخریب مسجد "بابری" در سال ‪ ۱۹۹۲‬بدست هندوهای افراطی و كشتار مسلمانان بود. جالب است كه دو هفته قبل از این حادثه دو كشور بزرگترین قرارداد همكاری به ارزش یك میلیارد دلار را به امضا رساندند كه براساس مفاد آن یك پروژه تولید برق با ظرفیت ‪ ۸۴۰‬مگاوات و كارخانه تولید شكر به كمك هند در ایران باید ساخته می‌شد، همچنین قرارداد احداث مترو تهران باهمكاری هند نیز میان دو كشور به امضا رسید. تهران اگرچه نسبت به حادثه تخریب مسجد بابری به شدت اعتراض كرد، اما وزیر خارجه وقت ایران "علی اكبر ولایتی" در عین حال به آگاهی سفیر و وزیر كشاورزی هند كه در آن هنگام در تهران بسر می‌برد، اعلام كرد كه تهران دولت دهلی نو را در این زمینه مقصر نمی‌داند. دولت هند نیز نسبت به اعتراض ایران واكنش معقولی نشان داد و اعلام كرد كه احساسات ایران را به عنوان یك كشور اسلامی درك می‌كند. در سال ‪ ۱۹۹۴‬و پس از آنكه ایران پیشنهاد میانجیگری بین هند و پاكستان را در جریان كنفرانس حقوق بشر سازمان ملل متحد برای حل مسالمت آمیز مساله كشمیر به اطلاع دو كشور رساند ، سرعت تحولات در روابط تهران و دهلی‌نو شدت یافت بطوری كه‌ناظران معتقدند دولتمرادن دو كشورنمایان كردند كه به یكدیگر از زاویه وسیعتر در راستای منافع ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی می‌نگرند. با توجه به تحولی كه در روابط بین‌الملل نیز پدید آمد، ایران در سال ‪۱۳۷۳‬ (‪۱۹۹۴‬میلادی ) این سیاست را با توان بیشتری دنبال كرد و حتی "اكبر هاشمی رفسنجانی" رییس جمهوری وقت ایران درمصاحبه‌ای با روزنامه"هندوستان تایمز" پیشنهاد كرد كه برای ایجاد یك نظم اساسی، محورایران، هند وچین شكل بگیرد. هاشمی رفسنجانی دراین مصاحبه گفته بود كه كشورهای آسیایی باید با یكدیگر همكاری كنند و در این راستا هند را محور مهمی خواند. رییس جمهوری وقت ایران براین موضوع در جریان دیدار "نارسیما هارائو" نخست وزیر وقت هند از تهران نیز تاكید كرده بود. در عرصه سیاسی، تماس‌های سطوح بالا دولتی میان دو كشور در سال ‪ ۱۹۹۰‬میلادی نسبت به دوره‌های قبل بی‌سابقه است و می‌توان گفت كه این تماس‌ها نه تنها قدم‌های موثری برای بهبود روابط سیاسی هند وایران بود بلكه انگیزه‌ای جهت توسعه همكاری‌های اقتصادی دو كشور شد. ایران و هند طی سال‌های ‪ ۱۹۹۲‬و ‪ ۱۹۹۳‬میلادی در مورد تاسیس شركت‌های مشترك بازرگانی، ساختمانی و اكتشاف نفت توافقنامه‌های متعدد امضا كردند. "ساتیش شارما"، وزیر نفت وقت هند در ماه ژوئیه سال ‪ ۱۹۹۳‬به ایران سفر كرد و در جریان آن یادداشت تفاهمی درباره مطالعه امكان احداث خط لوله گاز ایران به هند و تاسیس یك كارخانه كود شیمیایی در جزیره قشم به امضا رسید. خط لوله گاز ایران به هند در واقع از محورهای مهم روابط دو كشور را تشكیل می‌دهد و برخی از سیاستمداران و كارشناسان اقتصادی نیز ابراز عقیده كرده‌اند كه همكاری‌های اقتصادی "مركز ثقل" روابط ایران و هند است.