شاهنامه‌ای با نسخه بدلهایش

سرانجام پس از سال‌ها که از انتشار تصحیح انتقادی دکتر جلا‌ل خالقی مطلق از شاهنامه فردوسی در آمریکا می‌گذرد، امسال این تصحیح در نمایشگاه کتاب ایران عرضه شده است. بسیاری از محققان معتقدند که تصحیح خالقی مطلق بهترین تصحیح شاهنامه است و در آن بسیاری از ابیات الحاقی به شاهنامه حذف شده و تلا‌ش شده است که متنی پاکیزه از تحریف‌ها ارائه شود. این مجموعه ارزشمند را در ۸ جلد، کانون فردوسی مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلا‌می وابسته به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلا‌می منتشر کرده است. دکتر جلا‌ل خالقی‌مطلق هم‌اکنون در ایران نیست. گفت‌وگوی زیر با همکاری دوستان کانون و از طریق فاکس با ایشان انجام گرفته است.
▪ دوره کامل شاهنامه تصحیح جنابعالی در ۸ جلد نمایشگاه بین‌المللی کتاب از سوی انتشارات کانون فردوسی وابسته به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلا‌می (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلا‌می) عرضه شده و اینک آرزوی دیرین شما که این اثر به‌طور کامل در ایران منتشر شود، برآورده شده است، بفرمایید از اینکه تصحیح جنابعالی به عنوان نخستین اثر منتشرشده از سوی کانون فردوسی به چاپ می‌رسد، چه احساسی دارید؟
ـ احساس بنده از انتشار تحصیح نگارنده در ایران در ۸ دفتر (که دو دفتر آن با همکاری دو نفر از دانشمندان ایرانی انجام گرفته است) بسیار زیاد است. اگرچه شاهنامه یک اثر جهانی است و این پیرایش در غرب، چه در میان ایرانیان برون‌مرزی و چه در میان ایران‌شناسان خارجی شناخته شده بود، ولی جای اصلی شاهنامه در آغوش ملت ایران است و از این رو آرزوی دیرینه من این بود که نتیجه زحمتی که زمان آن از نیم‌قرن فراتر می‌رود به ایران برسد، به‌ویژه اینکه سالیان درازی است که دوستداران شاهنامه در ایران چشم‌انتظار این تصحیح بودند. در اینجا وظیفه خود می‌دانم که از دانشمند گرامی جناب آقای کاظم موسوی‌بجنوردی ریاست محترم مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلا‌می که انتشار این کتاب را در ایران جزو انتشارات کانون فردوسی وابسته به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلا‌می پذیرفتند صمیمانه سپاسگزاری کنم. همچنین از دانشمند گرامی جناب آقای عنایت‌الله مجیدی و دانشمند گرامی جناب آقای دکتر علی میرانصاری که در نبودن من در ایران زحمات مربوط به چاپ کتاب را به عهده گرفتند سپاسگزارم.
▪ شاهنامه‌شناسان برجسته ایرانی و خارجی حتی استادانی که خود شاهنامه را تصحیح کرده‌اند. تصحیح شما را بهترین و دقیق‌ترین متن شاهنامه دانسته‌اند. متن شما دارای چه ویژگی‌هایی است که همگی توصیه کرده‌اند که محققان به جای تصحیحات قدیمی به متن شما استناد کنند؟
ـ نخستین ویژگی این تصحیح در این است که نخست ۴۷ دستنویس این کتاب بررسی و معرفی شده‌اند و ۱۰ سال بر سر این کار سپری گردید و سپس از میان این دستنویس‌ها شانزده دستنویس و ترجمه عربی بنداری برای پیرایش متن برگزیده شد. بررسی این همه دستنویس از یک اثر واحد، و گزینش شمار بزرگی از آنها برای اساس کار پیرایش، تاکنون در ایران کمتر روی داده است. دوم اینکه همه اختلا‌ف نسخ در پایین صفحات آمده است، آن هم به شیوه ثبت مثبت نسخه بدل‌ها یعنی نه‌تنها ناهمخوانی‌ها و واریانت‌ها، بلکه همخوانی دستنویس‌ها را نیز به دست می‌دهد.
همچنین در بسیاری جاها که لا‌زم دیده شده است به بی‌نقطه‌گی حروف نیز اشاره شده است. همچنین این پیرایش نخستین پیرایشی است که می‌تواند به سبب داشتن نسخه بدل‌های بسیار، اساس پژوهش‌های متن‌شناسی قرار گیرد. سوم اینکه دستنویس اساس این پیرایش در نیمه نخستین شاهنامه دستنویس کتابخانه ملی فلورانس مورخ ۶۱۴ هجری قمری است که فعلا‌ کهنترین و معتبر‌ترین دستنویس موجود این کتاب است.
