تعیین شرایط مطلوب سرمادهی و جوانه زنی بذر گیاه دارویی قره قاط

قره قاط(Vaccinium arctostaphylos L.) گیاه دارویی مفیدی است كه سته‌های پربذر تولید می‌كند. به منظور بررسی نیاز سرمایی بذور قره‌قاط و تعیین بهترین شرایط سرمادهی و جوانه‌زنی، آزمایشی در قالب فاكتوریل با طرح پایه بلوكهای كامل تصادفی با سه فاكتور در سه تكرار انجام شد. در این آزمایش اقدام به تهیه میكروگرافهایی با میكروسكوپ الكترونی‌نگاره از سطح و شكل بذر قره‌قاط گردید.
تعداد بذور هر سته قره‌قاط به طور متوسط ۴۵ عدد بود. اندازه بذور قره‌قاط در میوه های رسیده یكسان نبوده و از خیلی ریز تا ریز دیده می‌شود. بررسی میكروگرافهای الكترونی بذر قره‌قاط نشان داد كه این بذور به دو شكل عمده تخم‌مرغی و بیضی شكل قابل مشاهده‌اند. آزمایش شرایط جوانه‌زنی نشان داد كه بذور قره‌قاط بعد از سپری‌كردن دوره سرمایی فقط در شرایط تناوب نوری قادر به جوانه‌زنی هستند و در تاریكی مطلق این بذرها قادر به جوانه‌زنی نمی‌باشند. بدین‌ترتیب بذر قره قاط جزء بذور دارای عكس‌العمل مثبت فوتوبلاستیك می‌باشد.
آزمون سرمادهی بذر قره‌قاط نشان داد كه سرمادهی خشك بذور بمدت ۱۵ تا ۹۰ روز می‌تواند موجب زایل شدن خواب بذر قره‌قاط گردد، هرچند بهترین نتیجه تحت تیمار ۹۰ روز سرمادهی خشك به دست آمد.
قره‌قاط(Vaccinium arctostaphylos L.) گیاهی از تیره اریكاسه است كه در ارتفاعات استان گیلان، ارتفاعات كلاردشت و خانقاه اردبیل می‌روید. میوه‌های این گیاه سته ای پربذر بوده و بر روی شاخه های جوان و بصورت جانبی یا انتهایی تولید می‌شوند(۳ و۴). بلوبری‌ها خویشاوندان اهلی قره‌قاط هستند كه در سطح نسبتا وسیعی در اروپا و آمریكا كشت وكار می شوند. ازدیاد بلوبری ها از طریق بذر صرفا برای مطالعات اصلاحی به كار برده می شود(۱۲).
براساس گزارش اك (۱۹۸۸) و هارتمن و همكاران(۱۹۹۷) هیچ پیش تیماری برای جوانه زنی بذر بلوبری‌ها نیاز نیست ولی جوانه‌زنی بذر كرن‌بری‌ها (دیگر خویشاوند قره‌قاط) در صورت سرمادهی بذر به مدت سه ماه بهبود پیدا می‌كند (۶ و۱۰). ثابت شده است كه بذور گونه‌های مختلف Vaccinium فوتوبلاستیك هستند و برای جوانه زنی به چندین ساعت نور روزانه نیاز دارند (۷،۸ و۹).
● مواد و روشها
میوه‌های قره‌قاط از رویشگاه ارتفاعات تالش جمع آوری و برای استخراج بذر به آزمایشگاه منتقل شد. استخراج بذرها براساس توصیه گریفین و بلازیچ(۲۰۰۲) صورت گرفت(۹). علاوه بر شمارش بذور وزن آنها, درصد وزن بذر به وزن كل میوه و اندازه بذور مورد ارزیابی قرار گرفت. در این آزمایش اقدام به تهیه میكروگرافهایی با میكروسكوپ الكترونی‌نگاره مدل LEO ساخت انگلستان از سطح، شكل و برجستگیها و فرورفتگی‌های روی بذر قره‌قاط گردید(۲).
به منظور بررسی نیاز سرمایی بذور و تعیین بهترین شرایط سرمادهی مصنوعی و شرایط جوانه‌زنی (در تاریكی كامل یا در تناوب نور و تاریكی)، آزمایشی در قالب فاكتوریل با طرح پایه بلوكهای كامل تصادفی با سه فاكتور در سه تكرار طراحی شد. در این آزمایش فاكتورA یعنی تعداد روزهای سرمادهی بذر در چهار سطح(شاملa۱ = ۱۵ روز , a۲ = ۳۰ روز , a۳ = ۶۰ روز , a۴= ۹۰ روز), فاكتور B یعنی شرایط سرمادهی در دو سطح (b۱ = محیط مرطوب و b۲ = بذر خشك) و فاكتور C یا شرایط جوانه زنی نیز در دو سطح (c۱ = تاریكی كامل و c۲ = تناوب نور وتاریكی) در نظر گرفته شد. برای هر تركیب تیماری ۲۰ بذر در نظر گرفته شده و نهایتا درصد و سرعت جوانه زنی مورد ارزیابی قرار گرفت.
