سیر مقامه نویسی در ادبیات عربی و فارسی

«مقامه» واژه‌ عربی است و در کتاب‌های لغت در معانی مختلف و متعددی به کار رفته است. این واژه پس از تغییر معنی در ادوار گوناگون ادبی و اجتماعی، سرانجام در قرن چهارم هجری برای فن خاصی از نثر اصطلاح شده و مشهور گردیده و در کتاب‌های لغت و دایره المعارف‌ها بیشتر بدان اصطلاح ثبت شده است. مقامه در آثار باقی مانده از دوره جاهلی در معنی «مجلس» و «مجمع» و نیز به معنی‌ «گروهی که در یک مجلس یا مجمع گرد آمده باشند به کار رفته است. این واژه در دوره اسلامی در معنی «مجلس» استفاده شده؛ مجلسی که در آن شخصی در برابر خلیفه یا عده‌ای ایستاده و وعظ کند. به اعتقاد فارس ابراهیمی حریری مقامه در این دوره مرادف حدیث گردیده و به تدریج معنی مطلق سخنرانی به خود گرفته است. یعنی کسی در حالت ایستاده سخن گفتن آغاز کند.(۱)
شاید مفهومی که واژه مقامه در دوره اسلامی به خود گرفت از قرآن مجید اخذ شده باشد چرا که این واژه در قرآن فقط برای یکبار آن هم به معنی «جای نشستن و ماندن» به کار رفته است: «الذی اهلنا دار المقامه من فصل لا یمسنا فیها نصب و لا یمسنا فیها لغوب» (۲) و اندیشمندان با استفاده از همین مفهوم مقامه معانی ثانویه‌ای از آن اخذ کرده‌اند. در برخی از کتاب‌های تاریخ ادبیات هم مقامه را برگرفته از اسم مکان دانسته‌اند؛ مانند مکان و مجالسی که در آن مباحث علمی و ا دبی مطرح شود. (۳)
در دوران خلفای بنی امیه و اوایل خلافت بنی‌عباس این کلمه با اندک تغییر معنی‌ای به جلساتی اطلاق شد که در آن خلفا از پرهیزگاران و پارسایان پذیرایی می‌کردند مانند مقام‌ «صالح عبدالجلیل» در برابر مهدی عباسی، مقام خالد بن صفوان در برابر هشام و مقام حسن در برابر عمربن‌هبیره سپس این کلمه توسط ابن قتیبه در عیون‌ الاخبار به معنای خطبه و موعظه به کار برده شد و پس از او ابن عبدربه در عقد الفرید، طرطوشی در سراج الملوک، سعودی در مروج الذهب و جاحظ در البخلا نیز با همین معنی در آثار خود به کار بردند. (۴) بدین ترتیب این لغت قبل از قرن چهارم به معنای وسیعی که دلالت بر خطبه و موعظه داشت معروف و مشهور گردید. مقامه در آن دوران به سخنرانی و سخنوری در مقابل بزرگان و خلفا و حاکمان نیز اطلاق می‌شد. نکته قابل ذکر اینکه خطیبان عرب به هنگام ایراد خطبه سراپا یا بر بلندی می‌ایستاده و سلاح یا عصایی در دست می‌گرفته‌اند (۵) و بعید نیست که این رسم به طور غیر مستقیم ادامه همان سنت و رسم جاهلی باشد که نقالان و معرکه‌گیران در القای حالات مختلف و تجسم بخشیدن به صحنه‌های داستانی که نقل می‌کردند از چوبدستی یا عصا بهره می‌بردند چنان که قهرمان داستان بدیع‌الزمان در معرکه‌گیری‌اش همان عصا را در دست دارد و با آهنگ و ایقاع خاصی نوک آن را بر زمین می‌کوبد تا جلب توجه کند. به تدریج حالت «ایستاده» از آن حذف و به نفس «سخنرانی» مقامه گفته شد با این شرط که سخنرانی دارای آرایه‌های ادبی و سخنران از طبقه اشراف باشد. به مرور زمان نیز اشرافی بودن سخنور هم از آن حذف گردید.
