روشنفکران در جزیره سرگردانی

۱) روشنفکری نه فقط در ایران که در سراسر جهان با داعیه های بزرگ پای در وجود نهاد. اگر روزگاری رسالت روشنفکر «راهبر جامعه از سنت به سوی مدرنیته» بود، با تسلط دیسکورس چپ بر جریان روشنفکری، روشنفکران سودای مدرنیزاسیون وا نهادند و از پس بحران های مدرنیته دل در گرو «جهانی دیگر» قرار دادند. جهان سوم گرایی، بومی گرایی، تاکید بر راه سوم (نه به معنای گیدنزی آن)، ستیز با ارزش های لیبرال و حمله به «نفع طلبی» و «مصرف گرایی» از جمله خصوصیات روشنفکرانی بود که رسالت مدرن کردن جوامع را ترک گفته و با «هجرتی» روشنفکرانه نه فقط منتقد مدرنیته که گاه دشمن ارزش های مدرن شدند. روشنفکری ایران خصوصاً در سال های پس از سقوط رضاشاه گام در این مسیر نهاد. اگر نسل روشنفکران مشروطه خواه منتسکیو می خواندند و در باب فواید قانون و تفکیک قوا قلم فرسایی ها می کردند، روشنفکران مابعد عصر رضاشاه، دنیا را از دریچه «دولت و انقلاب» لنین می دیدند. اگر «تقی زاده» و «میرزاعلی اکبر خان داور» نیک می دانستند که چه می خواهند و برای نیل به آن با بصیرتی قابل ستایش به همکاری با یک خودکامه توسعه گرا تن دادند، در عوض «توسعه» عنصری غایب در گفتمان روشنفکری از دهه ۲۰ به بعد شد. اتحاد جماهیر شوروی به قبله آمال روشنفکران تبدیل شد که در این شوروی پرستی نه فقط امثال احسان طبری و حتی خلیل ملکی که در دوره یی جمعی از بزرگترین روشنفکران اروپایی نظیر سارتر و ژید هم سهیم بودند. قبله آمال که از انگلستان، بلژیک و فرانسه تغییر جهت داد، خواست ها نیز متفاوت شد. دیگر صحبت از توسعه به سبک مدرن نبود، روشنفکران سودایی دیگر در سر می پروریدند. واقع گرایی امثال تقی زاده و میرزا علی اکبر خان داور «خیانت» نامیده شد و غرب ستیزی و سازش ناپذیری امثال آل احمد «خدمت» نام گرفت. در این تحلیل کل «پروژه مدرنیته» به مثابه توطئه یی برای تسلط مرکز بر پیرامون از طریق گسترش «بازار سرمایه» انگاشته و در نتیجه نفی شد. سوسیالیسم و ناسیونالیسم، آبشخور اصلی این تفکرات بودند. این طرز فکر البته در ادامه و در کلام سخنورانی چون شریعتی رنگ و بویی مذهبی نیز به خود گرفت.
۲) روشنفکر ایرانی پس از نفی تلویحی مدرنیته به دنبال راه حلی مخصوص به خود بود. او نه می توانست به دامان سنت پناه برد - که در آنجا به هیچ روی توان هماوردی با روحانیت را نداشت - و نه برایش تایید تمدنی میسر بود که سنگ بنایش «سودگرایی» بود. همان سودگرایی که نه فقط روشنفکران پیش از انقلاب که حتی امروز نیز روشنفکرانی چون تقی رحمانی و هاشم آقاجری، آن را عامل بدبختی بشر می دانند. اینگونه است که وقتی رحمانی و آقاجری در حسینیه ارشاد سخن می گویند گویی این طنین صدای علی شریعتی است که ایرانیان را به بازگشت به خویش دعوت می کند. این گفتمان اما به دنبال تجربه اسلام سیاسی در ایران و تسلط گفتمان توسعه لیبرالی در سراسر جهان، با بحران جدی مواجه است. آنها می دانند که لیبرالیسم را نمی خواهند ولی مشخص نیست که چه چیزی را می خواهند. آنها از سویی می کوشند با تجربه حکومت داری سه دهه اخیر مرزبندی کنند و از سوی دیگر می کوشند با گفتمان لیبرال و سرمایه داری جهانی مرزبندی داشته باشند. وقتی نیرویی در چنین موضعی می ایستد ساده ترین پرسشی که در برابر او قرار می گیرد این است که وقتی می گویی نه این و نه آن، وقتی هم سوسیالیسم شوروی را محکوم می کنی، هم توسعه گرایی پهلوی را، هم تجربه این سه دهه را و هم سرمایه داری لیبرال را و هم خیلی چیزهای دیگر را، پس راه حل پیشنهادی ات چیست؟ آیا میراث داران تفکر شریعتی می توانند به این پرسش پاسخی دهند که هم قوتی تئوریک داشته باشد و هم زمینه یی برای تحقق. به نظر می رسد یوتوپیای دنیایی که انسان ها در آن برادرانه و فارغ از هر رقابت، سودجویی و حسادتی زندگی می گذرانند، دنیای که در آن نه اثری از سرمایه داران بدطینت و منفعت پرست هست و نه از فقر و فاقه نشانی مانده است همچنان بر اذهان میراث داران شریعتی سیطره دارد. آنها می کوشند دامان تفکرات شریعتی را از آنچه پس از او روی داد، منزه گردانند و «سرچشمه» را «پاک» قلمداد کنند. این اما فقط یک ادعاست و ناگفته پیداست که هر ادعایی مقرون به صحت نیست. با متهم کردن منتقدین شریعتی به بولتن سازی و با ارائه پاسخ های احساسی و غیرمستند نمی توان از پاسخ مستند به انتقادات و ارائه آلترناتیو طفره رفت. روشنفکری چپ - چه در روایتی مذهبی و چه غیر آن - عادت کرده است ضعف خود را در ارائه آلترناتیو پشت انبوهی از انتقادات به سرمایه داری لیبرال پنهان کند. این ضعف اما قابل لاپوشانی نیست. آنها که تنزه طلبانه سرمایه داری لیبرال را به نقد کشیدند - که برخی بسیار هم پاک طینت بودند- در مقام عمل و آنگاه که برای تحقق یوتوپیای ضدسرمایه داری خود قدرت را در دست گرفتند در سراسر قرن بیستم جز فاجعه برای ملت های خود نیافریدند. بحران آلترناتیو مشکل اصلی و غیرقابل چشم پوشی همه روشنفکران منتقد لیبرال دموکراسی است. آلترناتیوهای لیبرال دموکراسی طیفی مبهم و گاه خسارت خیز از واژه ها را دربر می گیرد؛ از بازگشت به خویشتن تا راه رشد غیرسرمایه داری. زمانی البته طیف های وسیعی از روشنفکران و فعالان سیاسی مفتون این واژه ها و مفاهیم بودند.
۳) روشنفکر ایرانی زمانی با اعتماد به نفس پرسش «چه باید کرد؟» را مطرح می کرد و سپس به قطعیت پاسخی به آن می داد. این «چه باید کرد» ها اما آنگونه که باید کار نکردند و جز خسارت بر خسارت نیفزودند. روشنفکری در بحران راه حل فرو رفت، سهل است به زودی بحران مساله نیز بر آن افزوده شد. اگر تا دیروز روشنفکران ایرانی با قاطعیت صورت مساله را مشخص و با قطعیت پاسخ آن را نیز ارائه کردند و در نهایت، پاسخ هایشان جز «سرکنگبینی نبود که صفرا فزود»، امروز بسیاری از روشنفکران ایرانی حتی صورت بندی مشخصی از خود مساله ندارند چه رسد راه حل آن. تا دیروز مساله تنها مبارزه با امپریالیسم و گذار به سوسیالیسم بود، راه حل اولی ضربه زدن به هر قیمت و راه حل دومی انقلاب بود، حال اما آن مسائل کم و بیش رنگ باخته اند و حتی صورت بندی آنها در قالب های معتدل تر نیز شوری در کسی بر نمی انگیزد. روشنفکری در ایران اکنون نه با بحران «پاسخ» که مقدم بر آن با بحران «مساله» مواجه است. مساله چیست؟ تلفیق دین با دموکراسی؟ احیاگری دینی؟ حرکت به سوی دموکراسی؟ توسعه اقتصادی؟ توسعه سیاسی؟ ارائه یک مدل بومی و منحصر به فرد از توسعه؟ بحران معنا؟ کدام یک مساله است. یا کدام مساله اصلی است. هیچ اتفاق نظری در این مورد وجود ندارد. برخی از روشنفکران ایرانی همه اینها را مساله و برخی هیچ کدام را محل بحث نمی دانند. با همه این احوال اکثر روشنفکران ایرانی حتی درک دقیقی از صورت مساله ندارند. صورت بندی مساله مقدم بر پاسخ آن است. در این میان طرح مباحثی چون نظریه های هگلی نظیر نظریه امتناع و همچنین نفوذ اندیشه های پست مدرنیستی نیز رهزن عقل شده است.
۴) روشنفکران عصر مشروطه مشکل را در «توسعه نیافتگی» دیدند و در ادامه ائتلاف با یک «شبه فاوست» ایرانی را مقدم بر دموکراسی شمردند. به نظر می رسد فارغ از راه حل، صورت بندی آنها درست باشد. رجوع به سنت مسائل مشروطه الزاماً به معنای رجوع به همان راه حل ها نیست. بهتر اما آن است که به جای تعریف روشنفکر به مثابه عنصری دولت ستیز و قدرت گریز که می بایست اسطوره مبارزه باشد، روشنفکران را مردمانی تصور کنیم که عمق مشکل توسعه نیافتگی را درمی یابند و با تکیه بر تجربه جهان راه حلی برای آن می جویند تا جوامعشان را به سلامت از عصر گذار عبور دهند (این یک صورت بندی لیبرال- مدرن از مساله است). و این البته نه یک اتمام حجت که افتتاح یک بحث بود نه پیرامون راه حل و نه در پاسخ به «چه باید کرد» که در مورد تعیین «صورت مساله» و پاسخ به پرسشی فروتنانه تر؛ «چه می توان کرد»؟
پیش از آن اما باید اذعان کرد که مساله این است که مساله کدام است؟ پرداختن به این بحث بدون شک بسیار مهم تر و اساسی تر از مچ گیری از دیگران و درافکندن فضای تهمت و بدگمانی است.

رشید اسماعیلی

منبع : روزنامه اعتماد