متافیزیک و حقیقت ذکـر

“ذكر” در لغت به معنی یادكردن و بیان كردن آمده است. در وادی معرفت منظور از ذكر، به یاد خدا بودن و بیان نمودن اسماء و اوصاف او می‌باشد. امید است كه این ذكر به شناخت بهتر خداوند سبحان كه غایت همهٔ شناخت‌هاست منتهی گردد.(انشاا…) دانشمند بزرگ و حكیم فرزانه شیخ‌الرئیس ابوعلی سینا، حقیقت ذكر را، حضور مذكور در نفس ذاكر می‌داند.
ذكر ویاد خدای عزوجل دارای بركات، فواید و محاسن فراوان می‌باشد و تأثیرات مثبت آن بر جسم، روان و روح غیرقابل انكار است. یاد خدا روشن كننده دل، حیات جانها، خوراك روح، مایهٔ هدایت خرد، فرود آورنده رحمت، مونس عقل، ریشهٔ صلاح و پاكی، صیقل دهنده سینه‌ها، جلا دهنده بینش‌ها و موجب آرامش جسم، روان و روح می‌باشد. ذكر حق‌تعالی موجب ارتقاء روح از ملك به ملكوت، صعود انسان از اسفل سافلین به اعلاعلیین، همنشینی با حضرت دوست، زنده كردن دل، شرح صدر، رستگاری، تقویت بصیرت باطنی، مشاهده جلوه جمال حق در آیات او، تقویت نیروی روحانی، بیداری آگاهی، خلوص و تصفیه روح و آزادی روح از قید اسارت جسم می‌گردد.
ذكر اللـه جل جلاله، نیكوترین عمل، موجب خیر دنیا و آخرت، بهترین كارها در هنگام مرگ، برترین و عالی‌ترین عبادت، عامل بیرون كننده حب دنیا از دل، بهترین زاد و توشه برای سلوك الی اللـه، راهبری خوب در معارف الهی و اولی از كشتن و كشته شدن در راه خدا شمرده شده است. فراموش كردن خود، كلید انس با خدا و خوب شدن اعمال و رفتار در نهان وآشكار از جمله فواید دیگر ذكر است.
در كتاب شریف“ چهل حدیث” حضرت امام خمینی(روحی له الفدا) از ذكر تحت عنوان غایت آمال اولیاء و عرفا یاد شده است كه در سایه آن به وصال محبوب خود می‌رسند، همچنین قید شده، ذكر برای عامه و متوسطین، بهترین مصلحات اخلاقی و اعمالی و ظاهری و باطنی می‌باشد.
در كتاب ارزشمند“تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید” آمده است:« هركس قدر خلوت حق نداند، از ذكر او باز ماند، و هركس از ذكر او باز ماند، حلاوت ایمان از كجا یابد؟ لاجرم بجای ذكر رحمان، به وسوسه‌های شیطان نشیند.»
ذكر، یكی از بهترین انواع مراقبه برای رسیدن به اهداف ترسیم شده در مراقبه می‌باشد كه در مكاتب شرقی تحت عنوان “مانترا” آمده است. مراقبه ذكری، دارای محاسن زیادی نسبت به سایر انواع مراقبه است، از جمله:
ـ در احكام گرانقدر دین مبین اسلام و فرمایشات ائمه اطهار علیهم السلام بر آن تأكید فراوان شده است.
ـ به امكانات، ابزار و وسایل خاصی نیاز ندارد، در حالی كه برخی انواع مراقبه به امكانات خاص نیازمند است.
ـ در هر مكان و زمان قابل انجام است، هر چند انجام آن در برخی مكانها و زمانها بیشتر توصیه شده است.
ـ همزمان با انجام سایر كارها نیز می‌توان آن را انجام داد، هر چند انجام آن به صورت مستقل بهتر است.
ـ می‌توان به مرحله‌ای رسید كه به صورت تمام وقت انجام شود.(دائم الذكر گردیدكه از مقامات عارفان است.)
از دیدگاه متا فیزیك مراقبه ذكری باعث بهبود كمیت و كیفیت هاله، گشوده شدن چاكراها و دریافت انرژیهای روحانی برای تغذیه و تقویت روح، باز شدن چشم سوم و رؤیت ابعاد ماورائی و رها شدن جسم و ذهن می‌گردد.(اللـه اعلم)
ذكر دارای مراتب مختلف است. مرتبه اول آن، ذكر به زبان می‌باشد. در این مرحله زبان ذاكر به ذكر حق مشغول است ولی دل و فكر او در جای دیگر و بر موضوع دیگر سیر می‌كند. مرتبه دوم ذكر به دل می‌باشد، در این مرتبه علاوه بر زبان، دل ذاكر نیز به ذكر دوست مشغول است ولی حضور دل با مراقبت و مداومت صورت گرفته است و اگر دل را رها كند می‌گریزد. در مرتبه سوم ذكر بر دل مستولی شده، لذا حضور دل در ذكر به خواست خود اوست و حتی اگر رهایش كند نمی‌رود. در مرتبه چهارم ذاكر در مذكور غرق می‌شود، در این مرتبه مذكور بر دل مستولی می‌گردد.(در مرتبه سوم ذكر و درمرتبه چهارم مذكور بر دل مستولی می‌شود.) در اصل در مرتبه چهارم، زبان، دل و ذكر كنار رفته، آنچه می‌ماند، ذاكر و مذكور است كه آنهم یكی شده‌اند، و این همان مقام فناء عارفان است. وارسته دوران عزیزالدین نسفی این چهار مرحله را به ترتیب میل، ارادت، محبت و عشق نامگذاری می‌كند. در كتاب گرانقدر “سر الاسرار قرآن” نیز از این چهار مرحله یادشده است.
آموختن ذكر به دل(رسیدن به مرتبه دوم و سوم) چندان آسان و سهل نمی‌باشد، و نیاز به صبر و حوصله فراوان دارد. از بزرگان عرفان نقل شده است كه آموختن ذكر به دل همانند آموختن كلام به طفل می‌باشد. برای آموختن كلام به طفل، صبر، حوصله، تحمل و زمان لازم است و این امر به تدریج و با تمرین و ممارست امكان پذیر است. عارف كبیر حضرت آیت اللـه مرحوم شاه‌آبادی استاد عرفان حضرت آیت اللـه امام خمینی رحمت اللـه تعالی الیه می‌فرمایند:« شخص ذاكر باید در ذكر مثل كسی باشد كه به طفل كوچك كه زبان باز نكرده، می‌خواهد تعلیم كلمه كند. تكرار می‌كند تا اینكه او به زبان می‌آید و كلمه را ادا می‌كند. پس از آنكه او ادای كلمه را كرد، معلم از طفل طبعیت می‌كند و خستگی آن تكرار بر طرف می‌شود و گویی از طفل به او مددی می‌رسد. همین طور كسی كه ذكر می‌گویدباید به قلب خود كه زبان باز نكرده، تعلیم ذكر كند و نكته تكرار اذكار آن است كه زبان قلب گشوده شود و علامت گشوده شدن زبـان قلب آن است كه زبان از قلب تبعیت كند و زحمت و تعب تكرار مرتفع شود. اول زبان ذاكر بود و قلب به تعلیم و مدد آن ذاكر شد و پس از گشوده شدن زبان قلب، زبان از آن تبعیت كرده به مدد آن با مدد غیبی متذكر می‌شود.»
ذكر را انواع مختلف است.
حضرت امام صادق (علیه‌السلام)-دانشمند الهی و آگاه به معارف آسمانی-كه سلام و صلوات خداوند بر او و خاندانش باد، انواع ذكر را، ذكر زبان، ذكر نفس، ذكر روح، ذكر دل، ذكر عقل، ذكر معرفت وذكر باطن بیان می‌كند. در كتاب گهربار“میزان الحكمه” از قول آن امام بزرگوار آمده است:« ذكر زبان حمد وثنا، ذكر نفس سختكوشی و تحمل رنج، ذكر روح بیم و امید، ذكر دل صدق و صفا، ذكر عقل تعظیم و شرم، ذكر معرفت تسلیم و رضا و ذكر باطن و درون مشاهده و لقاء است.»
ذكر را نیز اقسامی است. در “رسالهٔ سیر و سلوك منسوب به بحرالعلوم” به چهار قسم ذكر شده است كه عبارتند از: ذكر قالبیِ اطلاقی، ذكر قالبیِ حصری، ذكر نفسیِ اطلاقی و ذكر نفسیِ حصری. در ذكر قالبی به معنی و باطن ذكر توجه نمی‌شود ولی در ذكر نفسی، مهم، توجه و عنایت به باطن، درون و معنی ذكر است. پر واضح است كه ذكر نفسی ارزشمندتر از ذكر قالبی می‌باشد. ذكر اطلاقی دارای تعداد مشخص نمی‌باشد و ذاكر می‌تواند به هر مقدار كه بخواهد آن ذكر را تكرار كند. در ذكر حصری عدد معین وجود دارد و ذكر باید به همان مقدار كه در دستور آمده گفته شود(نه كمتر، نه بیشتر)، برای مثال تسبیحات حضرت زهرا(سلام‌اللـه‌علیها) ـ‌درود خداوند بر او، اجداد و فرزندانش بادـ از جمله اذكار حصری است.
آگاهان عالم معتقدند كه برای هر چیز موجود در عالم ملك، وجهی درعالم ملكوت موجود است. به عبارت دیگر هرچیز دارای دو وجه « صورت و سیرت » می‌باشد كه صورت آن در عالم فیزیك و سیرت آن در عالم متافیزیك است. براستی سیرت و باطن ذكر چیست؟ وجه ملكوتی ذكر كدام است؟ چرا در قرآن كریم(آن كتاب هدایت سالكان در صراط مستقیم الی اللـه) آمده است: «یا ایها الذین آمنو اذكرو اللـه ذكرا كثیرا»؟ تفكر و تعمق در این سؤالات، فرمایش گرانقدر مولی‌الموحدین، آن باب معارف الهی حضرت علی (علیه‌السلام) را به انسان یادآوری می‌كند:« مداومت بر ذكر، خوراك روح و كلید صلاح و پاكی است.» براستی چگونه انسان برای تأمین خوراك جسم (جسمی كه چیزی به جز ابزار و وسیله‌ای گذرا نیست) از هیچ كوشش و تلاشی فرو گذار نمی‌كند ولی خوراك روح (روحی كه جوهره اصلی وجود است) را به راحتی از یاد می‌برد؟!
نباید فراموش كرد كه وارد شدن در وادی معرفت و ذكر از جمله توفیقات الهی است كه نصیب هر كس نمی‌شود، چرا كه« یادكردن، نشستن با محبوب است» و همنشینی با محبوب نصیب هر عاشق پر مدعای دور از عمل نمی‌شود. مبین آن اینكه از معصومین نقل شده است: « مادام كه خدا از بنده‌اش یاد نكند، بنده نمی‌توانداز خدا یادكند، یاد بنده از خداوند، موجبی برای یاد خدا از بنده شده است.» و یا نقل شده است:« قوام ذكر بنده، خدا را، ذكر خداست بنده را، پس آن ذكری است از خدا برای بنده» و این است نشانهٔ شیعیان واقعی. از امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده كه فرمودند:« شیعیان ما كسانی هستند كه چون فراقتی دست دهد، فراوان به ذكر حق‌تعالی بپردازند.»
جای بسی تأمل و تدبر است كه آیا، حقیقت ذكر را دریافته‌ایم؟ آیا بهرهٔ لازم را از آن می‌بریم؟ آیا در مسیر الی اللـه قرار داریم؟ آیا مسلمانی ما به حرف و ظاهر است یا به دل و عمل؟

دکتر مطلب برازنده
مآخذ: کتاب رخنه در اسرارمتافیزیک، تآلیف مطلب برازنده، انتشارات نوید