پیشینه طراحی در فرش دستباف ایران

سابقه تولید فرش و طراحی آن به طور اعم ،‌به هزاره اول قبل از میلاد می‌رسد، البته این نكته یك فرضیه و یك نظریه قیاسی قریب به یقین است، چون نمی‌توان بدون پشتوانه غنی به چنین هنری قوی و سترگ دست یافت ، آنچه مسلم است اینكه هنرهای دستی بنا به ضرورت اجتماعی و احتیاجات آدمی بوجود آمده‌اند ، بنابراین تهیه زیرانداز ساده با پیچیدن شاخه‌های نرم درختان برای نرم كردن محل استراحت در زمانهای بسیار دور آغاز می‌شود.

در دوره‌های بعدی از نی برای ساختن حصیر و بوریا استفاده می‌كنند و پس از آشنایی با محصولات كشاورزی و دامپروری ،‌ از پنبه و پشم حیوانات زیر اندازهای دیگری چون نمد و گلیم و سپس قالی گره‌دار تولید می‌شود.

می‌توان چنین فرض كرد كه انسان پس از تهیه نمد ، با قرار دادن پشم‌های رنگی كنار هم به چگونگی نقشپردازی روی زیر انداز پی برده است ، كاملا روشن است كه ایجاد نقش روی نمد از سابقه آشنایی چند هزار ساله او ، كه از سوی اجدادش آغاز گردیده بود و در دوره جدید با تحولاتی كه در اندیشه او صورت گرفته او را در انجام چنین كاری توانمند نموده است. هدف از كاربرد نقش آن را بكار می‌گرفته است تا تصویر حیوان مورد احترام در فضای منزل یا چادر محل سكونت نمایان باشد و به تاسی از فرهنگ دیرین قومی از نیروی جادویی و قدرت نقش حیوان از نظر روانی نیز بهر‌ه‌مند باشد.یكی از كهن‌ترین نمونه قالی گره‌دار و منقوش موجود در جهان امروزه قالیچه ۲۴۰۰ ساله پازریك ایرانی است كه با نقشهای چشمگیر و زیبایی از تصاویر گلها و جانوران خیالی و واقعی و همچنین تصاویر ساده انسان با لباسهای مرسوم در زمان هخامنشیان بافته شده است ،‌این فرش قدیمی در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط دكتر رودنكوی روسی كشف گردیده و در موزه آرمیتاژ شهرسنت پطرزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.
نقشه‌های ابنیه و آثار باستانی
معماری یكی از قدیمی‌ترین عناصر فرهنگی و هنری در زندگی اجتماعی انسان است كه پس از ساخت ابزار كار بوقوع می‌رسد. ساختن مسكن و پناهگاه مهمترین دغدغه انسان برای حفظ سلامت جسمانی در مقابل پدیده‌های طبیعی چون سیل ،‌باد و طوفان و رطوبت بوده است،‌این درك انسانی از دوره نخستین حیات اصل شده و تداوم یافته است. نتیجه سیر تكاملی آن ساخت گونه‌های مختلف بناهایی است كه طی آن انسان آرایه‌هایی از جنس آجرهای لعابدار شكل می‌دهد و در دوره‌های بعدی با بكار گیری هنر كاشیكاری منقوش به زیباسازی فضای معماری می‌پردازد نمای ساختمانهای تاریخی كشور نظیر شوش و تخت جمشید حكایت از اوج تكامل نقشپردازی و تزئین بناهای معماری نزد ایرانیان باستان دارد.در دوره اسلامی ، فرهنگ و هنر ایران به تاسی از فرهنگ مذهبی جدید تلفیق و تركیب تازه‌ای می‌یابد ، اشكال هنری با حفظ هویت كهن خود با تعبیرات اسلامی و با معانی ویژه مذهبی در ساخت و سازهای معماری اسلامی و سایر آثار هنری ،‌در نهایت زیبایی و شكوه دلپذیر به كار می‌روند معمار ایرانی با ذوق سرشار خود از نقاشی مدد می‌جوید و با تلفیق این عناصر آثاری را در قالب كاشیكاریهای منقوش و گچبریهای برجسته مزین به نقش و رنگ خلق می‌نماید كه حاصل تلاش وی از منابعی به شمار می‌رود كه طرح و نقشه فرش دستباف متاثر از آن می‌نماید ، و به عبارت دیگر نگاره‌هایی چون گلهای ختایی و شاه عباسی و نیلوفر و خطوط اسلیمی و . . .در كنار نقشهای دیگر مثل كاشی و دیوار و سقف سایر عناصر به عنوان نقش شكیل ،‌و رجعتی دوباره بر صفحه فرش می‌یابد و همانند یك نقش و طرح مستقل و كامل با فرم و سبكی جدید جای خود را در فرش باز می‌كند و با عنوان نقوش ابنیه‌ای و آثار باستانی شهرت می‌‌یابد.
