تاملی بر توسعه پایدار

توسعه پایدار چیست؟ این سوالی است که می‌توان از کسانی که بی‌دلیل آن را به کار می‌برند پرسید و بعد منتظر پاسخ ماند. امروزه توسعه پایدار به دستاویزی بدل شده است تا بسیاری از طرح‌های ناهمگون با ظرفیت‌های محیطی، مجوز بگیرند و در این راستا بیشترین آسیب را کارشناسانی بر پیکر محیط‌وارد می‌کنند که از قضا از دیگران نام‌آورتر نیز هستند.با این حال هنوز تعریف جامعی از سوی این نامداران و نام‌خواهان ارائه نشده است. در حالی که سال‌ها پیش، زمانی که مجله طبیعت و منابع چاپ می‌شد، این عبارت به تمامی توسط فرانچسکو‌دی‌کاسترو تعریف و تفسیر شد. ‌
او در این مقاله توسعه پایدار را به صندلی دوران رنسانس تشبیه کرد؛ صندلی محکمی که با چهار پایه استوار روی زمین قرار می‌گیرد. بر اساس نظریه دی‌کاسترو، هر یک از پایه‌ها لا‌زم و ملزوم برقراری توسعه پایدارند و اگر یکی از پایه‌ها به هر دلیلی نباشد و یا کوتاه‌تر از بقیه باشد، صندلی از حالت تعادل خارج شده و به سرعت سقوط می‌کند.
این چهارپایه عبارتند از مسائل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی. در این دوران لا‌زم است به مسائل سیاسی نیز نظری افکنده شود چرا که بدون در نظر داشتن باز‌ی‌های سیاسی به ویژه معادلا‌ت بین‌المللی نمی‌توان انتظار داشت توسعه (به‌ویژه از نوع پایدار آن) محقق شود. ‌
تعاریف متعددی از توسعه پایدار ارائه شده است که بسیاری از آنها را صاحب‌نظران غیرایرانی به نام خود ثبت و ضبط کرده‌اند، اما نسخه ایرانی آن را می‌توان <بهره‌برداری عقلا‌یی از منابع> نامید که نخستین بار توسط اسکندر فیروز، پدر محیط‌زیست ایران در اولین اجلا‌س زیست‌محیطی جهان - کنفرانس استکهلم ۱۹۷۲۲-) ارائه شد. بیست‌سال بعد در اجلا‌س ریو، این عبارت به توسعه پایدار تغییر کرد و به دلیل وضعیت رو به وخامت جهان مورد پذیرش بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفت.
توسعه پایدار دارای تعاریف وسیعی است اما در کوتاه‌ترین شکل ممکن می‌توان آن را چنین بیان کرد: <ایجاد تعادل میان توسعه و محیط‌زیست.>
بدیهی است چنین تعریفی نه کاربردی است و نه واقع‌گرایانه. پس با صرف‌نظر از کوتاهی تعریف می‌توان عبارتی کامل‌تر ارائه داد: <توسعه پایدار فرآیند تغییری است در استفاده از منابع، هدایت سرمایه‌گذاری‌ها و سمت‌گیری توسعه تکنولوژی به‌طوری که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد.> این تعریف را کمیسیون جهانی محیط‌زیست و توسعه پایدار در سال ۱۹۹۷ ارائه کرده است. ‌
در تعریفی دیگر آمده است: <توسعه پایدار عبارت است از افزایش کیفیت شهروندان، بدون آنکه منابع طبیعی در اثر فشار بیش از حد نابود شود. توسعه پایدار، ایده جدیدی نیست، بسیاری از فرهنگ‌ها با آن آشنا بوده‌و به اجبار باید بین محیط‌زیست، اقتصاد و اجتماع تعادل و هماهنگی برقرار می‌کردند. آنچه به تازگی مدنظر قرار گرفته این است که کشورها به توافقی جمعی برای دستیابی به توسعه پایدار -حداقل در ظاهر- رسیده‌اند.>
توسعه پایدار را می‌‌توان جمع اضداد نام نهاد؛ افزایش رفاه در عین بهره‌برداری متناسب با ظرفیت‌های محیطی. با توجه به افزایش روزافزون جمعیت زمین که اینک از مرز ۶ میلیارد و ۸۰۰ میلیون نفرگذشته است (پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۵۰ از مرز ۹میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفر نیز بگذرد)، فراهم آوردن امکاناتی که موجب رفاه بیشتر آنان باشد و کیفیت زندگی‌شان را تعالی بخشد و در عین حال محیط‌زیست آسیب نبیند، بسیار بعید است. ‌
‌ با این حال نمی‌توان توسعه پایدار را عبارتی بی‌معنا دانست. تمامی کشورهای در حال توسعه به‌دنبال پیشرفت بیشتر هستند و در این راه از هیچ تلا‌شی فروگذار نخواهند کرد.
از سوی دیگر کشورهای توسعه‌یافته برای حفظ فاصله خود با سرزمین‌های موسوم به جنوب نیز از حرکت باز نخواهند ماند. در این میان آنچه قربانی این ماراتن ناتمام می‌شود محیط‌زیست و منابع طبیعی خواهد بود.
در خوشبینانه‌ترین حالت می‌توان پیش‌بینی کرد با اعمال موازین توسعه پایدار منابع دیرتر به اتمام برسد و البته امیدوار بود که با پیشرفت تکنولوژی روش‌های نوینی به دست آید تا با استفاده حداقل از منابع، حداکثر منافع حاصل شود. ‌
به هر حال توسعه پایدار در کشوری نظیر ایران بی‌معناست. این عبارت نیازمند نگرشی سیستم‌محور است و نه فردمحور. فرآیندی است که تصمیم‌گیران را یاری می‌دهد تا بهترین و عاقلا‌نه‌ترین تصمیم را برای حفظ منافع ملی اتخاذ کنند. ‌
نکته مهمی که پیوسته به فراموشی سپرده می‌شود این است که توسعه پایدار یک نگرش زیست‌محیطی‌صرف نیست؛ نظریه‌ای است که پیش از محیط‌زیست به اقتصاد و وضعیت زندگی مردم نیز تاکید می‌ورزد. ‌

سام خسروی‌فرد

منبع : روزنامه اعتماد ملی