۸ خرداد ـ ۲۹ می ـ خواجه نصیر توسی و کارهای او

«بسال ششصد و هفتاد و دو، به ذیحجه ـ به روز هجدهم، اندرگذشت در بغداد» روز درگذشت خواجه نصیرالدین طوسی حكیم، ریاضیدان، فضا شناس و ادیب ایرانی در شعری كه در بالا آمد و به تقویم قمری است مشخص شده است. وی برای انتقال مابقی كتب و ابزارهای رصد كردن ستارگان به بغداد رفته بود كه در آنجا در ۲۸ ماه مه سال ۱۲۷۳ میلادی (مطابق سال ۶۵۲ هجری خورشیدی) در ۷۶ سالگی درگذشت. ابوجعفر نصیرالدین محمد (خواجه نصیر الدین) در جهرود شهرستان قم به دنیا آمده و در توس و نیشابور تحصیل كرده بود و سالها در آشیانه ها (دژهای كوهستانی) اسماعیلیه می زیست. یكی از دلایل اقامت او در این آشیانه ها به ویژه در میمون دژ، مطالعه كتاب های موجود در این دژها و استفاده از ابزارهای رصد ستارگان بود.
به علاوه، ناصرالدین عبدالرحیم ابی منصور رئیس اسماعیلیه در قهستان از او خواسته بود كه چند كتاب را از عربی به فارسی ترجمه كند. یكی از این كتابها كه تالیف ابوعلی مسكویه بود «الطهاره» عنوان داشت كه خواجه نصیر الدین آن را پس از ترجمه و تفسیر و افزودن مطلب، به «اخلاق ناصری» تغییر عنوان داد. تالیفات دیگر او عبارتند از: اساس الاقتباس (در علم منطق)، معیار الاشعار (در عروض و قافیه)، اوصاف الاشراف (در تصوف)، تحریر اقلیدس (در هندسه) و ....
پس از تسلیم شدن ركن الدین خورشاه رئیس وقت اسماعیلیه به هلاگو، وی خواجه نصیرالدین را به ایلخان مغول معرفی كرد. خورشاه به اندرز خواجه، تسلیم هلاگو شده بود تا خونریزی كمتری صورت گیرد و كتاب های موجود در دژها از میان نرود.
هلاگو خان كه همانند سایر سران مغول به مطالعه احوال ستارگان و نجوم علاقه داشت از خواجه خواست كه در مراغه، یك رصد خانه بسازد و آن را شخصا از محل درآمد اوقاف اداره كند كه این رصد خانه به «زیج ایلخانی» معروف است. خواجه نصیر ۲۲ سال با مغولان همكاری داشت. در غرب، خواجه نصیر را به دلیل وسعت معلومات «استاد بشر» لقب داده اند.

منبع : تاریخ ایران و جهان در این روز