مشخصات نقشه‌های ابنیه‌ای
در این دسته از نقشه‌ها ،‌طراحان این نقشه را به دو صورت نشان می‌دهند ،‌اول اینكه ممكن است طرحی از بنای تاریخی كهن و یا معاصر در وسط ترنج طراحی كنند و یا در متن فرش ازآن استفاده می‌كنند ، در متن فرش گاهی در یك سر (معمولا) قسمت پائین فرش ترسیم می‌گردد و پیرامون آن را عناصر مرتبط با آن از قبیل درختان میوه ، درختان كاج و سرو و یا نمادهایی از آجر و دیوار و . . .به نقش بندی می‌شود.دوم اینكه تمام متن فرش را به ترسیم بنا و ساختمان و یا بخشی از یك بنای معروف و یا نمایی از فضای داخلی و گاهی نیز نمایی از فضای درونی بنا را به نقش می‌گیرند مثل بخش داخلی گنبد مسجد شیخ لطف اله در اصفهان ، بطور كلی می‌توان گفت كه هنر معماری چه به صورت جزیی یكی از مهمترین منابع الهام برای طراحان نقشه‌های ابنیه‌ای به شمار می‌روند.
این دسته از نقشه‌ها معمولا در اصفهان ،‌كاشان ، قم ،‌تبریز ، همدان ،‌كرمان و مشهد بیشتر از مراكز دیگر بافته می‌شوند.
مشخصات نقشه آثار باستانی یا زیر خاكی
آثار باستانی از قبیل كوزه ،گلاب پاش ،‌گلدان ،‌كاسه و بشقاب سفالین و . . . كه در آنها نشانه‌های كهنگی و قدیمی مثل نگاره‌های گل و گیاه پیچك و گل و گیاه نیلوفر و . . . با رنگ آمیزی خاصی كه در عهد كهن مرسوم بوده و در روی این قبیل ظروف به چشم می‌خورد ، عناصر تزئینی مهم و شاخص در طراحی و نقاشی گروه نقشه‌های آثار باستانی و زیر خاكی به شمار می‌روند. اینگونه نقشه‌ها را گاهی به صورت پراكنده در متن به قرینه و یا متقارن كار می‌كنند و گاهی تنها نقش یك ظرف را مثلا گلدان یا كوزه در مركز ترنج و یا قسمت پائین به صورت نقش بزرگ طراحی می‌كنند ، و از نگاره‌های گل و گیاه برای پر كردن فضاهای خالی استفاده می‌كنند ، رنگ آمیزی در این نقشه‌ها بطور معمول تحت تاثیر رنگهای موجود در نگارینه‌های سفالی است ، استفاده از رنگهای مات از ویژگی‌ها و مشخصات آنها به شمار می‌رود.