چهارم اینکه در تعیین متن این پیرایش هیچیک از دو روشی که در ایران در تصحیح متون معمولی‌هستند راهی ندارد. این دو روش عبارتند از: یکی روش ماشینی و غیر‌انتقادی پیروی بی‌چون و چرا از اقدم یا اصلح نسخ و دیگر روش ذوقی که مصحح در تعیین متن بیشتر احساسی و ذوقی عمل می‌کند و نه علمی، یعنی بیشتر به عناصرنوتر که به زبان و زمان ما نزدیکتر‌ند و به ذوق مصحح و در نتیجه عناصر کهن قربانی می‌گردد. روشی که در پیرایش ما از آن پیروی شده است، روشی است که آن را <ضبط دشوارتر> می‌نامند. به سخن دیگر، نگارنده با وجود اعتبار بیشتر دستنویس فلورانس نسبت به دیگر دستنویس‌های موجود این کتاب، اعتبار آن را نسبی گرفته است و نه مطلق و در نتیجه هر کجا ضبط آن را به دلا‌یل علمی نادرست یا نوتر و ضبط دستنویس دیگری را درست یا کهن‌تر شناخته است، ضبط دستنویس فلورانس را رها کرده است. پنجم اینکه این پیرایش نه‌تنها علمی (به سبب شیوه ثبت نسخه بدل‌ها و برخی ویژگی‌های دیگر) و نه‌تنها انتقادی (به سبب گزینش شیوه در ضبط دشوارتر)، بلکه پیرایش تحقیقاتی‌تر است، به علا‌وه اینکه هشت دفتر من و نسخه بدلی‌ها، تا پنج مجله یادداشت‌ها را نیز همراه دارد که پایین‌تر زیرشماره ۶ از آن یاد خواهد شد. بدین ترتیب پیرایش‌ها یک پیرایش علمی- انتقادی - تحقیقی است. از اینرو هیچ پژوهش علمی که بر اساس متن شاهنامه انجام گیرد نمی‌تواند از این پیرایش بی‌نیاز باشد. ‌
▪ چنانکه می‌دانیم برخی از مجلدات شاهنامه تصحیح حضرتعالی در آمریکا منتشر شده است، اکنون تفاوت چاپ کنونی با چاپ پیشین در چیست؟
ـ تفاوت چاپ ایران با چاپ آمریکا یکی در این است که پیشگفتار‌هایی که در برخی از دفتر‌های چاپ آمریکا آمده است و برای چاپ ایران مناسبت چندانی نداشت برداشته شد. برخی نکات مهم آنها هنگام انتشار یادداشت‌های شاهنامه در ایران به صورت مشروح‌تری در مقدمه جلد اول خواهد آمد. تفاوت دیگر این دو چاپ در این است که در چاپ ایران نادرستی‌های چاپی که در پنج دفتر نخستین به چشم رسیده بود اصلا‌ح گردیده است. ‌
▪ آیا تصحیح شما فقط نیازهای محققان را برآورده می‌کند یا علا‌قه‌مندان دیگر هم بهتر است از این چاپ استفاده کنند؟
ـ علا‌قه‌مندان دیگر نیز، اگر بخواهد متن نزدیکتری به سخن اصلی فردوسی را بخوانند می‌توانند - و در واقع باید از این پیرایش استفاده کنند، ولی نسخه بدل‌ها مورد نیاز آنها نخواهد بود.
▪ تصحیح شما تا چه اندازه به اصل سروده فردوسی نزدیک است؟
ـ اعتبار پیرایش ما به طور حتم بیشتر از اعتبار اقدم و اصلح نسخ و کمابیش دارای اعتبار دستنویس از شاهنامه است که در پایان سده پنجم، یعنی صد سال پس از پایان سرایش شاهنامه کتابت شده باشد. ‌ ▪ شما ۵ جلد اول شاهنامه را نیز شرح داده‌اید که با عنوان یادداشت‌های شاهنامه در آمریکا منتشر شده است لطفا درباره این یادداشت‌ها توضیح دهید و بفرمایید که آیا این کتاب در ایران نیز منتشر می‌شود؟
ـ یادداشت‌های شاهنامه جمعا شامل ۵ مجلد است که سه مجلد آن در آمریکا منتشرشده و دو مجلد دیگر آماده و در سال آینده منتشر خواهد شد. حجم این یادداشت‌ها نزدیک به دو هزار و پانصد صفحه است که حدود چهارصد صفحه آن را واژه‌نامه و فهرست موضوعی تشکیل می‌دهد. موضوع یادداشت‌ها شرح علل برگزیدن ضبطی بر ضبط دیگر، شرح لغات و ترکیبات و اصلا‌حات با ذکر شواهدی از متون نظم و نثر فارسی از سده‌های چهارم تا هفتم، مقایسه روایات شاهنامه با روایات مشابه در دیگر متون فارسی و عربی، نقد برخی بیت‌ها و قطعات و خطبه‌ها و داستان‌ها، نکات مربوط به وزن و قافیه و صنایع لفظی، بحث درباره ریشه و تحول برخی روایات، گفت‌وگو درباره اسطوره، تاریخ، آداب و رسوم و بسیاری از مسائل فرهنگ و اجتماع ایران کهن و غیره و غیره است و البته همه در رابطه با متن شاهنامه. یادداشت‌های شاهنامه نه‌تنها در شناخت شاهنامه از جهات گوناگون راهنما است، بلکه ماخذ مهمی در شناخت تاریخ و فرهنگ ایران نیز هست. ‌
▪ در جلدهای ششم و هفتم دو مصحح دیگر با شما همکاری کرده‌اند این همکاری چگونه بوده؟ آیا این همکاری به یکدستی تصحیح آسیب وارد نکرده است؟
ـ به علت گسترده گرفتن برنامه پیرایش شاهنامه از یکسو و از سوی دیگر بیماری و بالا‌ رفتن بی‌وقفه سن و سال)!( و یا به گفته فردوسی <آهو گرفتن چشم و گوش و نیرو‌گرفتن سال> بیم آن می‌رفت که کار این پیرایش و یادداشت‌های آن ناتمام بماند. از اینرو نگارنده برای تسریع کار بر آن شد که در دفتر‌های ششم و هفتم به ترتیب از همکاری آقای دکتر محمود امیر‌سالا‌ر و آقای ابوالفضل خطیبی بهره‌مند گردد. نگارنده بار‌ها سپاسگزار‌ی خود را از این بابت بر زبان و قلم رانده است.