اراده سیاسی در ایران و هند سطح روابط دو كشور را تاجایی كشاند كه در سال ‪ ۱۳۸۱‬دولت هند تصمیم گرفت از "سید محمد خاتمی" رییس جمهوری وقت ایران به‌عنوان میمان ویژه در روز جمهوری این كشور دعوت و از وی استقبال كند. این دیدار كه بابازتاب گسترده و حتی باابراز نارضایتی‌های محافل آمریكایی و اسراییلی روبه رو بود، هند و ایران را به تعیین نقشه مسیر راهبردی در روابط خود سوق داد. خط لوله گاز ایران به هند از طریق پاكستان در چنین سطحی از روابط نیز جایگاه خاص خود را حفظ كرد و سیاستمداران برجسته هندی نیز براین موضع تاكید كردند. چند ماه قبل از سفر خاتمی به هند، دیدار"آتل بیهاری واجپایی" نخست وزیر وقت این كشور از حزب "بی جی پی" به تهران در فروردین سال ‪ ۱۳۸۰‬و پیش قدم شدن وی برای گشایشی در طرح عقب مانده خط لوله گاز و ایجاد ترسیمی از نقشه مسیر راهبردی بین دو كشورنقطه عطفی در روابط تهران - دهلی‌نو محسوب می‌شود."استیو كوهن"، پژوهشگر بنیاد بروكینگزآمریكا درباره اهمیت این سفر گفت: علاقه به برقراری ارتباط بیشتر در زمینه تجاری و اقتصادی بار دیگر ایران و هند را به یكدیگر نزدیك كرده است. "شفر"،سفیر پیشین آمریكا در هند و مدیر برنامه جنوب آسیا درمركز مطالعات استراتژیك بین‌المللی در واشنگتن نیز گفت: نخستین نكته‌ای كه باید آن را درك كرد این است كه ایران یكی از بزرگترین فراهم‌كنندگان انرژی و هند هم یكی از دو بازار سریع در حال توسعه جهان طی ‪ ۲۰‬سال آینده بشمار می‌رود. سیر روابط ایران و هند كه پایه‌های آن تاریخی و فرهنگی است و در دوران معاصر بارویكرد اقتصادی شكل گرفته‌اكنون درمنطقه موردهجوم عوامل آمریكایی، غرب گرا و صهیونیستی واقع شده است. درز كردن برخی مطالب و گفته‌های تحریك برانگیز و نوشته شدن برخی مقالات در كنار تحركات عوامل غربی درمنطقه، اكنون این زمینه را بوجود آورده كه آمریكا ضمن كار كردن روی جلب نظر هند برای تكرار رای دهلی‌نو مقابل برنامه هسته‌ای ایران در ‪ ۲۴‬نوامبر (سوم آذر ‪ ،( ۸۴‬همزمان نیز با دور كردن دهلی‌نو از تهران بتواند طرح خط لوله گاز را كه برای منطقه جنوب آسیا حائز اهمیت است، تخریب كند. نكته جالب در این مصاف سیاسی، اقتصادی آن است كه برخی از مطالبی كه به روزنامه‌های چاپ هند درز می‌كند، گفته‌ها و سخنان مقامات ایرانی در شرایط حساس كنونی است كه چالش برانگیز است. در آخرین مورد روزنامه "ایندین اكسپرس" چاپ دهلی‌نو بیشترین مطلب یك صفحه روز یكشنبه گذشته خود را به پیامی اختصاص داد كه به یك هیات هندی از شركت نفت گاز این كشور كه اخیرا به تهران سفر كرده، داده شده است. به‌نقل از سخنان " هادی نژاد حسینیان" معاون بین‌الملل وزارت نفت ایران در ملاقات ماه گذشته با هیات وزارت نفت هند در تهران نوشته شده است اگر دهلی رای قبلی خود در آژانس جبران نكند از مذاكرات بعدی در مورد خط لوله گاز خبری نخواهد بود. یك بررسی درمحافل سیاسی و رسانه‌ای هند نشان می‌دهد كه بازكردن پرونده‌های گذشته در روابط دو كشور و درز دادن برخی اظهارات و گفته‌ها حتی در