مسئولیت اجتماعی شرکتها چشم‌اندازی در مسیر توسعه

پیش از آنکه دودکش‌های عظیم عصر صنعت با حجم ابرهای متراکم و انبوه سیاه متولد شوند، خیلی چیزها نبود. نه آسمانخراشی بود که بر آسمان سجده کند، نه هواپیمایی بود که گوش تا گوش جهان را در کمتر از یک روز بپیماید و نه....؛ اما خیلی چیزها هم بود، آسمان آبی بود، یخهای قطب شمال و جنوب ثابت قدم و استوار بر سر جای خود ایستاده بودند و دماوند هنوز گرم نشده بود؛ اما همان زمان هم خیلی چیزها نبود که باز هم امروز نیست، بسیاری از کودکان از حقوق حقه خود محروم بودند، بسیاری از زنان نمی‌دانستند که در نظام روابط اجتماعی و حتی خانوادگی چه حقوقی دارند و ....؛ بنابراین هنوز راه زیادی برای طی کردن باقی مانده است تا برسیم به آن‌جایی که دوباره آسمان را آبی کنیم،‌ آرامش را به قلبهای هراس‌زده قطب و طبیعت برگردانیم و سهم کودکان را از این دنیا به اشتراک بگذاریم و ...؛ مهم این است که به دنبال سازوکارهای رسیدن به این اهداف باشیم.
● مسئولیت اجتماعی شرکتها؛ چشم‌اندازی نوین در مسیر توسعه
نظام توسعه صنعتی، پس از پشت سر گذاشتن فراز و نشیب‌های متعدد، حدود دو دهه است که با مشخص شدن آثار توسعه تک‌قطبی به این نتیجه رسیده است که توسعه پایدار، فرآیندی است که در آن کلیه مسائل زیست‌محیطی، اجتماعی، فرهنگی، حقوقی و ... رعایت شود.
هنگامی که از فرآیند توسعه پایدار سخن می‌گوییم، به صورت طبیعی بازیگرانی در این عرصه ظهور و بروز پیدا می‌کنند که از جمله می‌توان به دولتها، نهادهای قانونگذاری، سازمانهای مردم‌نهاد و شرکتها اشاره کرد. تا چند دهه پیش، به نقش شرکتها تنها از منظر کسب منافع اقتصادی و البته برای گروههایی از ذی‌نفعان کوچک نگاه می‌شد، اما با مشخص شدن آثار زیانبار این نگرش و با توجه به افزایش چشمگیر نقش شرکتها در عرصه‌های فعالیتهای اقتصادی و حتی اجتماعی و سیاسی، هم‌اکنون این نگاه تحول پیدا کرده است.
به عنوان نمونه، هم‌اکنون شرکتی مانند مایکروسافت را اگر به عنوان یک کشور درنظر بگیریم، این شرکت می‌تواند در نظام رتبه‌بندی اقتصادی بین کشورها پیشتازتر از حتی بسیاری کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی، رتبه ۳۷اقتصاد جهانی را به خود اختصاص ‌دهد.
در این شرایط، دیگر مفاهیم نوینی در فضای کسب و کار متولد شده است که بیش از هر چیز به شرکتها به دید شهروند می‌نگرد که به صورت طبیعی این شرکت-شهروندها دارای حقوق و وظایف متقابلی هستند که از جمله این وظایف می‌توان به مسئولیت اجتماعی آنها اشاره کرد.
در این سالها، نگاه بسیاری از سازمانها به سمت مسئولیت‌‌اجتماعی شرکتها معطوف شده است که از جمله مهمترین آنها سازمان ملل متحد می‌باشد. این سازمان به عنوان یک سازمان جامع جهانی، تلاش می‌کند با بازتعریف نقش دولتها، شرکتها و سازمانهای مردم‌نهاد، حضور سایر نهادها، غیر از دولت را در مسیر توسعه پایدار تسهیل نماید.
