ارتباطات سنتی و لزوم توجه به آن در فعالیت های ترویج کشاورزی

●مقدمه
توسعه و خاصه توسعه روستائی و كشاورزی به عنوان آرمان و كمال مطلوب مطمح نظر جمیع كشورهای جهان سوم می باشد . نیل به این مهم همچون هر مقصد و منظور دیگری مستلزم بهره گیری از ابزار و ادوات و یا فراهم نمودن شرایط مورد نیاز است . یكی از این موارد كه در طی دو دهه اخیر توجه خاصی به آن معطوف شده است مقوله “ارتباطات” می باشد . از آنجائی كه مفهوم ارتباطات نظیر بسیاری دیگر از مفاهیم علمی و دانشگاهی ریشه در كشورهای غربی داشته و یا حداقل اینكه ادبیات مرتبط با آن در این كشورها نضج گرفته و سیر تكاملی خود را پیموده است ، مراد از ارتباطات نیز غالباً تداعی كننده مواردی همچون اینترنت ، اینترانت و یا رسانه های ارتباط جمعی مثل رادیو و تلویزیون و مطبوعات می باشد و با همین دیدگاه است كه متولیان توسعه روستائی و كشاورزی در كشورهای در حال توسعه غالباً توسعه شبكه های ارتباطی و اطلاع رسانی در كشورهای خود را مترادف با توسعه من باب مثال گسترش شبكه های اینترنت تلقی می نمایند .
در حالیكه پیش از وارد شدن این مفاهیم در عرصه فعالیت های معطوف به توسعه در این كشورها ، نظام های اجتماعی این ممالك به گونه ای كارآمد از ارتباطات سنتی بهره می گرفتند . همچنین خصایص این گونه های ارتباطی ، نشر و تسری اطلاعات در زمینه های گوناگون و به سیاقی كاملاً گسترده و مناسب را در پی داشته است . آنچه كه در این نوشتار مورد توجه و تأكید است تبیین جایگاه ارتباطات و به ویژه ارتباطات سنتی در فرآیند توسعه روستائی و كشاورزی و لزوم شناخت و متعاقب آن بهره گیری مؤثر از آن در فعالیت های ترویج كشاورزی است .
●تعریف و اهمیت ارتباطات
محسنیان راد در تعریف ارتباط می گوید : “ فراگرد و انتقال پیام از سوی فرستنده برای گیرنده ، مشروط بر آنكه در گیرنده پیام مشابهت معنی با معنی مورد نظر فرستنده پیام ایجاد شود ” ( محسنیان راد ، ۱۳۸۱ ) . در این تعریف صرف ارسال پیام از سوی فرستنده و دریافت آن از طرف گیرنده به منزله ارتباط قلمداد نشده و استنباط یكسان معنی پیام از سوی هر دو طرف به عنوان جزئی لاینفك در تعریف فراگرد ارتباط مطرح شده است . به عبارت دیگر این نكته در تعریف بالا مورد تأكید می باشد كه چنانچه همان درك مورد نظر فرستنده در گیرنده پیام نیز حاصل شود ، می توانیم قائل به برقراری ارتباط میان آنها باشیم . از آنجائی كه در اینجا نقد و تحلیل تعاریف مختلف ارتباط مورد نظر نمی باشد به همین تعریف از یكی از صاحب نظران علم ارتباطات در كشور بسنده می شود .
اما در زمینه اهمیت ارتباطات ، به نظر می آید كه عطف توجه خاص به مقوله ارتباطات و نقش آن در فرآیند توسعه ممالك جهان از یك روند رو به رشد برخوردار باشد . به طوریكه به زعم كیا در دهه های ۷۰ و ۸۰ میلادی بود كه برای اولین بار ارتباطات به عنوان یكی از عوامل توسعه معرفی و در واقع پس از جنگ جهانی دوم زمینه برای اینكه ارتباطات را عامل توسعه معرفی نمایند ، فراهم شد و سازمان های بین المللی همچون یونسكو نیز این امر را ترویج كردند . وی در ادامه با تأكید بر اینكه ارتباطات یكی از مهم ترین محورهای توسعه است ، بر این باور است كه ارتباطات چه در بخش ارتباطات جمعی ، چه در بخش رسانه ، چه در زمینه سخت افزاری و نیز وسایل ارتباط جمعی می تواند توسعه اجتماعی ، اقتصادی وفرهنگی را تسریع كند (كیا،بدون تاریخ) . به این ترتیب می توان ارتباطات را یكی از جدید ترین مؤلفه های شناسائی شده در خصوص توسعه تلقی نمود .