نشست‌های خصوصی یكی ازمحورهایی‌است كه برخی عوامل غربگرا با ساختن چهره‌ای ضد امنیتی از ایران، تلاش برای ضربه زدن به روابط دو كشور را دنبال می‌كنند. درهمین حال هندی‌هانیز دو چیز را پوشیده نداشته‌اند، اول اینكه پذیرفته‌اند كه رای مثبت آنها در نشست ‪ ۲۴‬سپتامبر (دوم مهرماه) امسال آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درحمایت از قطعنامه سه كشور اروپایی علیه برنامه هسته‌ای ایران باعث كدورت و حتی خسارت‌هایی شده است. دوم اینكه، دهلی‌نو باامضا پیمان هسته‌ای باآمریكا معامله بزرگی را انجام داده كه كاملا براساس منافع ملی و با نگاه به آینده بوده است. هند در حالی كه عضو "ان پی تی" نیست بخصوص پس از آزمایش‌های هسته‌ای سال ‪ ۱۹۷۸‬میلادی در پوكران كه مورد تحریم قرار گرفت، به دنبال آن بوده كه با آمریكا در جایی كنار بیاید. دولتمرادن هندی پس از حملات تروریستی سال ‪ ۲۰۰۱‬میلادی در واشنگتن و تحولات در جنوب آسیا تمام تلاش خود را بكار بستند تا بتوانند با استفاده از فرصت، شرایط را طوری رقم بزنند كه به اهداف خود در روابط با آمریكا برسند. اما هدف واشنگتن ،افغانستان بود و گرایش آمریكا به دهلی‌نو مقبول نیفتاد و آن كشور بیش از پیش به سوی پاكستان توجه كرد. اكنون هندی هابااستفاده از فرصت "آژانس" و تشویق‌های سخاوتمندانه واشنگتن از جمله ایجاد زمینه امضا معاهده هسته‌ای با هند و لغو تحریم‌ها تلاش دارند بحث این كشور در كنگره آمریكابرای رسیدن به اهداف بلند مدت از جمله تضمین رشد اقتصادی و حضور پرقدرت در مجامع بین‌المللی مانند شورای امنیت را به سرانجامی برسانند. در چنین شرایطی رای مثبت هند به قطعنامه سه‌كشور اروپایی علیه برنامه هسته‌ای ایران در نشست اخیر شورای حكام در وین، هرچند ناخوشایند اما یك واقعیت پذیرفتنی است. یك روزنامه هندی در ارزیابی این وضعیت می‌نویسد: سفر "مان موهان سینگ" نخست وزیر هند به آمریكا و ملاقات با "جرج بوش" و امضا معاهده هسته‌ای بین دوكشور می‌تواند تا مدتی بر روابط هند و ایران تاثیر بگذارد. با این حال ناظران سیاسی در دهلی‌نو معتقدند،اگرایجاد زمینه برای بركنار شدن" ناتوار سینگ" وزیر خارجه طرفدار ایران از سمتش را كه دو هفته قبل رخ داد ،نتیجه برنامه‌ریزی‌های توطئه آمیز آمریكا در چارچوب روابط دهلی‌نو- تهران ارزیابی شود، توطئه جدی برای تخریب طرح خط لوله گاز ایران به هند را نیز نباید دور از انتظار داشت. برهمین اساس است كه دهلی‌نو در تازه‌ترین واكنش خود آشكارا این پیام را برای تهران ارسال كرده است كه طرح خط لوله‌انتقال گازایران به این كشور از مسیر پاكستان خارج از تحولات سیاسی و قضیه هسته‌ای مورد بررسی قرار گیرد. درج این موضوع در مطبوعات این هفته چاپ دهلی‌نو با این پیام آشكار همراه است كه " به اعتقاد دولت هنداین خط لوله باید تنها در بعد بازرگانی محدود مانده و سیاسی نشود." روزنامه "ایندین اكسپرس" نیز نوشته است: وزارت نفت و گاز طبیعی هند درصددانتقال این پیام است كه روابط بازرگانی بین دو كشور نباید تحت تاثیر منفی تحولات سیاسی قرار گیرد. در بررسی روند تحولات بین ایران و هند طی دو سه ماه اخیر به خصوص در بعد رسانه‌ای چهار مرحله یا فاز را می‌توان شناسایی كرد كه قابل تعمق است. فاز اول - هند در نشست ‪ ۲۴‬سپتامبر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به نفع ایران و برای جلوگیری از ارجاع پرونده به شورای امنیت وارد عمل شده و رای داده است كه این محور افكار عمومی را قانع نكرد. فاز دوم - بازكردن مسایل و پرونده‌های گذشته در روابط دو كشور كه نشان داده شود ایران نیز در برخی موارد از جمله كنفرانس اسلامی موافق هند نبوده است، این محور نیز كارساز واقع نشد. فازسوم، ایران اتمی تهدید بزرگی برای هند است، در این فاز همزمان تحریك احساسات ملی و حتی نخبگان در داخل هند نیز گنجانده شد و این اقدام نیز با توجه به اینكه هند خود یك كشور اتمی است و جواب آن در خود مساله نهفته، موفق نبوده است. فاز چهارم- اقدام قبلی هند در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی كار ابتكاری بوده و دهلی‌نو بایداز پیله "آرمانگرایی" و "عدم تعهد" خارج شود و در جهان نوین امروزی رابطه با آمریكا و معاهده هسته‌ای بسیار ارزشمند است.
*فاز پنجم- پیام‌هایی كه از جمله از خود ایران می‌رسد نشان می‌دهد كه این كشور خود تهدید بزرگی برای امنیت خط لوله است و نظرهای قبلی مخالفان طرح را تایید می‌كند. برخی ناظران دردهلی‌نو معتقدند، فازهای چهارم و پنجم این محور برنامه‌ریزی شده برای خدشه دار كردن روابط ایران وهند برای عوامل غربگرا داخلی و آمریكایی‌ها كه بشدت در شبه‌قاره درصدد دستیابی به اهداف بلند مدت هستند، تاكنون مورد بهره‌برداری بوده است. هرچند كه سفارت ایران در دهلی‌نو با انتشار بیانیه و مصاحبه‌های سفیر، اقدام‌های موثر و به موقعی را برای خنثی كردن این توطئه سیاسی، اقتصادی به انجام رسانده است. برهمین اساس كارشناسان سیاسی می‌گویند ایران و هند باعزم بیشتر در اراده سیاسی و تحرك جدی و زود هنگام نباید بگذارند طرح خط لوله گاز به عنوان مركز ثقل همكاری‌های منطقه‌ای دچار خسارت شود. این باور در محافل سیاسی دهلی‌نو نیز شنیده می‌شود كه آمریكا اكنون و در آستانه نشست ‪ ۲۴‬نوامبر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دو هدف ( تكرار رای هند و خط لوله گاز) را در چارچوب روابط ایران - دهلی‌نو نشانه رفته است. بسیاری از كارشناسان سیاسی و ناظران روابط دو كشور با تكیه براین سخنان مقامات ایرانی و هندی مبنی براینكه "خط لوله گاز مظهر روابط دو كشور است" و " این طرح را باید خط لوله صلح نامید" و همچنین واكنش‌های مقامات دولت بوش از جمله " كاندولیزارایس " در قبال این طرح، معتقدند دستگاه دیپلماسی و رسانه‌ای دو كشور نباید طوری عمل كنند كه آمریكایی‌های و عوامل صهیونیستی موفق شوند دو هدف خود را با یك تیر و همزمان تخریب كنند

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی ـ ایرنا