گذری کوتاه برتاریخچه هیئت های مذهبی درایران

● تاریخچه جلسات وهیئت ‌های مذهبی در ایران:
هیات های مذهبی ،سازمانهایی هستند که به گونه ای تقریبا همیشگی در معرض دید ساکنان حوزه ی تمدنی –فرهنگی ایران قرار دارند، از ماوراالنهر تا غرب قفقاز در شمال ،از دریای بالتیک تا غرب شبه جزیره عربستان در غرب و از انجا تا تا کشمیر در جنوب و از کشمیر تا ماوراالنهر در مشرق ، می تواند گستره ی جغرافیایی این حوزه را مشخص کند. با این حال روشن است که میزان تاثیراجتماعی ان ها و چگالی فرهنگی شان در مرکز این حوزه ،یعنی در شهرهای قدیم ایران امروزی به مراتب چشمگیر تر از مناطق پیرامونی است. هیات های مذهبی نهادهای سنتی‌اند که به دلیل ماهیت مذهبی و شکل خود جوش و مردمی‌شان توانایی جذب افراد بسیاری را دارند
شکل‌های اولیه مجموعه کارویژه هیات های مذهبی در ایران باستان، در مراسم دینی وجود داشته است. هدف و خواسته‌هایی که در مراسم مذهبی از طریق هیات های مذهبی دنبال می‌شده در شکل ابتدایی و اولیه‌اش در مراسم دینی و اساطیر باستان به چشم می‌خورد. هدف‌هایی که در این مراسم دنبال می‌شده و خود مراسم، در ایران بعد از اسلام دوام وقوام خود را تا حدود زیادی حفظ کرده‌اند هر چند که کیفیت نهادی‌شان هم با پیش از اسلام و هم با آنچه امروزه وجود دارد تفاوت‌هایی داشته است. نا گفته نماند مجموعه این نقش ها و تاثیرات ،همرا با دیگر ارکان تمدن ایرانی در یورش بنیان بر انداز مغولی تا مرز نابودی تاریخی پیش رفت و سپس با وحدت سیاسی دوباره ی اقوام ایرانی در زمان صفویه ،جانی دگر بار گرفت و به راه خود ادامه داد.
اما ظاهراً برای اولین بار حکومت آل‌بویه با گرامیداشت مقام امام سوم شیعیان و سرگذشت شهادت ایشان به مراسم مزبور رسمیت داده و کار ویژه جدیدی (استقلال ایران از خلاقت اسلامی) را بر مجموعه کار ویژه‌های پیشین آن افزوده است. با رفتن سلسله‌ی آل‌بویه، این سنت‌ها نیز رو به اضمحلال نهادند و باروی کارآمدن سلجوقیان به کلی پایان یافتند. اینکار ویژه جدید در دوره صفوی احیاء شده و همزمان با آن روابط درونی – بیرونی سوگوارانه نیز توسعه یافت. هر چند سوگواری برای امام حسین(ع) از مدت‌ها قبل کم و بیش به صورت پنهانی و نیمه پنهانی وجود داشت و در زمان سلاطین آل‌بویه نیز وسعت یافت و از دایره‌ی تنگ نوحه‌سرایی در خانه‌ها و مجالس خصوصی به بازار‌ها و خیابان‌ها و مراسم سینه‌زنی و مانند آن مبدل گردید. اما هیچ‌گاه تا پیش از روی کار‌آمدن صفویه به صورت یک نهاد اجتماعی قدرتمند در نیامد.
و سرانجام از اواسط دوره قاجار، بستر و چارچوب امروزین خود را به دست آورده است. از اواخر عهد ناصری هیات های مذهبی مستقل از دربار پدید می‌آیند و به سرعت روبه گسترش می‌گذارند.
در واقع هیات های مذهبی نهادهای شهرنشینانه‌اند و به خوبی می‌توان آنها را از دسته‌های عزادار که در ایام سوگواری در روستاها تشکیل می‌شوند متمایز نمود. این هیات ها با نهادهای دیگر شهری از جمله نظام روابط خانوادگی در ایران، بازار، روحانیت و اصناف ارتباط‌هایی مشخص دارند و به عنون نوعی سازمان‌ در نهاد فرهنگ به ایفای نقش می‌پردازند و به همین دلیل می‌توان هیات های مذهبی را در اواخر عهد ناصری به بعد نهادها و سازمان‌هایی مردمی قلمداد نمود. هیات های مذهبی. مذهب را از انحصار و سلطه تمام‌عیار دربار و حکومت خارج ساخته‌اند و نوعی نهاد فرهنگی به وجود آورنده‌اند که در کنار دیگر نهاد‌های شهری از استقلال درونی برخوردار بوده و کارهای متفاوتی را بر عهده گرفته‌اند.
بنابراین، با تغییر سیاست حکومت‌های محلی، که در مناطق گوناگون ایران حکومت را به دست می‌گرفتند تغییرات و دگرگونی‌هایی از نظر قوت و ضعف، در مسأله اقامه‌ی عزاداری به امام‌حسین(ع) روی می‌داد اما روی کارآمدن صفویه و تشکیل یک دولت مرکز مقتدر واهتمام وکوششی که در برگزاری عزای حسینی در داخل و خارج، در خانه‌ها،مساجد، تکیه‌ها معابد و بازار داشتند موجب شد تا عزاداری امام حسین(ع) به صورت یک نهاد اجتماعی درآید به این معنا که پس از اضمحلال سلسله‌ی صفویه نه تنها این سنت از بین نرفت بلکه روز به روز باروتر و تنومندتر شد و اگر در روز اول، کارکردی جز احیای عزاداری و سوگواری نداشت به مرور ایام کارکردهای دیگری به آن اضافه شدند.
مجالس عزاداری سالار شهیدان کارکردهای گوناگونی هم چون تعلیمی، انسجام بخشی، شورآفرینی وسوگواری داشته است ابتدا کارکرد تعلیمی مجالس محرم و صفر چندان وسیع نبود یعنی نوحه‌سرایان، شاعران و مدیحه‌گرایان معمولاً به اطلاع‌رسانی در مورد حادثه کربلا و حداکثر حوادث کوفه و شام و مدینه اکتفا می‌کردند و تلاش در زنده کردن و زنده نگه‌داشتن اصل مراسم عزاداری محرم و صفر بود، امام در عصر قاجار، به خصوص اواخر عصر قاجار تا عصر حاضر، تغییرات عمده‌ای در مجالس عزاداری داده شد یکی از آن تغییرات اطلاع‌رسانی و تبلیغ عمومی دین، اعم از احکام و فقه، کلام و سایر معارف دین در مجالس عزاداری است.
● تعریف هیأت :
هیأت یعنی تجمعی از مؤمنان که برای تعظیم شعایر الهی و احیای امر اهل‌بیت(ع) نام و یاد و سیره و روش اهل‌بیت در جامعه به تعلیم و تربیت دینی، اخلاقی خود به برگزاری متناوب جلسات مذهبی شامل قرائت قرآن، سخنرانی دینی و ذکر توسل اهل بیت عصمت و طهارت، محوریت عزاداری امام حسین(ع) اقدام می‌کنند.
هیأت نوعی تشکل مذهبی بر محور عزاداری برای سیدالشهداء و ائمه علیهم‌السلام است. هیأت نشستی دیرپا و مردمی است و با توجه به علاقمندان به امام حسین(ع) تشکیل می‌یابد و در طول سال هم فعالیت می‌کند اما روز عاشورا، برای سینه‌زنی و عزاداری از حسینیه یا محله بیرون می‌آیند و به حرم‌ها و امامزاده‌ها و تکیه‌ها می‌روند. هر هیأت، نام خاص و پرچم و علامت ویژه دارد هیات های عزاداری گاهی متوسلین به یکی از ائمه یا شهدای کربلا هستند.
● تقسیم‌ هیأت:
هئیات‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند:
یک دسته از هیات ها فقط در ایام محرم و صفر و دیگر ایام‌ عزاداری عمومی تشکیل می‌شوند و افراد آن در ایام خاصی دور هم جمع شده و به عزاداری می‌پردازند.
دسته دوم هیات هایی هستند که در طول ایام سال فعالیت‌ می‌کنند بر حسب توافقی که کرده‌اند در شب‌های جمعه یا صبح جمعه یا شب چهارشنبه و ..... گرد هم جمع می‌شوندکه اینها نیز به دو دسته‌ تقسیم می‌شوند.
۱) هیات های قرآن خوانی:
اعضای هیأت در موعد مقرر در منزل یکی از اعضاء جمع می‌شوند نخست افراد به نوبت قرآن تلاوت می‌کنند و شخصی که با تجوید آشنایی دارد قرائت او را تصحیح می‌کند و در پایان خطیب و سخنران به تفسیر و با بیان مطالب اعقتادی و اخلاقی می‌پردازد و جلسه با ذکر مصیبت امام حسین(ع) و یا یکی از ائمه پایان می‌یابد این جلسه در طول ایام سال در منزل اعضاء می‌چرخد در بسیاری موارد اطعام و پذیرایی می‌شوند افراد هیأت با قرائت صحیح قرآن و به طور اجمال با تفسیر و دیگر معارف دین آشنا می‌شوند.
۲) دعا و توسل:
برخی از هیات ها نیز برای دعا و توسل تأسیس شده‌اند معمولاً دعای توسل، دعای ندبه و دعای کمیل و زیارات عاشورا خوانده می‌شود این هیات ها نیز در منزل اعضاء و در طول ایام سال برگزاری می‌شود و در ضمن خواندن دعا، روضه هم خوانده می‌شود.
این هیات ها آثار بسیار پرباری داشته و دارند از جمله تشکیل در جهت سازندگی، ایجاد آشنایی با معارف دین، تذکر‌های مکرر اخلاقی، رسیدگی به مشکلات یکدیگر، التزام به تداوم مراسم روضه، شناخت امور سیاسی و ........
● کارکردهای هیأت مذهبی:
یکی از راه‌های بهینه‌سازی دین‌داری تشکیل هیات های مذهبی است به دلیل آن که این هیات ها هسته‌های اولیه‌ی ترویج دین در سطح جامعه محسوب می‌شوند با گسترش این مراکز و همکاری گسترده‌ میان آنان می‌توان بسیاری از جوانان را از طوفان بی‌دینی نجات بخشید.هیات های مذهبی ،نقش هویت پذیری را ایفا می کنند .فرد با پیوند و وابستگی به این گروه ها ،هم ارزش های انان را می پذیرد ،هم از انها تبعیت می کند .گروه نیز می تواند بر نحوه ی عمل به ارزش ها از سوی افراد نظارت داشته باشد .ارتباط میان افراد و پیوندهای گرمی که از دل این گروه بر می خیزد، ،همبستگی گروهی و در نتیجه دلبستگی به ارزش ها را تقویت می کند .پیام های دینی و اخلاقی از جنس پیام های گرم ودرونی است .شیوه و ابزار مناسب انتقال پیام از جنس پیام های سرد ی چون تلویزیون نیست ،روابط میان واعظ و مخاطب که در مسجد بر قرار می شود ،فراتر از یک رابطه ی ساده و صوری است که بتوان آن را در جایی دیگر ایجاد کرد. پس یکی از بهترین شیوه ها برای تربیت نسل جوان و جامع‌ترین روش برای تربیت در وجوه مختلف، هیات های مذهبی هستند و شاید روشی برای تعلیم و تربیت دینی بهتر و کارآمدتر از هیأت مذهبی نباشد.
در این هیات ها با گسترش آموزش دین توسط مبلغان بی‌توقع می‌توان گامی بلند برای محو پدیده‌ی دین‌گریزی در جامعه برداشت و بسیاری از معضلات فرهنگی و فکری جامعه را به راحتی برطرف کرد چه جایی بهتر از هیات ها می‌تواند نسل جوان را به سوی دین جذب نماید.؟ هیأت تنها جایی است که در آن واحد، دو کار را انجام می‌دهد تقویت عوام و تقویت خواص. پیر، جوان،دانشگاهی و ....... همه تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
می توان گفت کار کرد هیات های مذهبی باز تولید فرهنگ و هویت انها و تحکیم همبستگی خاص این اجتماع ها می باشد که از طریق مراسم خاص همچون سینه زنی و زنجیر زنی حاصل می شود.
سنت عزا داری عاشورا زمینه پاسداری از اندیشه شیعه را در اینده فراهم خواهد ساخت و در سایه ی پوشش و عزاداری می توان مفهوم عترت و اهداف امام حسین (ع) را تشریح کرد .

علیرضا رئیس زاده کارشناس معاونت پژوهشی وآموزشی
منابع:
ماهنامه اندیشه جامعه
نشریه ی نامه پژوهش ۲و۳
مجله کوثر شماره ۱۴
نشریه نگاه حوزه ۳۸،۳۹و ۴۰
نشریه فرهنگ عمومی۱۸و۱۹
نشریه خیمه شماره نهم شوال ۱۴۲۴

منبع : پژوهه دین