تعبیر آلوین تافلر هم از دو وزارت خانه به عنوان وزارت خانه های قرن بیست و یكمی تحت عناوین وزارت آموزش و پرورش و وزارت ارتباطات خود تأكید جدی بر ضرورت و اهمیت نقش ارتباطات در تحـولات رو بـه تـوسعه كشورهای جهان می باشد (خوارزمی ، ۱۳۷۸) .
به این ترتیب ، به نظر می آید كه كمترین تردیدی نسبت به اهمیت ارتباطات در فرآیند تكاملی جوامع وجود نداشته باشد .
●ارتباطات سنتی
با درك ضرورت و اهمیت ارتباطات آنچه كه در مورد كشورهای جهان سوم و از جمله ایران قابل توجه می باشد این است كه در این ممالك نیز با اعتقاد به لزوم بهره گیری هر چه بیشتر از رسانه های ارتباطی ، این رسانه ها مثل هر پدیده وارداتی دیگر به صورت دست نخورده و فارغ از هر گونه اهتمام در جهت بومی سازی و یا لااقل تلفیق آنها ، مراكز و نهادهای ارتباطات سنتی مورد استفاده واقع شد و به همین دلیل رسانه های ارتباطی نوین هر زمان كه به تنهائی و بدون اتكای به نهادهای ارتباط سنتی مورد توجه قرار گرفتند كاركرد و نتایج مورد انتظار را به همراه نداشتند . به عنوان بهترین شاهد بر این ادعا می توان به وقوع انقلاب اسلامی در كمتر از سه دهه گذشته در ایران اشاره نمود . به طوریكه هاكتن ، استاد محافظه كار دانشگاه ویسكانسین آمریكا و متخصص ارتباطات در جهان سوم ، با در نظر گرفتن تجربه ایران در زمینه به كارگیری ارتباطات سنتی در جریان انقلاب اسلامی ( چه قبل و چه بعد از پیروزی ) می گوید : “ آنچه در ایران روی داد بی سابقه بود . چون ارتباطات چهره به چهره ، ارتباطات سنتی ، راه پیمائی ها و خطبه های نماز جمعه در خدمت انقلاب قرار گرفت ” . وی در ادامه اضافه می نماید : “ نه تنها مطبوعات پر تیراژ و رادیو و تلویزیون كه از مطبوعات زیرآكسی ، نوار كاست ، تلفن بین شهری و داخل شهری هم برای انتشار پیام های انقلاب استفاده شد ” ( فرقانی ، ۱۳۸۲ ) .
عبارات فوق ضمن ارج نهادن بر نقش رسانه های نوین ارتباطی مثل رادیو و تلویزیون و نوارهای كاست بر جایگاه رفیع رسانه های ارتباط سنتی همچون خطبه های نماز جمعه و ارتباطات چهره به چهره در جریان به ثمر نشستن انقلاب اسلامی تإكید می نماید .بدون تردبد یكی بدون دیگری نمی توانست این همه نتایج شگرف به همراه داشته باشد.