مقامه در سیر تحول معنایی خود، در قرن سوم هجری، به یکباره از مقام خود تنزل یافت و به استغاثه گدایان و سوال نیازمندان و بینوایان تبدیل شد، این استغاثه‌ها غالبا مسجع بوده‌اند و در ذهن، همان حالت نقالان و نیز حالت خطیبان را که برای سخنرانی می‌ایستادند تداعی می‌کرد. این تنزل معنایی سبب گردید اصطلاح مقامه از انحصار مراکز درباری خارج گشته و به ادبیات عامه مردم وارد شود. (۷) به مرور زمان مقامه معنا و مفهوم اولیه خود را باز یافت و به سخنان و نوشته‌های ادبی‌‌ای اطلاق گردید که به نثر فنی و مصنوع و همراه با اشعار و امثال و مشحون به صنایع بدیهی اعم از لفظی و معنوی باشد. واژه مقامه در ادبیات فارسی هم نمودهایی داشته و در معانی مختلفی به کار رفته است. به نظر می‌رسد قدیمی‌ترین استعمال این واژه در کتاب تاریخ بیهقی است که در آن به معنای حکایت و یا بیان واقعه و حادثه‌ای استفاده شده است: ...« و هرکس که این مقامه بخواند به چشم خرد و عبرت اندر این باید نگریست نه بدان چشم که افسانه است تا مقرر گردد که این چه بزرگان بوده‌اند...» (۸) پس از او نصرالله منشی در کلیله و دمنه‌اش با به کار بردن واژه مقامه، از آن «کارهای مهم و هنر نمایی‌ها» را افاده کرده است: «کشتن شنزبه و یاد کردن مقامات مشهور و تاثر مشکور که در خدمت من داشت....» (۹) در مقامات حمیدی هم به معنای مختلف از جمله گفتار صوفیان و هنگامه به کار رفته است. ملک‌الشعرای بهار در سبک شناسی‌اش معنای دیگری از آن ارائه داده که در منابع دیگر نیامده است و آن «آهنگ» است که در خراسان مردم عادی به آن «مقوم» می‌گویند. او در این معنی مقامه را ترجمه «گاه وگاثه» دانسته و آن را با مقام‌های موسیقی ربط داده است. (۱۰) و اما مقامه و مقاماتی که در این مقال در پی واکاوی و بیان تاریخچه‌اش هستیم، به روایت بهار، روایات و افسانه‌هایی هستند که کسی آنها را گرد آورده و با عبارتی مسجع و مقفی و آهنگ‌دار برای جمعی بخواند یا بنویسد و دیگران آن را بر سر انجمن‌ها یا در مجالس خاصی بخوانند و از آهنگ کلمات و سجع‌های آن لذت ببرند.
مقامات در اصل، فنی از انواع فن قصص است ولی با آن تفاوت دارد زیرا در فن قصص بیان رشته داستانی ضروری است اما در فن مقامات جنبه داستان به اندازه‌ای ضعیف است که خواننده تمایلی به شنیدن موضوع داستانی احساس نمی‌کند بلکه بیشتر در پی حل دشواری‌های لفظی و ترکیبات متن و یافتن صنایع لفظی و بدیعی آن است. (۱۱) اما از نظر داستانی مقامات را قصه‌های کوتاهی دانسته‌اند که در آنها راوی معینی شخص واحدی را در حالات گوناگون وصف می‌کند و بر اثر لفاظی گوینده داستان به درازا می‌کشد. (۱۲) مقامات از نظر موضوع نیز تنوع بسیاری دارد.
● مقامه نویسی در ادبیات عربی
فن مقامه نویسی در ادبیات عرب از قرن چهارم به بعد توسط بدیع‌الزمان همدانی شروع شده و گویا خود او این اصطلاح را در معنی «قطعه‌ای مسجع و مصنوع شامل داستان یا حادثه‌ای» به کار برده است. باید اذعان کرد پیش از آنکه بدیع الزمان همدانی فن مقامه نویسی را در ادبیات عرب به شهرت برساند و نامش به عنوان مبتکر این فن از فنون ادبی مطرح شود، استاد او ابن درید (متوفی به سال ۳۲۱ ق) داستان‌های کوتاه و فکاهی‌ای آراسته به صنایع لفظی خلق کرده و شاید در فن مقامه نویسی طبع آزمایی‌هایی کرده است ولی آنچه که در این مورد مسلم و مورد اتفاق نظر اغلب دانشوران است این است که ابن درید داستان‌های خود را «احادیث» نامیده (۱۳) و تا ظهور بدیع الزمان همدانی فن مقامه نویسی و اطلاق مقامه به نثر مصنوع و متکلف و آهنگین مطرح نبوده است. با این حال، ذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که بدیع‌الزمان در نوشتن مقامات خود از احادیث ابن درید بی‌تاثیر نبوده است.