در برخی فرشها نیز ممكن است از نقشه باستانی فقط در حاشیه اصلی استفاده شود كه در این صورت به آن حاشیه آثار باستانی گفته می‌شود، ردیفی از گلدان و یا كوزه و تصویر بشقاب و سفالینه‌های دوره‌های تاریخی در گوشه‌های حاشیه از كارهای تزئینی به شمار می‌رود كه در برخی فرشها مورد استفاده قرار می‌گیردشهرهای سبزوار و نیشابور و قم و تبریز و همدان و كاشان نسبت به سایر مراكز این قبیل نقشه‌ها را بیشتر تولید می‌كنند.
این طرحها با عناوینی چون مسجد شیخ لطف‌اله ، مسجد كبود ،مقبره شیخ صفی ،‌سر در امامزاده محروق ، گنبد قابوس ، مسجد امام (مسجدشاه) ، تخت جمشید ، طاق بستان ، طاق كسری (ایوان مدائن) ، آرامگاه بوعلی‌سینا، . . . معروفند.نقشه یاالگو
در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم بافندگان مرد و زن سلطان آباد برای به وجود آوردن نقش قالیها معمولا الگویی را به كار می‌برند كه «واگیره» نامیده می‌شد ،‌این الگو كه كار یك متخصص بود و می‌توانست با آزادی زیاد مورد تفسیر و تعبیر قرار گیرد ، قسمتی از نقوش فرش را به صورت رنگی نشان می‌داد. در سال ۱۳۳۲ هـ . ق شخصی به نام جورج استیونس (George Stevens) نقشه نقطه گذاری شده فرش را كه نقشه نامیده می‌شود وارد این منطقه كرد(ادواردز،‌۱۹۶۰ ، ص ۱۴۰)
در ابتدا نقش به وسیله مداد به صورت ساده روی یك قطعه بزرگ كاغذ طراحی می‌شود. سپس این نقش به كمك كاغذ پوستی روی كاغذ شطرنجی كه روی مقوا و یا پارچه چسبانده شده است منتقل می‌گردد. هر مربع كوچك بیانگر یك گره است. ممكن است كه خانه‌های شطرنجی كم و بیش به هم فشرده باشند ، به این ترتیب هر نوع فرش ، كاغذ شطرنجی مخصوص به خود را دارد. وانگهی میزان فشردگی مربعا نیز غالبا در حاشیه نقشه یادداشت می‌شود. رنگهای گوناگون به وسیله یك انبر كوچك روی كاغذ گذاشته می‌شوند. نقشه یا حاوی تمام نقش است یا نصف و یا یك چهارم آن و یا بالاخره قسمت كوچكی از فرش را كه باید بافته شود نشان می‌دهد. به این ترتیب برای بافتن نیمه‌ای از زمینه‌هایی كه به طور منظم جای گرفته‌اند ، كافی است كه نقشه‌ای داشته باشند كه فقط قسمت كوچكی از نقش را نشان دهد. در عوض ، بافتن یك جانماز (سجاده) ، كه معمولا دارای یك محور تقارن طولی است ، نقشه‌ای را لازم دارد كه بزرگ باشد و نصف تمام نقش قالیچه را نشان دهد. در چنین موردی غالبا برای متن فرش یك نقشه ، و برای حاشیه آن نقشه جداگانه تهیه می‌شود.
اكثر نقشه‌ها به وسیله متخصصینی كشیده می‌شوند كه در بازار اراك دارای مغازه و كارگاه هستند و برای فراهم كنندگان مواد اولیه فرش و تعداد زیادی از شركتهای تولید فرش نقشه تهیه می‌كنند. با وجود این بعضی از این شركتها برای خود دارای كارگاه نقشه كشی هستند كه نمونه آن شركت فرش ایران است.