به عنوان نمونه هم‌اکنون مرکز ترویج مسئولیت‌اجتماعی شرکتها در ایران با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل متحد در تهران، در این زمینه اقداماتی را آغاز کرده است که از آن جمله می‌توان به برگزاری کارگاه آموزشی «ترویج مسئولیت‌اجتماعی ویژه روزنامه‌نگاران» اشاره کرد.
در این کارگاره آموزشی یک روزه که در محل دفتر سازمان ملل متحد در تهران و با حضور نمایندگان رسانه‌های مختلف برگزار شد، شرکت‌کنندگان با اصول مسئولیت‌اجتماعی آشنا شدند و بناست این دوره‌های آموزشی در مراحل بعدی برای سایر گروهها نیز برگزار شود.
در این کارگاه آموزشی که بناست حداقل در قالب دو کارگاه آموزشی دیگر تا پایان سال ادامه یابد، سخنرانان متعددی به ارائه مطلب پرداختند که از آن جمله می‌توان به محمدرضا بهزادیان، رئیس پیشین اتاق بازرگانی تهران، دکتر بیژن خواجه‌پور خویی، دکتر غلامحسین دوانی و ... اشاره کرد.
● مهمترین وظیفه دولتها
فراهم کردن بستر مناسب برای مشارکت سایر بخشها و نهادهاست.
منظور از حکمرانی خوب اعمال قدرت اقتصادی سیاسی و اداری براساس قانون برای پاسخگویی و اثربخشی است.
● مسئولیت پذیری اجتماعی و مزیت رقابتی
بهزادیان که به عنوان نخستین سخنران این همایش سخن می‌گفت، با اشاره به موضوع مسئولیت‌اجتماعی شرکتها گفت: از اوایل قرن بیستم تاکنون حوادث متعددی رخ داده است، که حاصل این تحولات در شرایط کنونی جامعه انسانی ظهور و بروز پیدا کرده است؛ اما در این شرایط دیگر فارغ از هر گونه سخن‌پردازی مردم از شرکتها بویژه شرکتهای معظم و شرکتهای چندملیتی، انتظار دارند که به مسئولیت‌های اجتماعی خود عمل کنند.
وی در همین ارتباط ادامه داد: در بسیاری موارد، شرکتهای چندملیتی با هدف برون‌سپاری، فعالیتهای‌شان را به دیگر کشورها منتقل می‌کنند، اما در عمل این شرکتها پای‌بندی زیادی به مسائل زیست‌محیطی ندارند و به عبارت بهتر می‌خواهند با استفاده از شیوه‌های مختلف نقل و انتقال فیزیکی و جغرافیایی، از قوانین سخت زیست‌محیطی کشورشان دور شوند؛ این در حالیست که شرایط باید به گونه‌ای تغییر یابد که شرکتهای چندملیتی از ضعف قوانین در کشورهای مقصد، سوءاستفاده نکنند.
رئیس پیشین اتاق بازرگانی تهران، سپس با اشاره به نقش خبرنگاران و ارباب جراید و رسانه‌های عمومی به عنوان کسانی که می‌توانند افکارعمومی را رقم بزنند گفت: رسانه‌ها باید از بنگاههای اقتصادی، رعایت مسئولیت اجتماعی را بخواهند و بی‌تردید تلاش روزنامه‌نگاران می‌تواند نقش بزرگی در نهادینه کردن فرهنگ مسئولیت‌اجتماعی شرکتها ایفا کند و تا زمانی که این امر به فرهنگ تبدیل نشود، نمی‌توان انتظار داشت که شرکتها به مسئولیت‌های اجتماعی‌شان عمل کنند، به عبارت بهتر این موضوع باید به گفتمان میان دستگاه سیاسی و اقتصادی کشور منجر شود و در این مسیر نقش رسانه‌های جمعی بسیار قابل‌توجه است و حتی این رسانه‌ها می‌توانند شرکتهایی را که این اصول را نادیده می‌گیرند، به مردم معرفی کنند.
