بداهه نوازی در موسیقی

بداهه نوازی یكی از اصولی است كه در سال های گذشته در موسیقی ایران كم رنگ شده است. مهمترین ركن در بداهه نوازی كه به بداهه جان می دهد، حالت جذبه و متافیزیك است. هنرمند برای اینكه به این مرحله برسد، باید بعد از یادگیری رپرتوار، با تمرین، تمركز و ریاضت در یك مرحله سخت قرار بگیرد كه بعد از آن می تواند بداهه نوازی كند. بداهه نوازی در مقوله عقل گرایی نمی گنجد. این مرحله به یك اندازه شامل همه نمی شود، بعضی هنرمندان از این نعمت بیشتر برخوردارند و برخی كمتر. بداهه به معنای خلق لحظه است و اینكه این اثر از پیش تعیین نشده باشد. همچنین بداهه نوازی انواع و مراحل مختلفی دارد. مرحله نخست مربوط به اجراهای متفاوت از گوشه ها و ردیف های ایرانی است.
این بخش به لحاظ تكرار و لحن یك اجرای متفاوت است. البته این اجرا خصوصیات بداهه را به طور واضح ندارد. مرحله دوم بداهه مربوط به جابه جایی گوشه ها و تغییر آنها است. این نوع بداهه زمانی پیش می آید كه خواننده یا نوازنده در تقابل یك رپرتوار دیگر قرار بگیرد و بتواند تخیل و تجسم خود را آزاد كند. نوع دیگر بداهه به گفت وگوی چند هنرمند مربوط می شود. در این بخش نوازنده آنقدر تبحر و مهارت پیدا كرده كه می تواند راه های پیش بینی نشده را در یك لحظه خلق كند. تكیه اصلی بداهه نوازی بر آگاهی و توانمندی شخص نوازنده است. البته نباید فراموش كرد كه بداهه زمانی اتفاق می افتد كه پای تكنوازی و تك خوانی در میان باشد. به طور یقین اگر چند موسیقیدان بداهه نوازی كنند یك نوازنده شخصیت محوری این گروه را به عهده خواهد داشت. این نوازنده چیره دست تار و ردیف دان در پایان یك قطعه در افشاری اجرا كرد.
اجرای موسیقی ایرانی به ویژه در تك نوازی و آواز معمولا همراه با بداهه نوازی و بداهه خوانی است. اگر نوازنده یا خواننده از اجرای ردیف و نغمه های معروف جدا شود و در مایه ای كه مناسب سیر آهنگ است قطعه ای بنوازد یا بخواند، بداهه نوازی یا بداهه خوانی كرده است. به ویژه از آنجا كه موسیقی سنتی ایران به صورت خواندن از روی نت اجرا نمی شود، معمولا مستلزم بداهه نوازی است. بداهه نوازی از نوع خاص تربیت موزیسین های ایرانی كه مبتنی بر حفظ قطعات و نه اجرای یك باره آنها از روی نت است ناشی می شود.
بداهه نواز باید به تعداد كافی نغمه، جمله و ریتم در ذهن داشته باشد تا بتواند با استفاده از این جملات و به كمك خلاقیت و ذوق شخصی خویش به تصنیف همزمان با اجرا بپردازد. بداهه نوازی یكی از نقاط قوت موزیسین های ایرانی محسوب می شود و در آثار اكثر موسیقیدان های ایرانی فراوان دیده می شود. بداهه نوازی به طور برجسته در آثار حسین علیزاده و محمدرضا لطفی، موسیقیدان های معاصر، دیده می شود.
لئونارد برنشتاین آهنگساز آمریكایی، موسیقی كلاسیك را «موسیقی دقیق» تعریف می كند چون در این موسیقی نوازنده باید دقیقا همان نت هایی را كه آهنگساز نوشته اجرا كند. پس به نظر می رسد بداهه نوازی در موسیقی كلاسیك جایی ندارد. ولی در گذشته چنین نبود و گاه نوازنده ها می توانستند درمیان اجرای یك قطعه، هنری هم از خود بنمایند. موتسارت و بتهوون از این نظر مشهور بودند كه می توانند پشت پیانو بنشینند و قطعه ای را بدون تنظیم قبلی درجا تصنیف كنند و بنوازند. بخش كادانس در كنسرتو ها هم در واقع برای فراهم كردن امكان بداهه نوازی نوازنده هاست، اگرچه بیشتر ترجیح می دهند كادانس های مشهور را بنوازند.بداهه نوازی از ملزومات سبك جاز و بلوز است. قطعه جاز بدون بداهه نوازی جاز نیست.
از دوران بیباپ به بعد فرم قطعات جاز خیلی شبیه به فرم سونات در موسیقی كلاسیك شده است، بدین معنی كه هر قطعه از چند بخش اصلی تشكیل می شود: گشایش، نغمه اصلی، بداهه نوازی، بازگشت به نغمه اصلی و احتمالا یك بخش اوج گیرنده پایانی.با گشایش حال و هوای قطعه معلوم می شود. در نغمه اصلی معمولا یك آهنگ معروف و دلنشین، معمولا از نغمه های استاندارد جاز اجرا می شود.
سپس نوبت به بداهه نوازی می رسد. در این بخش چند تن از تكنوازان به نوبت قطعه اصلی را متحول می كنند و بسته به ذوق و حال و توانایی خود چیزی می نوازند. در جریان تكنوازی آنان قسمت ریتم معمولا كنترباس و سازهای ضربه ای ریتم را نگه می دارند، یا بسته به حالی كه بداهه نوازی پیدا می كند، تغییراتی در ضرب می دهند. سپس تمام گروه به نغمه اصلی بازمی گردند و در آخر با یك بخش پایانی، معمولا به حالت كودا بخش پایانی، قطعه به پایان می رسد. البته همه قطعات این ترتیب را ندارند و بسیاری از نوازندگان به صورت های دیگری هم قطعات را اجرا می كنند ولی این ترتیب كه گفته شد بسیار رایج است.
هنر اصلی نوازندگان جاز در بخش بداهه نوازی تجلی پیدا می كند. خلاقیت آنان در متحول كردن نغمه اصلی و ضرب، چیره دستی آنان در نواختن ساز، و عمق آشنایی آنان به موسیقی و نغمه های گوناگون كه معمولا به صورت تلمیح یا اشاره به نغمه های معروف نشان داده می شود در همین بخش بداهه نوازی معلوم می شود.
خوانندگان جاز برای بداهه خوانی از كاری به نام صداخوانی scat استفاده می كنند. در این تكنیك خواننده به جای خواندن متن ترانه صداهایی بی معنی كه گاه شبیه به كلمات می شود اجرا می كند.بداهه نوازی یا بداهه خوانی همچنین محمل مناسبی برای ابراز احساسات نوازنده یا خواننده است. اگر بداهه نوازی در قطعه نباشد نوازنده فقط به اجرای نغمه اصلی می پردازد و هرچه هم كه از تكنیك های تغییر در ضرب و سوینگ و سایر روش های رایج در جاز استفاده كند، باز كارش جاز به معنای واقعی نخواهد بود.

بابك صانعی

منبع : روزنامه شرق