نقش قالی
اصطلاحات
تركیب كلی نقش‌ها
هر تخته فرش معمولا دارای یك بخش مركزی است كه به آن متن (matn) می‌گویند. پیرامون این متن را طرحها و نقشهایی احاطه كرده‌اند كه آنها را حاشیه (hasie) می‌نامند. خود این حاشیه نیز در یك نوار تك رنگ محاط شده است كه به آن كناره – ماهوت (Kenare-mahut) گفته می‌شود.نقشهایی كه بر روی یك زمینه تقریبا واحد از هم جدا می‌شوند ممكن است تمام سطح متن را بپوشانند و یا در بخشهایی از آن به اشكال گوناگون درآیند. به این ترتیب زمینه می‌تواند دارای یك «محراب» ، یك « ترنج مركز» ،‌چند «لچك» ، «ترنج» ، «گوشه» ، نوارهای عمودی یعنی موازی با نخهای تار به نام «محرمات» ،‌«بازوبندی» وبالاخره «بندی-خشتی» باشد. كناره‌های آن از یك نوار اصلی به نام «حاشیه بزرگ» كه در مجاورت آن چند نوار باریكتر به نام «حاشیه كوچك» قرار دارند ، تشكیل شده است. هر كدام از نوارها معمولا از یك خط اصلی مستقیم یا شكسته و مارپیچ تشكیل شده كه دارای نقشهای گوناگون است.
نقشه هندسی
به آن دسته از طرحها و نقشه‌ها و نگاره‌هایی كه از به هم پیوستن چند پاره خط شكسته شكل می‌گیرند نقوش هندسی گفته می‌شود.
مشخصات نقوش هندسی:
تركیب و شكل گیری این نقشه‌ها با اشكال هندسی زاویه‌دار است ،‌تمام عناصر مكمل اعم از نگاره‌های گل و گیاه ، پیكره‌های جانوری و آدمكها در نهایت سادگی به صورت تجزیه یافته در بخشهای مختلف قالی مكرر به كار می‌رود.اصالت این طرحها از روستاها و ایلات و عشایر ایران است ،‌زیباترین وقدیمی‌ترین نمونه‌های این طرحها را می‌توان در فرشهای روستایی و عشایری جستجو كرد.بافندگان این حوزه‌ها بدون استفاده از نقشه‌های از پیش آماده شده ،‌تنها با مشاهده طبیعت و چگونگی حالات و تركیب فیزیكی عناصر طبیعی موجودات و گیاهان را به مدد تجربه و استعداد ذاتی و فرهنگ قومی خویش نقشپردازی می‌كنند.
امروزه نقشه‌های هندسی علاوه بر روستاها و عشایر در برخی مراكز شهری نیز تولید می‌شود با این تفاوت كه در كارگاه‌های شهری نقشه‌های هندسی همانند نقشه‌های گردان و انحنایی روی كاغذ شطرنجی طراحی می‌گردد.نقشه‌های هندسی دارای تنوع و گوناگونی هستند كه مشهورترین آنها عبارتند از: نقشه هندسی جوشقانی ،‌هندسی خاتم شیرازی ، هندسی ستاره‌ای ، هندسی موزائیك ،‌هندسی كف ساده ، هندسی لچك و ترنج ،‌ هندسی محرمات ،‌شاخه شكسته و هندسی بندی قابی.