در همین زمینه مولانا “نمازجمعه” به عنوان یكی از مراكز ارتباطات سنتی در ایران را به لحاظ آگاهی بخشی به مردم در حد حتی بالاتر از یك مجله علمی می داند .به زعم وی مردم در ایران اكثر اطلاعاتشان را نه از روزنامه ها و مجلات كه از منبرها ، حسینیه ها و هیأت ها (به منزله مراكز ارتباطات سنتی) به دست می آورند و در ادامه بر این نكته تأكید می نماید كه مراكز فوق به عنوان رسانه های سنتی با رسانه های جدید در هم ممزوج می باشند و از هم جدا نیستند . و در پایان این گونه نتیجه می گیرد كه “ … اگر می خواهیم روزنامه ها و مجله های شهرستان ها را توسعه بدهیم باید از مساجد و حسینیه ها شروع كنیم . چون این مراكز سنتی نه تنها هیچ مغایرتی با رسانه های جدید ندارند بلكه به آنها مشروعیت هم خواهند داد . به خصوص در اجتماعات كوچك ” ( مولانا ، ۱۳۸۱ ) . بنابراین ، وی ضمن اشاره مؤكد بر امتزاج رسانه های ارتباط سنتی با رسانه های نوین قائل به تقدم بهره گیری از رسانه های سنتی در فرآیند اطلاع رسانی به مردم به ویژه در جوامع كوچك می باشد .
حال كه این قدر در مورد ارتباطات سنتی و حواشی آن صحبت شد بی مناسبت نخواهد بود كه تعریفی در این زمینه ارائه شود . فرقانی بر این باور است كه : “ ارتباطات سنتی به گونه ای از ارتباطات گفته می شود كه بر پایه باورها ، تاریخ ، فرهنگ و عقاید عمومی جامعه شكل گرفته و در عین حال آنها را ترویج و تقویت می كند . غالباً میان فردی و چهره به چهره است و ساخت و محتوای نخبه گریز و عوام گرا دارد ” (فرقانی ،۱۳۸۲) . تعمفی بر تعریف قوق كه در بردارنده شماری از خصایص ارتباطات سنتی نیز می باشد ، ضرورت توجه به آن را به میزان بیشتری آشكار می كند . در این تعریف بر نخبه گریزی و عوام گرائی ارتباطات سنتی تأكید شده است . در حالیكه به صورت كاملاً برعكس رسانه های نوین خصیصه نخبه گرائی و عوام گریزی را در ذات خود دارند . به این ترتیب و در حالی كه توسعه و گسترش رسانه های نوین همچون اینترنت و ماهواره به تعمیق و گسترش شكاف اطلاعاتی میان اقشاری كه به این منابع دسترسی دارند و آنان كه بی بهره از آنها می باشند ، كمك می نماید ، رسانه های سنتی پر كردن این شكاف را از طریق ارتقای سطح اطلاعات و معلومات عامه جامعه وجهه همت خود قرار داده اند .ضمن آنكه عامه گرا بودن رسانه های سنتی به برد وسیع تر و پوشش بیشتر مخاطبان به میزان بسیار زیادی كمك می نماید . در حالیكه رسانه های نوین فقط به قشر معدود نخبگان جامعه دسترسی دارند . علاوه بر اینها ، اهتمام به شناسائی و متعاقب آن بهره گیری از مراكز و نهادهای ارتباط سنتی و نیز ارتباط گران سنتی حركتی در راستای حفظ و ثبت و ضبط لااقل بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این سرزمین می باشد .
●●نتیجه گیری
كاركنان ترویج كشاورزی كه رسالت ارائه آموزش های فنی به روستائیان و كشاورزان را بر عهده دارند در طول بالغ بر ۵۰ سال كه از عمر رسمی فعالیت های ترویج كشاورزی در كشور می گذرد ، به انحای گوناگون و با بهره گیری از روش های مختلف در این زمینه تلاش نموده اند . تهیه و توزیع نشریه های ترویجی ، تهیه و پخش برنامه های رادیوئی و به دنبال آن برنامه های تلویزیونی ، انجام بازدیدها و كلاس های آموزشی از شایع ترین ودر عین حال قدیمی ترین روش های مورد استفاده در ادبیات فعالیت های ترویجی در ایران بوده و در سنوات اخیر نیز روش هائی همچون تلفن گویا و ایجاد سایت های اینترنتی كشاورزی به زبان فارسی در حال گسترش می باشند . و در حالیكه قصد و تعمدی نیز در بین نبوده است ، این روش ها معطوف به تأمین نیازهای اطلاعاتی كشاورزانی بوده است كه ضمن نظر مساعد به این روش ها به آنها دسترسی نیز داشته اند و در این بین شمار قابل توجهی از مردم ساكن در مناطق روستائی كشور نه تنها با كاركردها و وظایف ترویج آشنا نیستند ، بلكه حتی واژه نهاد ترویج را برای یك بار نیز نشنیده اند.