ولی در اینجا برای رفع هرگونه سوءتفاهمی ناچار به ذکر نکته‌ای است، هر چند نوشتن آن خوشایند او نیست. نام نگارنده در صفحه عنوان این دو دفتر هرگز به منظور تعارف و یا پاس احترام به مصحح اصلی کتاب نیامده است و این نکته را خود همکاران نگارنده چند بار نوشته‌اند. نگارنده نه‌تنها دستنویس‌های کتاب را به هزینه خود در دسترس همکاران خود گذاشت، بلکه آنها در مقابله نسخ طابق النعل بالفعل از روشی که نگارنده تعیین کرده بود (حتی اگر جایی با آن موافق نبودند) پیروی کرده‌اند. همچنین دفتر‌‌ها و یادداشت‌های پیشین، راهنمای بزرگ آنها بود. گذشته از این مقابله آنها را نگارنده بیت به بیت، تکرار می‌کنم بیت به بیت بررسی کرده‌ام و هر جا در متن یا نسخه بدل‌ها ایرادی بوده تصحیح کرده‌ام و آن را با دفتر‌های دیگر هماهنگ و یکدست ساخته‌ام و البته چنانکه شیوه نگارنده بوده و هست که هیچگاه در همکاری اتوریته عمل نکنم، علت تغییرات و اصلا‌حات خود را برای آنها نیز نوشته‌ام و به پرسش‌های آنها پاسخ داده‌ام. ‌
حجم این نامه‌ها که موضوع آنها بحث درباره مسائل پیرایش متن است نزدیک هزار صفحه است. با این شرح گمان می‌کنم روشن شده باشد که اولا‌ سهم بنده از نظر صرف وقت کمتر از کار دو همکار من نبوده و از نظر روش، کاملا‌ پیروی از روش پیرایش من در مجلدات دیگر است. از آنجا که میل ندارم که خدای نکرده چیزی از زحمات همکاران خود کاسته باشم، وارد برخی جزئیات دیگر نمی‌گردم. ‌
▪ برنامه‌های آینده شما چیست؟
ـ نگارنده در سال ۱۳۶۶ نوشت که یک تصحیح فعلا‌ نهایی باید بر اساس یک تصحیح علمی- انتقادی انجام گیرد. اکنون پس از به پایان رسیدن این پیرایش و یادداشت‌های آن، قصد نگارنده تهیه متنی از شاهنامه برای عموم خوانندگان است. این متن بدون نسخه بدل خواهد بود، ولی در آن همه نکات اصلا‌حی و نتیجه همه آزمون‌هایی که نگارنده در طول کار پیرایش کنونی به دست آورده است رعایت خواهد شد. نگارنده بخشی از این متن را تهیه کرده است و امیدوار است که در ظرف دو سال آینده آن را به پایان رساند. درباره جزئیاتی که در کار چاپ آن باید رعایت گردد فعلا‌ سخنی نمی‌گویم. ‌
▪ با توجه به اینکه شما مسوولیت کنون فردوسی وابسته به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلا‌می را عهده‌دار هستید چه کارهایی را در برنامه آینده کانون در نظر دارید؟
ـ من برنامه‌های بسیاری را در نظر گرفته‌ام. یک بخش انتشارات کانون فردوسی است که اکنون نخستین کار آن، یعنی انتشار متن شاهنامه در هشت دفتر انجام گرفته است. دو کتاب دیگر با عنوان <ایرانیان و حماسه> نیز در دست انتشار است.
برنامه‌های دیگر تشکیل سخنرانی‌های سالیانه، تشکیل کلا‌س‌های درس شاهنامه و ادبیات حماسی، انجام برخی کار‌های هنری (نقاشی، سرامیک، تئاتر، فیلم و داستان‌نویسی بر اساس داستان‌های شاهنامه و ...) متاسفانه نداشتن مسکن در ایران مانع بزرگی برای اقامت طولا‌نی‌تر یا همیشگی من در ایران شده است.

حمید افشاری

منبع : روزنامه اعتماد ملی