فرشهای قفقاز:
قفقاز ناحیه ایست واقع در بین دریای خزر و دریای سیاه كه از طرف جنوب به ایران و تركیه و از شمال به روسیه محدود است ،‌این ناحیه قرنها جزء سرزمین پهناور ایران بوده است ، در زمان فتحعلی شاه قاجار دو جنگ بین ایران و روس در می‌گیرد.جنگ اول در سال ۱۲۱۸ هـ . ق آغاز و در سال ۱۲۲۸ هـ .ق با عهدنامه شوم گلستان پایان می‌پذیرد. طبق عهدنامه گلستان ، شهرهای قراباغ ، گنجه ،‌شكی ، شیروان ، قوبا ،‌دربند ، باكو و قسمتی از طالش و تمامی داغستان و گرجستان به تزار روس واگذار می‌گردد.جنگ دوم در سال ۱۲۴۱ هـ . ق آغاز و در سال ۱۲۴۳ هـ .ق با معاهده تركمان‌چای پایان می‌یابد كه به موجب آن دشت مغان و بندر لنكران جزء خاك روسیه محسوب می‌گردد و رود ارس مرز ایران تعیین می‌گردد. پس از تغییر حكومت شوروی از حكومت تزاری به اتحاد جماهیر شوروی در ناحیه قفقاز سه جمهوری به نامهای جمهوری آذربایجان ،‌جمهوری گرجستان و جمهوری ارمنستان تشكیل می‌گردد ،‌جمعیت این منطقه تركیبی از نژادهای ترك ،‌تاتار ، چركس ، لزگی . گرجی ،‌ایرانی و روسی است.شهرهایی كه به موجب معاهده گلستان از ایران جدا شدند از جمله مهمترین مراكز تولید فرش به حساب می‌آیند كه مرغوبترین فرشهای این ناحیه را در چند سال گذشته تولید كرده و به جهان صادر می‌كنند،‌بافندگان این نواحی به دلیل اشتراك فرهنگی با ایران و تركیه غالبا سبك گره‌های متداول ایران را به كار می‌برند به عبارت دیگر اسلوب گره‌های آنان از نوع متقارن است كه با پشم و نخ پنبه‌ای به صورت دو پود و یك پود بافته می‌شوند.
طرحها و نقوش متداول در قالی بافی قفقاز بیشتر به صورت شكسته و هندسی است و كمتر در تولیدات آنها طراحهای گردان به چشم می‌خورد ، این ناحیه یكی از مناطقی است كه طرحهای مخصوص به خود زیاد دارد و در جهان به نام طرحهای قفقازی شناخته شده‌اند عناصر مكمل و غالب در نقشه‌های سنتی منطقه نگاره‌های هندسی با تركیب خاصی است كه می‌توان اجزاء آنها را با نقوش ایلیاتی ایران مقایسه نمود،‌ یعنی برخی از نگاره‌های آنها از قبیل پیكره‌های جانوران افسانه‌ای مثل اژدها و سیمرغ و همچنین نقشهای صلیب ، گلدانی شكسته و شاخ قوچ ، اشكال هندسی بندی و تكراری ،‌گلها وشكوفه‌های شكسته ، گلهای شش پر ، قابهای هندسی چند ضلعی تكراری گونه‌ای از نقشهای هندسی كه بی شباهت به قلمدانهای ایرانی نیستند ، این قبیل نقشه‌ها غالبا به صورت تكراری در بخشهای مختلف مثل حاشیه‌ها و ترنجها و زمینه فرش به فراوانی دیده می‌شود.
گروه دیگری از نقشه قالی‌های قفقازی اقتباس از طرحهای ایرانی و تركی است كه این گروه از طرحها نیز به تناسب فرهنگ قومی و محلی تغییر شكل یافته و به صورت هندسی بافته می‌شوند ،‌به استثنای فرشهای سفارشی كه در این صورت نقوش آنها را كاملا گردان و منحنی تولید می‌كنند.نقشه ایلیاتی
دستمایه طرحها و نقشه‌های عشایر و ایلات در فرش بافی عناصر طبیعی مانند گل و گیاه و پیكر جانداران است كه به گونه‌های متفاوت ،‌گاه متصل وگاه منفصل ،‌با زیبایی عمیق و قابل تحسینی بافته می‌شوند.یكی از ویژگیهای اساسی نقشه‌های ایلیاتی هندسی بودن نگاره‌هاست ،‌كه به طرز شگفت انگیزی گلها و بوته‌ها و حتی پیكره آدمكها و جانوران با اتصال زاویه‌دار خطوط ساده به صورت ذهنی بافته می‌شوند.این سبك نقش پردازی یكی از قدیم‌ترین شیوه‌های نقشپردازی در بافته‌های ایران است كه هنوز در میان روستائیان و بویژه عشایر مختلف ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد آنچه كه بنام نقشه ایلیاتی خوانده می‌شود حاصل ذوق و سلیقه بافنده عشایری است كه بدون استفاده از نقشه‌های از پیش آماده شده و تنها با تكیه بر استعداد ذاتی و فردی او در فرش تجلی می‌یابد. این قبیل بافته های اصیل و سنتی ناب در جهان دوستداران زیادی دارند. معروفترین نقشه‌های ایلیاتی در بین تركمن ،‌قشقایی ،‌بختیاری ، افشار ، شاهسون ، لرها و كردهای ایران تولید می‌شوند.