سخنران سپس به طرح پیشنهادهایی در این زمینه پرداخت و گفت: هرچند که رسانه‌ها در فرهنگ‌سازی مسئولیت‌اجتماعی نقش ایفا می‌کنند و قوانین نیز باید چارچوب این کار را مشخص کنند، اما در نهایت مسئولیت‌اجتماعی باید به صورت داوطلبانه از درون شرکتها آغاز شود، زیرا تجربه ثابت کرده است که کنترل خارجی بنگاهها موفق نیست؛ در هر صورت شرایط باید به گونه‌ای رقم بخورد که مسئولیت‌پذیری اجتماعی برای شرکتها تبدیل به یک مزیت رقابتی بشود، بنابراین همه باید تلاش کنیم که در این مسیر، یک بازی برنده-برنده شکل بگیرد.
وی در بخش دیگری از سخنانش به نقش سازمانهای مردم‌نهاد اشاره کرد و گفت: در این مسیر سازمانهای مردم‌نهاد و نهادهای مدنی نیز نقش بسیار قابل‌توجهی دارند. از جمله اینکه، شرکتها می‌توانند در امر اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی در این زمینه فعالیت کنند، بنابراین در کنار سایر فعالیتها باید شرایط مشارکت این نهادها نیز فراهم شود.
وی در پایان سخنانش به یک نکته کلیدی اشاره کرد و گفت: پیشنهاد می‌کنم اعطای جایزه ملی مسئولیت‌اجتماعی شرکتها از سوی تشکلهای غیردولتی به فعالان این حوزه بنیانگذاری شود و اگر این کار انجام شود، گام بلندی در فرهنگ‌سازی این امر برداشته شده است.
● ضرورت پاسخگویی شرکتها
غلامحسین دوانی، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌های مختلف در حوزه مسائل مالی و شرکتها، دیگر سخنران این مراسم بود. وی ابتدا به تبیین موقعیت کنونی جهان پرداخت و گفت: جهانی‌شدن بسیاری از تحولات را در دنیا تحت‌تاثیر قرار داده است، از جمله اینکه فضای تجارت را بسیار گسترده‌تر کرده است. به عنوان نمونه هم‌اکنون درصد کالاهای تولیدی در اروپا و آمریکا به شدت کاهش پیدا کرده است و بخش تولید به سایر کشورهای درحال توسعه منتقل شده است، البته آنها این کار را بسیار مدبرانه انجام داده‌اند، یعنی سخت‌افزار را به سایر نقاط دنیا فرستاده‌اند و دانش را برای خودشان نگه داشته‌اند، به همین دلیل چه بسا سیکل وابستگی کشورهای در حال توسعه به آنها بیش از گذشته تشدید شده است.
وی سپس با اشاره به مفهوم حکمرانی خوب (Good Governance) گفت: «پاسخگویی»، «اجماع‌سازی»، «مشارکت»، «انصاف و عدالت»، «کارآفرینی و اثربخشی»، «حق‌اظهارنظر»، «شفافیت» و «حاکمیت قانون» از جمله مهمترین ویژگیهای حکمرانی خوب تلقی می‌شود و در این شرایط وضع مردم هیچ جامعه‌ای سامان نمی‌گیرد، مگر این‌که حکمرانان صالح، زمام امور جامعه را برعهده بگیرند و پاگرفتن چنین حکومتی در گرو پایداری ملتی برای تحقق این هدف است.
پیشنهاد می شود اعطای جایزه ملی مسئولیت اجتماعی شرکتها ازسوی تشکل‌های غیردولتی بنیانگذاری شود.
شرایط باید به گونه ای رقم بخورد که مسئولیت پذیری اجتماعی برای شرکتها به مزیت رقابتی تبدیل شود.