و به نظر می آید كه محرومیت اقشار وسیعی از روستائیان از خدمات ترویج و تعمیق شكاف اطلاعاتی میان كشاورزان پیشرو و عامه روستائیان با توسعه روش های جدید ترویجی كه در بالا مورد اشاره قرار گرفتند ، به دلیل نخبه گرائی قابل ملاحظه از یك طرف و فراهم نشدن زمینه استفاده وسیع از این روش ها در كشور به دلایلی همچون بیسوادی و كم سوادی قابل توجه و عدم توان مالی زارعین جهت دسترسی به رایانه ، خط تلفن و فقدان آموزش های لازم به میزان روز افزونی قابل مشاهده باشد . ضمن آنكه ، به نظر می آید امكانات آموزشی فراهم شده از طریق این رسانه های نوین نیز بیشتر منطبق بر نیازهای كشاورزان پیشرو با خصایصی نظیر اراضی وسیع ، باشد. بنابراین ضروری است كه از رسانه های سنتی و مراكز ارتباط سنتی به جهت خصلت عامه گرا بودن آنها به صورتی شایسته تر در جریان فعالیت های ترویج كشاورزی بهره برداری شود . به این جهت پیشنهادهای این نوشتار را می توان در دو مورد زیر خلاصه نمود :
۱ ـ در سرفصل های درسی دانشجویان رشته ترویج و آموزش كشاورزی به مقوله های ارتباطات سنتی ، مراكز و نهادهای ارتباطات سنتی و ارتباط گران سنتی در فالب درسی تحت همین عنوان و یا عناوین مشابه و یا حداقل سرفصل (سر فصل هائی) از یك درس توجه كافی مبذول گردیده و در هر مورد اهتمام لازم در خصوص جلب نظر مساعد دانشجویان نسبت به هر یك از موارد فوق صورت پذیرد .
۲ ـ كاركنان میدانی ترویج اعم از مدیر، كارشناس، تكنسین و یا مروج مساعی لازم را در زمینه شناسائی رسانه های سنتی فعال در حوزه خدمتی خویش به عمل آورده و از این طریق تلاش مناسب را در زمینه نهادینه كردن استفاده از این رسانه ها در جریان فعالیت های ترویجی خویش داشته باشند تا به این وسیله به پوشش وسیع تر آموزش های ترویجی كمك نمایند .

دكترعباس نوروزی ـ كارشناس ترویج كشاورزی

منابع مورد استفاده
۱ ـ خوارزمی ، شهیندخت . (۱۳۷۸). “آثار انقلاب ارتباطات در جهان و نگاهی به آثار آن” . نشریه پیام ارتباطات . شماره ۵ ، مرداد و شهریور ۱۳۷۸ .
۲ ـ فرقانی ، محمد مهدی . (۱۳۸۲) . درآمدی بر ارتباطات سنتی در ایران . تهران : مركز مطالعات و تحقیقات رسانه ها .
۳ ـ كیا . علی اصغر. ( بی تاریخ ) . “در گرو سیاست های انبساطی، ارتباطات در برنامه چهارم توسعه ” . نشریه فرهنگ و پژوهش . شماره ۱۳۰ .
۴ ـ محسنیان راد ، مهدی . ( ۱۳۸۱) . “ نقدو بررسی كتاب ارتباط شناسی ، تفاوت در ارتباط با واقعیت ” . به اهتمام مرجان تقوی . نشریه ایران . مورخ ۱۷/۸/۱۳۸۱ .
۵ ـ مولانا ، حمید . (۱۳۸۱) .“ ارتباطات ، سنت و مدرنیسم ” نشریه كیهان فرهنگی . شماره ۱۸۹ .