ایل تركمن
می‌توان تركمنها را از جمله ایلاتی نام برد كه به فرهنگ قومی خود سخت پای بند هستند ، با همه افت و خیزهای سیاسی و جابجایی آنها از حوزه جغرافیایی محل زیستشان به حوزه‌ای دیگر و بروز جنگها و . . . در صنایع دستی آنان بویژه نگاره‌های زینتی دست بافته‌هایشان كمتر دگرگونی بوجود آمده و اصالت‌ها و ویژگیها و معانی و مفاهیم فرهنگی نقشه‌های آنها همچنان در شكل و قالب كلی رواج دارد. در ایران دو ایل تركمن به نام تكه و یموت در بافت قالی شهرت دارند ، یموتها به دو طایفه جعفربای و آتابای تقسیم شده‌اند كه بهترین بافته‌ها توسط ایل تكه تهیه می‌شوند،‌آتابای در كیفیت بافندگی مطلوب بعد از تكه و جعفربای پس از آن قرار دارد.نقوش متداول كه در اشكال كلی خود غالبا به صورت هندسی و در تركیب اشكال چند ضلعی محصور و یا بدون خطوط محدود كننده و تنها با قرار گرفتن انواع گلها و نگاره‌ها كه شكل كلی از یك قاب چند ضلعی را تداعی می‌كنند در فرهنگ تركمن هر یك مبین باورها و اعتقادات و تعصبات و علائق و دلبستگی قومی و خانوادگی آنان است گاهی نقوش پیامدی از صلح و دوستی و روابط اجتماعی هستند و گاهی نیز برای تشویق و ترغیب به رزم آوری و غیرتمندی و گاهی برای دفع شر و شیطان و اهریمن است. گل یا به زبان محلی «گول» یكی از اساسی‌ترین نقش مایه‌های قالیهای تركمن است كه گونه‌های مختلفی دارد. تركیب كلی آن در هر ایل و طایفه شكل و نوع خاصی دارد ، نقوش تركمنی به صورت غالب در طرح كلی با اشكال هندسی چند ضلعی است ، فواصل اشكال هندسی را در برخی قالیها ، گلها و قابهای كوچكتری به تناسب همان گل متن قاب می‌بافند.