دوانی، سخنانش را در ارتباط با جایگاه دولتها در مسیر توسعه ادامه داد و گفت‌: هم‌اکنون در دنیا یک اجماع جهانی وجود دارد که جوامع بدون نظارت دولت نمی‌توانند به نحو مطلوبی اداره شوند و توسعه در کلیه جوامع با اهتمام دولتها رخ داده است، حتی در آمریکا هم اعمال قدرت سیاسی توانست آمریکا را از یک کشور کابویی خارج کند. در ژاپن نیز دولت‌ به نوع دیگری مسیر توسعه را تسهیل کرده است؛ بنابراین مهمترین وظیفه دولتها فراهم کردن بستر مناسب برای مشارکت سایر بخشها و نهادهاست.
سخنران در مجموع، حکمرانی خوب را این چنین تعریف کرد: منظور از حکمرانی خوب اعمال قدرت اقتصادی، سیاسی و اداری براساس قانون برای پاسخگویی و اثربخشی است. در این بستر «دولت» و «بازار» هر دو نهادی اجتماعی هستند که هر کدام از یک‌سری نقایص و کاستیها رنج می‌برند و توسعه با رفع نقایص و عیوب نهاد بازار و نهاد دولت صورت می‌گیرد. کلید توسعه در فراهم ساختن شرایط و نهادهایی است که توسط دولت، بستر آن ایجاد می‌شود.
عضو انجمن حسابداران خبره، سپس به موضوع مسئولیت اجتماعی پرداخت و گفت:‌تاکنون از مسئولیت‌اجتماعی، تعریفهای مختلفی ارائه شده است که یکی از مهمترین آنها عبارتست از: «انجام کلیه تعهدات قانونی، حرفه‌ای و تجاری مدیران شرکتها به طوری که بتوانند محصولات و خدمات با کیفیت به قیمت معقول به بازار ارائه کنند. همچنین شرکتها باتوجه به مسئولیت‌اجتماعی‌شان باید محصولات و خدمات سالم و به قیمت معقول به جامعه ارائه کنند و در این مسیر حقوق مصرف‌کنندگان را نیز به نحو مطلوب رعایت کنند.»
دوانی، سپس به اهداف یک بنگاه اقتصادی درارتباط با مسئولیت‌اجتماعی اشاره کرد و گفت: همه ما براین باوریم که در مرحله اول، هر سازمان یا شرکتی باید به نحو اقتصادی اداره شود، بنابراین مسئولیت‌اجتماعی شرکتها هیچ تعارضی با اقتصادی بودن آنها ندارد، اما در همین مسیر شرکتها علاوه بر اهداف اقتصادی، باید به اهداف اجتماعی، اهداف وظیفه‌ای، اهداف اختصاصی و اهداف سازمانی نیز توجه کنند.
وی در همین ارتباط افزود: در بخش اهداف اجتماعی، شرکتها باید در مقابل نیازهای جامعه و ایجاد اعتبار برای سازمان و کارکنان در جامعه اهتمام کنند. در بخش اهداف سازمانی، شرکتها باید متعهد شوند که از تخصص و تعهد نیروی‌انسانی‌شان در رسیدن به اهداف، بیشترین استفاده را کنند. در بخش اهداف وظیفه‌ای نیز احساس مسئولیت در قبال وظایفی که برعهده واحد سازمان گذاشته شده است، موردتوجه قرار می‌گیرد. به عنوان نمونه، سازمانی که مسئولیت تامین دارو را برعهده دارد، باید بتواند این نیاز جامعه را به صورت پایدار و به بهترین شکل تامین کند. در بخش اهداف اختصاصی نیز شرکتها باید نسبت به اهداف شخصی کارکنان‌شان، حساسیت نشان دهند.
دوانی که پیش از این نقش دولت را در فرآیند توسعه پایدار تبیین کرده بود، در ارتباط با وظایف شرکتها گفت: تا پیش از این شرکتها، تنها در برابر سهامداران‌شان (Stockholder) احساس مسئولیت می‌کردند، اما هم‌اکنون این ادبیات تغییر پیدا کرده است و شرکتها در برابر ذی‌نفعان (Stackeholder)شان که به شکل گسترده‌ای درآمده است،‌ باید پاسخگو باشند. به این ترتیب، شرکتها علاوه بر مسئولیت اقتصادی، در برابر مسائل اجتماعی، توسعه پایدار، اخلاق تجاری، شفاف‌سازی، پاسخگویی و مسئولیت حاکمیتی نیز باید احساس مسئولیت کنند.
این استاد دانشگاه، در بخش دیگری از سخنان خود به نقش روزنامه‌نگاران در تحقق این فرآیندها اشاره کرد و گفت: همه این مفاهیم در موضوع حکمرانی خوب خلاصه می‌شود و حکمرانی خوب نیز بر سه پایه استوار است؛ «روزنامه‌نگار»، «حسابدار» و «قاضی» که هر یک از این سه رکن در جایگاه خودشان مهم هستند و با هم در تعامل هستند. حسابداران شجاع، بی‌مسئولیتی‌ها را فاش می‌کنند، روزنامه‌نگاران هدایت افکار عمومی را در مورد این بی‌مسئولیتی‌ها برعهده می‌گیرند و در این شرایط قضات عادل و شجاع می‌توانند برای تحقق اهداف جامعه حکم بدهند.
وی در همین ارتباط تاکید کرد: هم‌اکنون بسیاری از این بی‌اخلاقی‌ها، سوءاستفاده‌های مالی و ... در دنیا با همکاری روزنامه‌نگاران و حسابداران فاش می‌شود و در جامعه ما نیز ما باید به سمت تربیت روزنامه‌نگاران کارآزموده که بتوانند مستدل و با منطق مسائل را اثبات کنند، پیش برویم.
● سخن پایانی
هر قدر که نظام صنعتی در جامعه تقویت می‌شود، بیش از گذشته نقش شرکتها در ارتباط با مسئولیت‌های اجتماعی‌شان پررنگ می‌شود. اگر از زاویه مثبت بخواهیم به موضوع مسئولیت‌اجتماعی شرکتها توجه کنیم، این موضوع در کشور ما رنگ و سبقه‌ای دیرینه داشته است، اما در این شرایط مسئولیت‌اجتماعی شرکتها،‌ ابعادی بسیار گسترده‌تر از اقدامات خیریه پیدا کرده است، ضمن اینکه حتی در ارتباط با مسائل خیریه نیز سازمانها نیاز به یک بازتعریف مجدد هستند، تا بتوان از این پتانسیل‌ها بهتر و بیشتر استفاده کرد.
در ارتباط با سایر حوزه‌ها، اعم از مبارزه با مفاسد اقتصادی و تعهد شرکتها در برابر مسائل زیست‌محیطی نیز، فرآیند نوینی پیش روی جامعه ما باز شده است و همان‌گونه که اشاره شد، ما در این مسیر نیازمند روزنامه‌نگاران و تحلیلگران آگاه هستیم تا بتوانند جامعه را در ارتباط با تحقق مسئولیت‌اجتماعی شرکتها یاری دهند.
برگزاری کارگاه‌های آموزشی از این دست، گام‌ مثبتی در ارتباط با تربیت روزنامه‌نگاران حرفه‌ای محسوب می‌شود، اما همه راه نیست، بنابراین برگزاری این کارگاه آموزشی را به فال نیک می‌گیریم و امیدواریم با تداوم این دوره‌های آموزشی و همچنین فراهم آمدن زمینه‌های تعامل هر چه بیشتر روزنامه‌نگاران با بنگاههای اقتصادی، بیش از گذشته به تحقق این اهداف نزدیک شویم.

منبع : ماهنامه تدبیر