قارچ خانگی پرورش دهیم

بهترین موقع برای پرورش قارچ در خانه بین ماه‌های مهر تا آذر است، ولی چنانچه امکانات تهویه هوا و متعادل کردن درجه حرارت محیط محل پرورش وجود داشته باشد، می‌توان قارچ در ماه‌های دیگر سال نیز پرورش داد.
به‌طور کلی طرز پرورش قارچ مخصوص به خود آن است و می‌توان آن را در محیط تاریک پرورش داد و به‌جز نور مستقیم آفتاب، هر مقدار نور را تحمل می‌کند.
در هر صورت در محل پرورش قارچ علاوه بر آنکه، بایستی تهویه هوا به‌خوبی انجام گیرد، درجه هوای محیط پرورش نیز باید بین ۱۵-۱۰ درجه حفظ شود. علاوه بر این محل پرورش بایستی کاملاً تمیز، قابل شستشو و فاقد درز یا محلی برای پرورش باکتری‌ها، حشرات و قارچ‌های مضر باشد.
عرض اطاق پرورش بایستی به‌حدی باشد که بتوان از راهروهائی که برای آن تعبیه می‌گردد، به‌راحتی عبور کرد (حدود ۷۰ سانتی‌متر) عرض طبقات پرورش قارچ را نیز حداکثر ۱۸۰ سانتی‌متر در نظر می‌گیرند تا بتواند از دو طرف به وسط بستر قارچ دسترسی پیدا کرد و چنانچه طبقات پرورش قارچ در کنار دیوار باشد، عرض آن را حداکثر ۹۰ سانتی‌متر قرار می‌دهند. همچنین می‌توان قارچ را در جعبه‌های چوبی در اندازه ۶۰ در ۹۰ سانتی‌متر و عمق ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر پرورش داد.
به‌منظور صرفه‌جوئی در هزینه اولیه می‌توان هر طبقه را با تخته‌های سه‌ سانتی‌متری به عرض ۹۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر پوشانده و کود را مستقیماً کف هر طبقه ریخت و قارچ را در آن کاشت و به این ترتیب احتیاجی به جعبه‌های چوبی نخواهد بود. طبقه‌بندی‌ها معمولاً در طول اطاق پرورش انجام می‌شود. روی سطح زمین نبایستی طبقه‌ای مستقر کرد، حداقل فاصله بین طبقه اول تا کف زمین ۱۵ سانتی‌متر و فاصله هر طبقه از هم ۶۰ سانتی‌متر می‌باشد.
به‌طور معمول برای پرورش قارچ در خانه فقط سه طبقه در نظر می‌گیرند و چنانچه اطاق به حد کافی وسیع باشد، یک ردیف در طول اتاق در مجاور دیوار و یک طبقه (دو طرفه) در وسط و یک طبقه در طرف دیگر اطاق قرار می‌دهند به‌طوری که دو راهرو به عرض ۷۰ سانتی‌متر در دو طرف طبقه وسط ۱۸۰ سانتی‌متر باشد.
در یک اطاق بزرگ به طول ۹ و عرض ۵/۶ متر می‌توان مساحتی در حدود یکصد متر مربع برای پرورش قارچ آماده نمود که از این سالن در هر فصل برداشت می‌توان استفاده کرد و به ۸ تا ۸۵۰ کیلو قارچ دست یافت و چنانچه کاشت قارچ در جعبه‌های چوبی انجام گیرد، تولید محصول از این میزان تا حدی بیشتر خواهد شد و در سالنی به ابعاد ۵/۹ و عرض ۵/۶ متر تعداد ۱۸۰ جعبه جایگزین می‌گردد که محصول آن در یک فصل برداشت به حدود یک تن می‌رسد.
چنانچه محل پرورش قارچ محدود و کوچک باشد، میزان احتیاج به کود و محلی که باید آن را تخمیر کرد، متناسب می‌باشد. لذا ترجیح داده می‌شود یک محوطه بتونی به ابعاد ۵/۱ متر ساخته و در مجاورت آن محلی برای خروج آب مازاد کود در نظر بگیرند که فاضلاب را بتوان داخل سطل یا یک مخزن بتونی کوچک به ابعاد ۴۰ سانتی‌متر وارد کرد.
کف مخزن اصلی را به ضخامت ۱۵ سانتی‌متر کاه ریخته و روی سطح کاه جعبه‌‌ای به ابعاد یک متر از جنس تور سیمی ضخیم که شبکه سوراخ‌های آن ۵/۰ سانتی‌متر باشد، طوری قرار می‌دهند که از هر طرف با دیواره مخزن بتونی ۲۵ سانتی‌متر فاصله داشته باشد و اطراف این توری را از کاه پر کرده و داخل توری را از پهن اسبی مخلوط با کاه پر نموده و پهن را خوب متراکم کرده و سطح کود را نیز به‌طور گنبد مانند توده کرده تا آب باران به داخل توده کود نفوذ نکند.
پس از ۳ تا ۴ روز به‌علت فعالیت باکتری‌های تخمیر، درجه حرارت محیط توده به ۷۰ درجه می‌رسد و مقداری از حجم توده کم می‌شود و در این موقع تمام توده کودی را که در مخزن قرار دارد برای هوادهی به محوطه مجاور توده برمی‌گردانند و در موقع برگرداندن کود بایستی سعی کرد حتی‌الامکان به تمام ذرات کود، هوا برسد تا اکسیژن مورد نیاز باکتری‌های مخمر تأمین گردد و پس از چند ساعت این توده را مجدداً به داخل مخزن بذری ریخته و سطح آن را با کاه به حد کافی پر می‌کنند تا سطح کود گنبدی‌شکل شود.
فاضلاب جمع شده در مخزن کوچک مجاور محل تخمیر را به‌وسیله سطل روی سطح کود می‌پاشند تا رطوبت توده تأمین گردد. مدت عملیات بین ۱۵-۱۰ روز به طول می‌انجامد و در این مدت ۳-۴ مرتبه بایستی کود برگردان شود و در خاتمه دوره سوم یا چهارم، کود به رنگ قهوه‌ای تیره درآمده و ذرات آن ترد و شکننده شده و بوی مطبوعی از آن به مشام می‌رسد و چنانچه این شرایط در کود مشاهده نشود، دلیل بر آن است که عملیات تخمیر به‌خوبی انجام نگرفته و در نحوه کار اشکالی وجود داشته است.
● اسکلت‌بندی
اسکلت‌بندی طبقات از نبشی ۱۰-۱۲ که با ضدزنگ رنگ شده باشد و یا از الوار چارچوب ۱۰ سانتی‌متری ساخته می‌شود و بین ستون‌ها چارچوبی ۵ سانتی‌متری پیش‌بینی می‌گردد. فاصله ستون‌های عمودی از یکدیگر ۵/۱ متر است و این فاصله در دو طرف بستر، بایستی حفظ گردد.
● تهیه بستر پرورش
بهترین ماده برای پرورش قارچ، پهن اسبی و کاه می‌باشد. برای تهیه کود جهت پرورش قارچ، مقداری پهن اسبی و کاه را مخلوط کرده و در ابعاد مناسبی در حدود ۳ متری انبار کرده و آنها را به‌خوبی روی هم بکوبید (لگد کنید) تا متراکم شود به‌طوری که از نفوذ باران به داخل آن جلوگیری گردد.
پس از مدتی کوتاه، عملیات تخمیر داخل توده کود شروع می‌شود و درجه حرارت محیط کود بالا می‌رود. همچنین می‌توان قبل از توده کردن کود مقداری آهک در حدود یک‌پنجم حجم پهن - به آن اضافه و کاملاً مخلوط و سپس آن را توده کنید. این عمل باعث می‌گردد که عمل تخمیر به تعویق بیفتد و در عین حال آمونیاک تولید شده را جذب و علاوه بر آن مقداری از رطوبت اضافی کود را جذب کند.
بعد از سه روز مجدداً این توده را برگ و هوا داده و آن را مانند دفعه اول، انباشته و روی آن را بکوبید. سطح آن را شیب دهید تا آب باران به داخل آن نفوذ نکند و این عمل به فاصله ۴-۲ روز، چهار تا شش مرتبه باید تکرار گردد.
لازم به یادآوری است که چنانچه در مرحله اول به کود، آهک داده شده باشد، فاصله برگردان کود چهار روز و در صورتی‌که آهک داده نشده باشد، فاصله برگردان کود دو روز می‌باشد.
باید توجه داشت که بایستی در نگهداری میزان رطوبت و حرارت داخل توده دقت و مراقبت به‌عمل آید. زیرا هر اندازه مقدار رطوبت پهن زیاد باشد، محیط داخل کود، اسیدی شده و کود غیرقابل استفاده می‌گردد. به‌خصوص در موقع برگردان کردن کود، چنانچه مشاهده شود که کود بسیار خشک است، بایستی مقدار کمی غبار آب روی آن پاشید.
از علایم مشخصه میزان رطوبت کود، آزمایش آن است، چنانچه مقداری کود را در دست بفشارید، نبایستی قطراب آب از لای انگشتان (در هنگام فشار دادن) بچکد و فقط کافی است در اثر فشار به کود، کف دست، تر بشود. پس از آماده شدن بایستی اطاق پرورش را مجهز کرد.
● طرز کاشت
پس از آماده شدن کود، آن را به داخل سالن انتقال داده و روی سطح هر ردیف به ضخامت ۱۵ سانتی‌متر کود را گسترده و سطح آن را کاملاً مسطح کنید. این عمل را بایستی خیلی به سرعت و بدون آنکه کود حرارت خود را از دست بدهد، انجام داد. پس از تکمیل و انجام کار، کلیه درها و منافذ را بسته و مدت چهار روز کود را به حال خود رها کنید تا درجه حرارت کود و محیط اطاق بالا برود و به حدود ۵۴ تا ۶۰ درجه برسد و این حرارت به مدت ۳۰ تا ۴۸ ساعت ثابت باقی بماند، بعد از آن درجه حرارت کود پائین آمده و به ۵۴ درجه می‌رسد. این عمل را عرق کردن محیط کشت می‌نامند. در حقیقت در این حرارت قسمت اعظم محیط در اثر حرارت زیاد ضدعفونی شده و لارو حشرات و غیره از بین می‌روند.
از این تاریخ به بعد تا مدت ۵ روز درجه حرارت محیط بستر ۱۰ تا ۱۲ درجه پائین می‌آید تا آنکه درجه حرارت به ۲۳ الی ۲۴ درجه می‌رسد. این درجه حرارت برای کاشت قارچ مناسب خواهد بود.● اسپر آماده کاشت
اسیر قارچ را نمی‌توان مستقیماً کاشت، زیرا امکان دارد همراه با اسپر قارچ تعداد زیادی قارچ‌های سمی و غیرمفید وجود داشته باشد. بنابراین بایستی از اسپر آماده کاشت به‌نام اسپون که در محیط کاملاً استریل، محفوظ و سلکته شده، رشد کرده و به حالت خواب درآمده، استفاده کرد.
طرز عمل و تهیه آن بدین‌ترتیب است که اسپر قارچ خالص شده را در محیط کاملاً استریل آزمایشگاه قبلاً پرورش می‌دهند، به‌طوری که میسیلیوم قارچ رشد خود را شروع کند. سپس آن را به حالت عقیم برده و مانع رشد بیشتر آن می‌شوند و در محیط کاملاً استریل و محفوظ به‌نام اسپون قارچ به فروش می‌رسانند.
● طرز کاشت اسپون
یک قطعه اسپون را که در محیط بسته و کاملاً استریل محفوظ است، باز کرده و به دوازده قطعه کوچک تقسیم کنید و قبلاً خاک بستر را با قطعه چوب‌هائی که به فاصله ۲۵ سانتی‌متر در خاک فرو بردهظاید، علامت‌گذاری کنید. در محل هر سوراخ قسمتی از خاک را تا عمق ۵ سانتی‌متر با وسیله‌ای خارج کرده و با دست چپ یک قطعه اسپون به‌جای آن گذاشته و روی آن را بپوشانید به‌طوری که عمق کاشت ۳-۵ سانتی‌متر از سطح خاک باشد و به همین ترتیب پیش بروید تا کلیه بستر کاشت شود.
● پوشاندن سطح بستر
ده تا چهارده روز بعد از تاریخ کاشت اسپون، بایستی سطح کشت را به‌وسیله یک لایه دو سانتی‌متری خاک استریل شده پوک و منفذدار پوشانده و کاملاً آن را مسطح و یکنواخت کرد.
در این موقع درجه حرارت بستر بایستی ۵/۱۵ درجه باشد. باید توجه داشت که در موقع روکش کردن بستر، اسپون‌ها باید رشد خود را شروع کرده باشند و میسیلیوم قارچ در اطراف محلی که اسپون کاشته شده، رشد کرده و گسترش پیدا کند. در این موقع بوی مطبوع قارچ در محوطه و در محل بستر به مشام می‌رسد، در این موقع باید کاملاً دقت شود تا به هیچ‌وجه، بستر کشت تکان نخورد و جابه‌جا نشود و مخصوصاً اگر تخته کف و طبقات شکم داده و یا قدرت نگهداری بستر خاک را نداشته باشد، مسیلیوم قارچ‌ها پاره شده و تمام محصول از بین می‌رود.
پس از پوشش کردن سطح بستر، میسیلیوم رشد سریع خود را شروع می‌کند، برای تسریع در رشد میسیلیوم، درجه حرارت محیط بایستی بین ۵/۱۶-۱۴ درجه باشد. در صورتی‌که درجه حرارت محیط کشت خیلی بالا باشد، به‌کار بردن آهک در مخلوط خاک پوشش بستر اصلاح نمی‌باشد.
● شرایط پرورش و رشد قارچ
▪ تهویه
تهویه در محیط اتاق کشت باید به‌طور یکنواخت انجام شود و نباید روی سطح کشت را بیش از حد نیاز هوا داده و تهویه در کلیه نقاط اطاق به‌طور یکنواخت باشد.
▪ درجه حرارت
چنانچه درجه حرارت بستر کشت به کمتر از ۱۴ درجه برسد و درجه حرارت محیط اطاق به حدود ۵/۷ درجه برسد، بایستی اطراف بستر را با پارچه ضخیم پوشاند تا مانع تبادل حرارت با محیط شود.
برای سرعت رشد قارچ می‌توان درجه حرارت محیط را به ۵/۱۴ درجه رساند و میزان تهویه را بالا برد، ولی باید دقت شود که جهت حرکت هوا به طرف سطح قارچ نباشد.
▪ رطوبت هوا و آبیاری
در موقع تشکیل قارچ، محیط اطاق احتیاج به رطوبت دارد. به‌طور متوسط بهترین درجه رطوبت برای کشت بین ۷۰-۸۰ درصد می‌باشد. چنانچه درجه رطوبت هوا از این مقدار کمتر شود، سطح کلاهک‌ها ترک برداشته یا سطح کلاهک قارچ لک‌دار می‌شود، علاوه بر این، سطح بستر خشک می‌شود و احتیاج به آبیاری بیشتری خواهد داشت.
برای تقلیل میزان رطوبت هوا لازم است در نقاط مختلف اطاق، رطوبت‌سنج‌هائی کار گذاشته شود و به‌طور مرتب مورد بازدید قرار گیرد. در صورتی‌که به‌علت خشک شدن خاک سطح بیشتر، احتیاج به آبیاری وجود داشته باشد، بایستی به‌وسیله غبارپاش روی سطح خاک آن هم به اندازه‌ای که آب در سطح بستر جریان پیدا نکند و یا در یکجا جمع نشود، آبپاشی کنید. آبیاری را با آب خالص و با درجه حرارت ۳۲ درجه و بسیار بااحتیاط انجام دهید.
▪ درجه حرارت محیط
چند هفته پس از روکش کردن سطح بستر، میسیلیوم‌های قارچ تمام سطح بستر را پر نموده و به‌طور متوسط ۷-۸ هفته پس از کاشت اسپون، قارچ‌های کوچک سرسنجاقی در تمام سطح کشت ظاهر می‌شوند. در این موقع درجه حرارت بستر بایستی بین ۱۰ - ۱۴ درجه باشد ولی هر اندازه قارچ‌های رشد بیشتری پیدا نمایند، می‌توان درجه حرارت را از ۱۴ به ۵/۱۶ رساند و میزان تهویه را نیز بالا برد ولی باید دقت کرد که جهت حرکت هوا، به طرف سطح قارچ نباشد.
▪ تقویت خاک بستر
پس از آنکه قارچ‌ها بزرگ شده و برداشت آنها نزدیک شد می‌توان روی سطح بستر کود مایع پاشید ولی باید دقت نمود که روی کلاهک قارچ پاشیده نشود. این عمل در بالا بردن میزان محصول بسیار مؤثر است.
▪ برداشت محصول
به محض آنکه رشد قارچ به حد کافی رسید و تاج آن شکل کامل خود را پیدا کرد بایستی قارچ‌های رسیده را جمع‌آوری نمود و به‌طور مرتب طول بستر کشت را بررسی و قارچ‌های رسیده را جمع‌آوری کرد.
قارچ‌هائی که ترک برداشته و چتر آنها باز شده باشد، ارزش بازاریابی که زودتر از موقع چیده شوند، وزن آنها سبک بوده و از قارچ‌های درجه دو محسوب شده و ارزش غذائی کمتری دارد.
در موقع جمع‌آوری نباید از سبدهای بزرگ استفاده کرد. زیرا فشار قارچ‌های روی سبد موجب می‌گردد که قار‌چ‌های زیرین خراش برداشته و سیاه شوند. برای جمع‌آوری قارچ، کافی است کلاهک را در دست گرفته و یک پیچ به آن داده تا پایه آن از زمین جدا شود و بلافاصله ساقه کثیف و آلوده را با چاقوی تیز قطع کرد. قارچ تمیز را داخل سبد گذاشته و حتی‌المقدور جمع‌آوری با دستکش انجام گیرد. بهره‌برداری هر ۱۵ روز یک بار انجام می‌گیرد و این برنامه مدت دو تا سه ماه به طول می‌انجامد.
▪ بسته‌بندی
قارچ‌های چیده شده را به اطاق سرد و خنک انتقال داده و در اسرع‌وقت نسبت به درجه‌بندی آن اقدام نموده و قارچ‌های لک‌دار و ناقص و کج و ناجور را جدا کرده و برای مصارف تهیه پودر قارچ و کچاپ فرستاده و قارچ‌های سالم را در بسته‌های درجه یک و درجه دو به بازار عرضه کنید.

منبع: WWW.Parsbiology.com
حسن حسنی‌زاده

منبع : ماهنامه سرزمین سبز