طرح و نقشه فرشهای قشقایی،
نقش پردازی در فرشهای ایلات و طوایف قشقایی مبتنی بر تصورات و تخیلات فردی بافنده است ، به این شیوه ، نقشپردازی ذهنی می‌گویند كه در آن بافنده بدون استفاده از الگو یا نقشه آماده ، در كمال وارستگی و آزادگی هر چه در طبیعت می‌بیند و می‌پسندد و در عالم خیال خود آن را ساخته و پرداخته و شكل می‌دهد،‌ در عالم خارج با مدادرنگ بدان عینیت می‌دهد و در عین سادگی و بدور از هر گونه پیچیدگی متعارف در نقشه‌های شهری ، نگاره‌های بسیار زیبایی از اشكال گوناگون را خلق می‌كند ،‌این نقشه‌ها شهری ، نگاره‌های بسیار زیبایی از اشكال گوناگون را خلق می‌كند ، این نقشه‌ها گاهی تكرار نمی‌شوند و گاهی اوقات توسط افراد دیگر خانواده یا طایفه با تغییراتی جزیی در رنگ یا شاخه و برگ و گل استمرار می‌یابند ، ولی آنچه مسلم می‌نماید اینكه چون آفریننده آن بدون بهره‌مندی از الگو یا فكر دیگری آنچه مسلم می‌نماید اینكه چون آفریننده آن بدون بهره‌مندی از الگو یا فكر دیگری در شكل كلی طرح و گاهی در اجزاء مكمل طرح همانندی ندارد.گرچه این شیوه ذهنی بافی ناشی از فرهنگ عشایری قشقایی است ،‌ولی در میان قشقائیها ، طایفه‌هایی نظیر كشكولیها و ایگدرها و همچنین ایلها بهارلو ،‌در فرشبافی خود گاهی از طرحها و نقشه‌های غیر عشایری استفاده می‌كنند كه اصالت آنها از مناطق دیگر و یا از صنایع دیگری چون پارچه بافی است ،‌این كار نه به طور كامل بلكه نقشه‌هایی را با تركیب نقشه‌های سنتی پدید می‌آورند كه گرچه اصالت آنها غیر عشایری را با تركیب نقشه‌های سنتی پدید می‌آورند كه گرچه اصالت آنها غیر عشایری است ولی با بكارگیری نقشمایه‌های بومی ، عشایری بودن نقشه كاملا محسوس و مشهود و آشكار است. عمده‌ترین این نقشه‌ها كه در طول زمان به نام نقشه قشقایی شهرت یافته‌اند عبارتند از: نقشه ناظم ، نقشه شبه ناظم ،‌نقشه قبادخانی و نقشه ماهی در هم كه هر یك بیش از دویست سال تقریبا به همین شیوه بافته شده است و اگر نوآوریهایی شده از همان مقوله ریزه كارییهایی است كه مثلا از مقایسه ناظم‌های قدیم با ناظم.
روش تحلیل
روش تحلیل پیشنهادی از روشی الهام گرفته است كه لویی پروئا (Louis Perrois) (۱۹۷۲) در بررسی ریخت شناسی قومی مجسمه‌سازی دندانی در كشور گابن به كار برده است.
این روش بر مبنای بررسی یك كالبد متجانس قالی ، باید امكان دهد تا پاره‌ای از عناصر پایدار و مستمر صوری مبین یك سبك مشترك از هم تفكیك گردند ، و هویت سبكهای ثانوی احتمالی تشخیص داده شوند. و در هر حال ، دسته بندی مجددی به وجود آید كه در اكثر موارد چیزی نیست جز عرضه بعضی از تولیدات از طریق معرفی مناطق جغرافیایی گسترده و یا نظم الفبایی اصطلاحات رایج در میان مجموعه‌داران. ما به منظور سهولت و كارایی ، عمدا قلمرو به كارگیری روش تحلیل خود را به ساختار تزیینی و به شكل نقشهای زمینه فرشها محدود كرده‌ایم. تمام فرشها از طریق وجود و یا فقدان پنج نشانه و مشخصه ساختاری یا صوری بنیادی مشخص شده‌اند كه عبارتند از :‌ بازتاب و جهت نقش ،‌خمیدگی ، ژرفانمایی و ارتباط نقشها.
تركیب ممكن است به یكی از صورتهای زیر باشد:
- «انعكاسی»‌،‌ وقتی است كه بتوان یك محور عمودی را در روی فرش تشخیص داد كه فرش را به دو نیمه برابر تقسیم كند و دو نیمه به طور متقارن متعادل باشند و هر كدام از آنها حداقل هویتی از كل مجموعه را ارائه دهد.
- «خنثی» ،‌وقتی گفته می‌شود كه هیچ نقشی وجود نداشته باشد كه امكان تمایز بین «بالا» و «پایین» فرش را ممكن ساز و بنابراین نتوان جهت بافت فرش را بازیافت.