بعد از گذشت ۱۵ روز از سرمادهی بذور داخل یخچال, تیمارهای دارای فاكتور a۱ به شرایط جوانه‌زنی(در تاریكی كامل یا در تناوب نوری) منتقل شدند و بمدت ۶۰ روز در شرایط جوانه‌زنی پیش بینی شده قرار داده شدند تا صفات مورد نظر ارزیابی شوند. شایان ذكر است كه شرایط تاریكی مطلق یعنی تیمار c۱ داخل انكوباتور با دمای۲۰- ۲۵ درجه سانتیگراد مهیا گردید و تناوب نور و تاریكی در آزمایشگاه به صورت استفاده از نور طبیعی در روز و ایجاد تاریكی در شب برای بذور تحت آزمایش ایجاد شد.
●● نتایج و بحث
شمارش بذور نشان داد كه در هر سته قره‌قاط به طور متوسط ۴۵ بذر وجود دارد كه حداكثر ۹/۵ درصد وزن میوه به آنها مربوط است. وزن هر بذر قره‌قاط به طور متوسط حدود ۳۱/۰ میلی‌گرم می‌باشد. اندازه بذور قره قاط در میوه های رسیده خیلی ریز تا ریز دیده می‌شود. اندازه رنگ بذر قره قاط از زرد روشن تا زرد تیره و قهوه ای قابل دسته بندی است. میوه قره‌قاط كروی شكل بوده و به طور متوسط حدود ۵/۹ میلیمتر می‌باشد. به منظور بررسی صفات بذر قره‌قاط و تشخیص شكل و برجستگی های سطح بذر اقدام به تهیه میكروگرافهای الكترونی گردید. بررسی چهار نمونه بذر قره قاط و میكروگرافهای الكترونی نشان داد كه این بذر به دو شكل عمده تخم مرغی و بیضی شكل قابل مشاهده است و در سطح پوسته مشبك این بذر، سلولهایی با دیواره مشخص و دریچه های ریز دیده می شود.
در این آزمایش هیچ بذری در تاریكی مطلق (داخل انكوباتور) موفق به جوانه زنی نشد. لذا فاكتور جوانه‌زنی در تاریكی مطلق (یعنیc۱) در زمان تجزیه و تحلیل آماری حذف گردید بدین ترتیب بذور قره قاط بعد از سپری كردن دوره سرمایی فقط در شرایط تناوب نوری قادر به جوانه‌زنی هستند و در تاریكی مطلق این بذرها قادر به جوانه‌زنی نمی‌باشند. لذا بذر قره قاط براساس تعریف(۱) جزء بذور دارای عكس‌العمل مثبت فوتوبلاستیك می باشد. چنین صفتی برای گونه V. vitis-idaea نیز گزارش شده است (۲۰). درصد بذور جوانه زده طی ۳۰, ۴۰, ۵۰ و ۶۰ روز بعد از انتقال به شرایط جوانه زنی مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.
براساس نتایج بدست آمده، بین تیمارهای فاكتورA در سطح احتمال ۱% اختلاف معنی‌دار وجود دارد, بدین معنی‌كه سی روز پس از انتقال بذور به شرایط جوانه زنی تیمار سرمادهی ۱۵ روزه بهترین تیمار بوده است. تجزیه واریانس داده‌ها در روز شصتم جوانه زنی, نشان می‌دهد كه بین سطوح فاكتور A از نظر آماری اختلاف معنی‌داری در سطح ۵% وجود دارد درحالی‌كه بین دو سطح فاكتور B و اثر متقابل B و A اختلاف در سطح ۱% معنی دار است. شایان ذكر است كه از سطوح مختلف فاكتور A, سطح دوم یعنی a۲ (۳۰ روز سرمادهی )بهترین نتیجه را موجب شده است سطح دوم فاكتور B یعنی سرمادهی بذور در محیط خشك همانند نتایج قبلی بهترین تیمار بوده است و موجب جوانه زنی بهتر بذور شده است ولی از اثرات متقابل فاكتور های A وB همچنان تركیب تیماری a۴b۲ (یعنی نود روز سرمادهی خشك بذور)بیشترین جوانه زنی بذور را موجب شده است.
خاطر نشان می شود كه در این مورد بیش از ۵۰ درصد بذور تحت آزمایش موفق به جوانه زنی پس از ۶۰ روز شده اند درحالی‌كه تحت تاثیر تركیب تیماری a۴b۱ كه كمترین تعداد بذور جوانه زده را موجب شده است حداكثر ۱۰ درصد بذور جوانه زده‌اند. نتیجه كلی این است كه سرمادهی بذور در یخچال در محیط خشك بهتر از محیط مرطوب بوده و تعداد روزهای سرمادهی بمدت ۱۵ تا ۹۰ روز می تواند در محیط خشك موجب زایل شدن خواب بذر قره‌قاط شود، هرچند بهترین نتیجه تحت تیمار ۹۰ روز سرمادهی خشك به دست می‌آید سیدرویچ و همكاران(۱۹۹۱) نیز ضمن بررسی اثر نور برروی جوانه‌زنی بذور بلوبری پابلند دریافتند كه این بذور تحت شرایط تاریكی قادر به جوانه‌زنی نیستند(۱۱). برخی از گزارشها تیمار سرمایی ۹۰ روزه برای قره‌قاط پیشنهاد كرده‌اند (۵). در آزمایش ما هیچ بذری بلافاصله پس از خارج كردن از میوه موفق به جوانه‌زنی نشد.بدین ترتیب قره‌قاط دارای عكس العمل مثبت فوتوبلاستیك می‌باشد.

نویسندگان : صداقت حور شهرام , كاشی عبدالكریم , طلایی علیرضا , خلیقی احمد , سعیدی مهرورز شهریار
منابع
۱- زرین قلم، م.۱۳۷۳. فیزیولوژی گیاهی در رابطه با باغبانی(ترجمه). انتشارات گلنشر.
۲- شریعت زاده، س. م و ا. مجد. ۱۳۷۹. میكروسكوپ الكترونی و هیستوتكنیك در میكروسكوپی الكترونی و نوری. انتشارات آییز. ۲۷۶ صفحه.
۳- صداقت حور، ش.۱۳۸۳. بررسی مشخصه های گیاهشناسی, باغبانی و شیمیایی قره قاط و معرفی آن به عنوان یك ریز میوه و گیاه دارویی جدید ایرانی. رساله دكتری باغبانی واحد علوم و تحقیقات تهران.
۴- قهرمان, ا.۱۳۷۳. كورموفیتهای ایران (سیستماتیك گیاهی).جلد سوم. مركز نشر دانشگاهی. صفحه ۱۲-۲۳.

۵. Anonymous. ۲۰۰۰. Plants for a future: Database search results. Vaccinium arctostaphylos. http://www.ibiblio.org/pfaf/cgi-bin/arr-html.
۶. Eck, P. ۱۹۸۸. Blueberry Science. New Brunswick, N. J. Rutgers University Press.
۷. Giba, Z., Grubisic, D., and Konjevic, R. ۱۹۹۵. The involement of phytochrome in light-induced germination of blueberry seeds. Seed-science and Technology. ۲۳,۱,۱۱-۱۹.
۸. Giba, Z., Grubisic, D., and Konjevic, R. ۱۹۹۳. The effect of white in light, growth regulators and temperature on the germination of blueberry(Vaccinium myrtillus L.) seeds. Seed-science and Technology. ۲۳:۳,۵۲۱-۵۲۹.
۹. Griffin. J., and Blazich. A. ۲۰۰۲. Vaccinium L. (blueberry or cranberry). North Carolina State University. Internet.
۱۰. Hartmann, H. D., Kester, D. L., Davies, F. T., and Geneve, R. L.۱۹۹۷.Plant propagation. ۶th edition. Prentice Hall International, INC. Pp. ۶۵۶- ۶۵۷.
۱۱. Sidorovich, E. A., Kutas, E.N., Chernik, V.F., and Sudeineya, S.V.۱۹۹۱. The effect of light on the germination of seeds and isolated embryos of high bush blueberries in invitro culture. Bulleten –Glavanogo-Botanicheskogo–sada(abstract). ۱۵۹, ۹۵-۹۷.
۱۲. Thakur,K.S. and Rathore,D.S. ۱۹۹۱. Blueberries. In:Temprate fruits. Edited by: Mitra, S.K., Bose,T.K., and Rathore,D.S.India.
Appointment of Optimum Chilling and Germination Condition of
Qare-Qat (Vaccinium arctostaphylos L.) Seeds
۱Sedaghathoor.Sh,۲Kashi.A.K,۲Talaei.A.R,۳Saeidi-Mehrvarz. Sh and ۲Khalighi.A.
۱ Former PhD Student of Horticulture in science and research unit of AU of Tehran (Department of Horticultural Science, Azad University of Rasht) Rasht, Iran; ۲Department of Horticulture, Tehran University; ۳Department of Biology, Guilan University
Abstract
Qare-Qat (Vaccinium arctostaphylos L.) is a useful medicinal plant that produces seeded berries. To study of chilling requirement of Qare-Qat seeds and assessment of the best condition for seed chilling and germination, the experiment was carried out by using factorial design with ۳ factors in ۳ replications in RCBD. In addition to seed number counting, seed weighing, seed weight to total fruit weight ratio and seed size are assessed. Micrographs of seed surface and shape prepared by Scanning Electron Microscope (SEM). On the base of results, average number of seeds per berry was ۴۵. The seeds of ripened fruits were not similar size and are seen at very minute to tiny size. Electron micrographs showed that Qare-Qat seeds are ovate or elliptical in shape. Germination condition test showed that Qare-Qat seeds after expire of chilling period could only germinate in light and darkness alternation and the seeds cannot germinate in absolute darkness. Therefore Qare-Qat seeds have positively photoblastic reaction. Seeds chilling test revealed that dry chilling of seeds for ۱۵ to ۹۰ days could be removed Qare-Qat seeds dormancy, but the best seed germination obtained by ۹۰ days dry chilling of seeds.
Key words: Qare-Qat, Vaccinium arctostaphylos, chilling requirement, photoblast

منبع : شبکه تحقیقات گیاهان دارویی