به هرروی، با استناد به منابع مختلف، نخستین کسی که به مقامه نویسی روی آورد بدیع‌الزمان همدانی است. قلقشندی در صبح الاعشی فی قوانین الانشاء، (۱۴) حنا الفاخوری در تاریخ ادبیات عرب (۱۵) و بسیاری منابع مهم عربی و فارسی و نیز کسانی که بعدها به پیروی از بدیع‌الزمان در فن مقامه نویسی طبع آزمایی کردند به این نکته اذعان دارند. در این میان، نظر فارس ابراهیمی حریری قابل تامل است. به اعتقاد وی گرچه مقامات در قرن چهارم هجری وضع شد اما حقیقت آن است که بدیع‌الزمان مبتکر این فن نیست بلکه او با مهارت و استادی اجزایی را که از قدیم در جامعه و ادبیات عرب بوده با یکدیگر تلفیق و ترکیب کرده و فن قابل توجهی به دست آورده و کلمه مقامات را که معانی فراوانی داشت بر فن خود اطلاق نموده و موجب شده معانی دیگر این کلمه کنار رود و مقامه فقط معنای اصطلاح خاص ادبی به خود گیرد. (۱۶) وی با این توضیحات مبتکر مقامه نویسی در ادبیات عرب را ابن‌درید دانسته و بدیع‌الزمان را از نظر تلفیق داستان استاد و مبتکر دانسته و عنوان کرده است که بدیع‌الزمان اصطلاح مقامه را برای نخستین بار به یک نوع از قصه منحصر ساخته است. (۱۷) با این حال اغلب منابع متقدم و متاخر به مبتکر بودن همدانی در فن مقامه نویسی اذعان دارند.
● درباره ابن درید
ابوبکر محمدبن حسن بن درید متولد ۲۲۳ هجری در بصره است. او بعدها به عمان و فارس روی نهاد و سر آخر به بغداد بازگشت و در سال ۳۲۱ ق در همان شهر در گذشت. ابن درید در شعر مهارتی کامل داشت و برخی ابیات و قصاید باقی مانده از وی این مطلب را تائید می‌کند. او علاوه بر سرودن شعر، در فن نثر نیز متبحر بود و آنچه از وی در این زمینه به یادگار مانده حکایت‌هایی است که خودش نام «احادیث» ‌بر آنها نهاده و همین حکایت‌ها عامل اصلی تشویق بدیع‌الزمان در نوشتن مقامه بوده است به گونه‌ای که چهار صد حدیث و به اصطلاح خودش مقامه نوشت که از آن فقط چهل مقامه باقی ماند. (۱۸) زکی مبارک درباره احادث باقی مانده از وی اعتقاد دارد که آن احادیث عموما جنبه شوخی و تفنن دارد و برخی از احادیث با بهترین روش فکاهی به نگارش در آمده‌اند. (۱۹)
به هر روی، داستان‌های بر جای مانده از ابن درید را می‌توان نمونه‌ای از مقامات با سبکی شیوا و در عین حال عاری از تکلف دانست.

جواد کامور بخشایش
دانشجوی کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی
پی‌نوشتها:
-۱ فارس ابراهیمی حریری، مقامه نویسی در ادب فارسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ ش، ص ۴ و ۵
-۲ فاطر/ ۳۲
-۳ المنهج فی تاریخ ادب العربی، ص ۸
-۴ جواد طحان، مقایسه گلستان سعدی و مقامات حمیدی، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد ۱۳۸۴، ص ۵
-۵ علی‌رضا ذکاوتی قراگوزلو، بدیع‌الزمان همدانی و مقامات نویسی، تهران، اطلاعات ۱۳۶۴، ص ۱۲
-۶ فارس ابراهیمی حریری، همان ص ۸
-۷ فرهنگ بزرگ سخن، به سرپرستی حسن انوری، تهران، سخن، ۱۳۸۱، ج ۷ لغت نامه دهخدا، ذیل مقامه و مقامات
-۸ تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، ج ۱، تهران، مهتاب ۱۳۸۳، ص ۲۱۲
-۹ کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی تهرانی، تهران ۱۳۷۴، ص ۱۲۹
-۱۰ ملک الشعرای بهار، سبک شناسی ج ۲، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۵، ص ۳۲۵
-۱۱ فارس ابراهیمی حریری، همان، ص ۱۱
-۱۲ همان‌جا
-۱۳ مقامات حمیدی، عمروبن محمود بلخی، تهران، شرکت تعاونی ترجمه و نشر بین‌الملل ۱۳۶۲، مقدمه
-۱۴ قلقشندی، صبح الاعشی فی قوانین الانشاء، ج ۱۴، ۱۴۰۷ ق ، ص ۱۱۰
-۱۵ حنا الفاخوری، تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمد آیتی تهران، توس ص ۵۳۷ و ۵۳۸
-۱۶ فارس ابراهیمی حریری، همان، ص ۱۰
-۱۷ همان، ص ۲۴
-۱۸ همان، ص ۲۵
-۱۹ زکی مبارک، النثر الغنی فی القرآن الرابع، ج ۱، ص ۲۳۰ -۲۳۳

منبع : روزنامه رسالت