- «خمیده» وقتی است كه منحنیهای وافر و كامل در طرح نقشها ظاهر می‌شوند.
- «مختلط» وقتی است كه در آن عمق ، ضخامت و حجم یا پرز ، یعنی آنچه بعد سوم قالی است ،‌از طریق نوعی طراحی سرسری به دست می‌آیند ؛ در نظر داشته باشیم كه روی هم افتادن بخشی از نقش بر روی بخش دیگر به هیچ وجه روش متداولی نیست.
- «نقش زنجیره‌ای» ،‌وقتی است كه عناصر تزیینی به یكدیگر متصل هستند.
وقتی كه این پنج نشانه بر روی یك طرح مجتمع هستند ، علامت ما به این صورت است: ۱۱ ۱۱۱. در مقابل هیچ یك از این نشانه‌ها را نداشته باشد این طرح «خطی ساده با نقشهای كنار هم گذاشته شده» است. هر نوع ابهام در تحلیل با علامت x نشان داده شده است.
منابع و ماخذ:
۱- پرهام ،‌سیروس ،‌دستباقهای عشایری و روستایی فارس ،‌تهران. امیركبیر ،‌۱۳۶۴.
۲- تناولی ، پرویز ،‌قالیچه‌های تصویری ایران ، تهران ،‌سروش ،‌۱۳۶۸.
۳- كونل ،‌ارنست ، اسلیمی ،‌ختایی و شاه عباسی ، ترجمه شهریار مالكی ، تهران ، فرهنگسرا ، ۱۳۶۷.
۴- یساولی ، جواد ،‌مقدمه‌ای بر شناخت قالی ایران ، تهران ،‌فرهنگسرا ،‌۱۳۷۰.
۵- بوكهارت ،‌تیتوس ،‌هنر مقدس ،‌اصول و روشها ،‌ترجمه جلال ستاری ، تهران ، سروش ،‌۱۳۶۹.
۶- حامی ، احمد ،‌بغ مهر ،‌تهران ۱۳۵۵.
۷- حصوری ،‌علی ،‌قالی تركمن و اقوام همسایه ،‌تهران ،‌فرهنگان ،‌۱۳۷۱
۸- آزادی ، سیاوش ، كاتالوگ موزه فرش ایران ، تهران ، ۱۳۵۶.
۹- آذرپاد ،‌حسن ،‌حشمتی رضوی ، فضل‌اله، هرشنامه ایران،‌تهران ،‌موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، ۱۳۷۲.
۱۰- فردیناندو ،‌وستنفلد ،‌ولدوارد ماهلر ، تقویم تطبیقی ۱۵۰۰ ساله هجری قمری و میلادی مقدمه دكتر حكیم الدین قریشی ، تهران ،‌فرهنگسرای نیاوران سال ۱۳۶۰.
۱۱- حضوری ،‌علی ، مقاله نقشه‌های هراتی ، تهران ، موسسه تحقیقات فرش دستباف ایران سال ۱۳۷۵.
۱۲- گذری بر چهارمحال و بختیاری ،‌انتشارات دفتر مخصوص ، سال ۱۳۵۶.
۱۳- دستبافته‌های افشاری در فراز و نشیب ، مجله قالی ایران ، ش ۱۲-۱۱ خرداد ۱۳۷۸.
۱۴- حصوری ،‌علی ، مقاله كنكاش در فرش لری ، مجله قالی ایران ش یك و دو سال ۱۳۷۷.
۱۵-شناخت طرحها و نقشه‌های فرش ایران و جهان ،‌تالیف ،‌ابوالفضل وكیلی.
۱۶- قالی ایران یا باغ همیشه بهار ، تالیف ، پاتریس فونتن ،‌ترجمه اصغر كریمی.
مریم زارع
با نظارت و كنترل عبد الله احراری

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران