اشی (ایزدبانوی آسمان ایران)

صورت فلكی ذات الكرسی كرسی نشین Cassiopeia/Cassiope یكی از صورت های فلكی پیراقطبی است كه در سراسر هر یك از شب های سال در آسمان شمالی دیده می شود. ذات الكرسی نسبت به ستاره قطبی جدی با صورت فلكی خرس بزرگ دب اكبر قرینه است و این دو، در دو سوی ستاره قطبی در حال چرخش همیشگی اند.
نسبت ستاره های قدر دوم و سوم ذات الكرسی بیشتر از دیگر صورت های فلكی بوده و از همین رو یكی از درخشان ترین صورت های فلكی آسمان دانسته می شود. برخی از ستارگان این صورت فلكی در دوران گذشته بسیار پرنور تر از امروز بوده اند و حتی «ابرنواخترانی» نیز در آن دیده شده اند. یكی از این ابرنواختران، ستاره «تیكو» است كه در حدود چهارصد سال پیش ناگهان به اندازه ای نورانی شد كه حتی در روز روشن هم دیده می شد. دانش امروز تقریبا معلوم ساخته است كه ستاره كاپا ذات الكرسی در گذشته پرنورترین ستاره سراسر آسمان بوده، اما زمان دقیق آن هنوز به درستی مشخص نشده است. چشمه های قوی تشعشعات امواج رادیویی ناشی از انفجارهای كیهانی در صورت فلكی ذات الكرسی دیده و شناخته شده است. (J.Bennett, The Cosmic Perspective,۱۹۹۹, p.۵۶۹)
ذات الكرسی همانند دیگر اجرام و پدیده های آسمانی تٲثیر فراوانی بر باورداشت های اسطوره ای و كیهانی مردمان باستان داشته است. در یونان باستان، «كاسیوپیا» گونه یونانی شده نام ایرانی ذات الكرسی ملكه ای دانسته می شد كه به سزای كارهای زشت خود به آسمان برده شده و وادار می شود تا برای همیشه و در برابر چشمان شوهر حسود خود به دور ستاره قطبی بگردد و مجازات شود.
اما باورداشت های ایرانی درباره ذات الكرسی به گونه ای دیگر است. در اینجا و در زبان اوستایی او به نام «اشی» خوانده می شده است كه در زبان پهلوی به شكل «ارت ارد» تغییر آوا می دهد. «اشی» در اصل به معنای بهره و فراوانی بوده است كه بعدها تشخص می یابد و به هیئت ایزدبانوی بهره مندی و فراوانی و بی نیازی درمی آید. او به پیكر دختر زیبایی تصور می شده كه بر كرسی یا تختی كیهانی نشسته است و وظیفه نگاهبانی از شكوفه های بهاری را نیز بر عهده دارد. یشت هفدهم اوستا كه در زمره بخش های كهن اوستا دانسته می شود به اشی اختصاص دارد و در این بخش با زیباترین و دلكش ترین سرودها به ستایش و گرامیداشت این ایزدبانوی یا دوشیزه گرامی ایرانیان پرداخته شده است. او در همه جا صفت «ونگوهی» نیك را به همراه دارد و بخشنده زندگانی نیك و خرم به همه مردمان دانسته می شود. او برخلاف باورهای همتای یونانی خود، آورنده و بخشنده زندگانی شاد و آرام است. زندگانی ای كه در آن همه مردان و مردمان آرزوی یاری و همراهی او را دارند:
«ای اشی نیك ای اشی زیبا ای اشی فروغمند و خوش فراز ای كه با فروغ خود شادی می افشانی، ای كه فر نیك می بخشایی به مردانی كه تو همراهشان هستی. از آن خانمان بوی خوش و سازگاری و دوستی استوار بر می آید از آن خانمانی كه تو ای اشی نیك در آن گام می نهی... ای اشی نیك اگر تو مردان را یاور باشی، شهریاری كنند در كشوری با خوراك های فراوان. به راستی خوشا به كسی كه تو یارش باشی، یار من باش ای بخششگر، ای توانا.» برگرفته از كتاب اوستای كهن و فرضیه هایی پیرامون نجوم شناسی آن از همین نگارنده، ۱۳۸۲
در اینجا عبارت های «فروغمند» و «خوش فراز» از همین ویژگی های صورت فلكی ذات الكرسی برگرفته شده است كه به خاطر ستاره های پرنور موجود در آن، یكی از نورانی ترین صورت های فلكی و به خاطر وضعیت پیراقطبی آن از بلندجایگاه ترین اجرام آسمانی دانسته می شده است.
اشی در سرودهای مهریشت اوستا كه در ستایش و بزرگداشت «میترا» سروده شده و پیش از این پیوند آن با ستاره قطبی را بررسی كردیم، از یاوران یاری رسان به میترا دانسته می شود و همراه با هفت یار دیگر خود، مجموعه هشتگانه صورت های فلكی پیراقطبی یا یاوران میترا را برمی سازند.
اشی یا ذات الكرسی هر چند كه یكی از زیباترین صورت های فلكی آسمان، یكی از زیباترین و نیكوترین دختران در باورهای ایرانی و یكی از زیباترین و باشكوه ترین بخش های اوستای كهن است، اما در بخش های اوستای نو و در متن های پهلوی زرتشتی ساسانی، همچو «روایت پهلوی» ترجمه مهشید میرفخرایی، ۱۳۶۷ كاركردهای آیینی او را به شدت تحریف و دیگرگون می كنند و او را همچون دیگر ایزدبانوان به دختری و همسری اهورامزدا و ازدواج با محارم خود درمی آورند و هر اعتقاد نوساخته ای را كه قصد تبلیغ و گسترش آن را داشته اند از زبان همپرسگی او و دیگر ایزدان با اهورامزدا و زرتشت بیان می كنند. چنین متن هایی، نه ارتباطی با باورهای ایرانی دارد و نه پیوندی با آموزه های زرتشت، بلكه تنها دستاورد جعل و تحریف های موبدان زرتشتی عصر ساسانی است.
بسیاری از نجوم نگاران ایرانی به شرح و توصیف ذات الكرسی پرداخته اند. یكی از بهترین ها، كتاب «صورالكواكب» از صوفی رازی است كه پیش از این به آن پرداخته شد. او تعداد سیزده كوكب این صورت فلكی را فهرست می كند و مشخصات و مختصات آسمانی هر یك را به دقت ثبت می كند. او همچنین نگاره ای از ذات الكرسی به همراه ستاره های تشكیل دهنده آن را در كتاب خود آورده است. چنان كه از توصیف های صوفی برمی آید، گویا شمار ستارگان قدر پایین تر پرنورتر این صورت فلكی در زمان او بیشتر بوده است و احتمال دارد نمونه هایی از درخشندگی ناگهانی ابرنواختران ذات الكرسی، شبیه آنچه «تیكو براهه» اخترشناس دانماركی در سده شانزدهم میلادی گزارش كرده است در زمان صوفی نیز وجود داشته باشد.
«اشی» یا «ارد ارت» نام روز بیست و پنجم ماه در گاهشماری های گوناگون ایرانی است. بیرونی در «التفهیم» نام این روز را در گاهشماری سغدی «اردوخ» و در گاهشماری خوارزمی «ارجوخی» ثبت كرده است. به این ترتیب ممكن است نام «اردوخشو» كه بر شماری از سكه های ایران خاوری دیده شده است، با نام اشی در پیوند باشد.

رضا مرادی غیاث آبادی

منبع : روزنامه شرق