ریشه‌یابی اندیشه میرزایوسف خان مستشارالدوله

● شرح حال مختصر میرزایوسف خان مستشارالدوله
میرزایوسف خان، پسر حاجی میرزاکاظم از بازرگانان آذربایجان، در شهر تبریز به دنیا آمد. فارسی، عربی و قدری از علوم شرعیه را آموخت و به سمت منشیگری، وارد خدمت کنسولگری انگلیس در تبریز شد و بعد از چندی از خدمت انگلیسیها استعفا داد و به خدمت وزارت امور خارجه درآمد، در سال ۱۲۷۰هـ ق به فرمان ناصرالدین شاه به کارپردازی حاجی ترخان مأمور شد و هشت سال در آنجا بود، در سال ۱۲۷۹ کاردار ایران در پترسبورگ و در سال ۱۲۸۰هـ ق ژنرال کنسول تفلیس شد و چهار سال در آنجا ماند، در اواخر سال ۱۲۸۳هـ ق به کارداری سفارت ایران در پاریس منصوب و از راه استانبول عازم فرانسه شد. در مدت سه سال اقامت خود در پاریس چهار مرتبه به لندن رفت در سال ۱۲۹۹ در وزارت مشیرالدوله به عنوان معاون وزیر عدلیه انتخاب و لقب مستشارالدوله به نام او صادر شد. (۱)
● رد‌یابی ریشه فلسفی سیاسی مستشارالدوله
در ردیابی فرهنگ سیاسی او باید گفت که نخستین آشنایی او با علم سیاست مغرب زمین در زمانی بود که به سمت منشی کنسولگری انگلیس در تبریز خدمت می‌کرد و در همانجا بود که با کتابهای لیبرالیستهای انگلیسی آشنا شد. بعدها، چندین سال اقامت در ” پطرزبورگ“ و ” تفلیس“ یعنی مراکز آزادیخواهی و آزادیخواهان روس، تحول بزرگی در افکارش به وجود آورد. در روسیه با افکار سوسیالیستها و نیز در فرانسه با افکار و آثار سوسیالیستهای فرانسه مثل ” شارل نوریسی“ و ” پرودون“ و ” سن سیمون“ آشنا شد. سالهای اقامت او در پاریس با عنوان کنسول ایران مصادف با سال کمون پاریس ۱۸۷۱ میلادی و سرکوبی خونین کمون است.
بیشترین نظریه سیاسی او از مکتب اصالت فردِ فرانسوی و خردگرایی وابسته به آن بود. ملاقاتهای مکرر او با ملکم خان و مطالعه کتب متفکران انقلابی فرانسه مثل روسو و ولتر و منتسکیو و کتابهای دیگر و قوانین اساسی « مجلس مؤسسان» و کنوانسیون انقلابی فرانسه و اعلامیه حقوق بشر در ساخت اندیشه او تأثیر بسزایی گذارد و ثمره آنها کتاب یک کلمه اوست، (۲) فریدون آدمیت میرزایوسف خان را از پیشوایان اصلی فکر ناسیونالیسم می‌داند. (۳)
● تأثیر زندگی اجتماعی در غرب بر مستشارالدوله
مستشارالدوله طی سالها اقامت در اروپا به زبانهای روسی، انگلیسی و فرانسه تسلط پیدا کرد و از راه این سه زبان بود که با آثار متفکران آنها آشنایی پیدا کرد و فرهنگ آنان را شناخت؛ صاحب تاریخ بیداری ایرانیان در این باره گوید: « در مأموریت پاریس انتظام و آبادی و ثروت ملی و فرهنگ و هنر اروپا را دید و بر شور و حرارت قبلی او نسبت به ایران افزوده شد و چون سبب ترقیات فرانسه و تنزلات ایران را از ملکم پرسید او چنین گفت: بنیان و اصول نظم فرانسه یک کلمه است و همه ترقیات همان یک کلمه و آن یک کلمه که جمیع انتظامات و ترقیات فرانسه در آن مندرج است کتاب قانون است.» (۴) او در مقدمه کتاب « یک کلمه» می‌گوید در مدت اقامت خود در پاریس چهار دفعه به عزم سیاحت به لندن رفتم و در این مدت می‌دیدم که در فرانسه و انگلیسی انتظام لشکر و آزادی عامه صد آن قدر است که در مملکت سابق‌الذکر (روسیه) دیده بودم، اگرچه سبب این نظم و این ترقیات و این آسایش و آبادی را از عدل می‌دانستم به سبب آنکه این سلطنت و این ثروت و این آبادی و عمارت به غیر عدالت میسور نشود. (۵) در این عبارات گرایش و فریفتگی مستشارالدوله به فرهنگ غرب به عیان مشاهده می‌شود. گویی او با مقایسه جامعه خویش و جامعه غرب مدینه فاضله را در آنجا یافته است و از عدل و دادگری آنان سخن می‌گوید اما در جای دیگر خود ایرانیان را از اعمال فساد غربیان ترسانده و هشدار داده است که « این فقره از واضحات است که بعدها هیچ یک از اقوام به نشر قانون ننمایند به طوری که در ماده صربستان و غیرها دیگران دولت عثمانی را با آن قدرتی که داشت، مجبور کردند، ما را نیز آسوده نخواهند گذاشت و مجبور خواهند کرد.» (۶) سخنی که پس از مقایسه این دو سخن از شخص واحد باید گفت این است که آنچه خوبان بپسندند هنر است.
‌● رساله « یک کلمه»
رساله « یک کلمه» حاصل مطالعه در فکر و اندیشه و فرهنگ غرب بود که آن را در سال ۱۲۷۸هـ ق در پاریس نوشت و مقصود از « یک کلمه»، قانون است. بعضی گفته‌اند که کتاب « یک کلمه» از ضمیر روشن او تراوش کرده است. (۷)
و بسیاری معتقدند که « یک کلمه» ترجمه قانون اساسی فرانسه است، (۸) که قول صحیح هم همین است. جریان ترجمه و تألیف رساله « یک کلمه» آن‌گونه که مؤلف می‌نویسد بدین ترتیب است که نویسنده روزی در خواب هاتفی غیبی می‌بیند و از هاتف رمز موفقیت کشورهای مغرب زمین را سؤال می‌کند، هاتف غیبی در پاسخ تمام سؤالات مؤلف جواب می‌دهد، این رمز در یک کلمه خلاصه شده است و آن یک کلمه، قانون نام دارد. (۹) البته ملکم قبلاً نوشته‌هایی در باب قانون نوشته بود و در آثار طالبوف و آخوندزاده جسته و گریخته مطالبی منعکس شده بود، (۱۰) اما رساله « یک کلمه» بزرگترین حادثه آن زمان تلقی شد و چاپ اول این رساله با استقبال فراوان محافل سری وطنی آزادیخواه ایران همراه بود. (۱۱)
● اسلام‌شناسی مستشارالدوله
مستشارالدوله، شرح مبسوطی راجع به قانون اساسی فرانسه می‌دهد و زیرکانه این قوانین را با قوانین اسلامی منطبق می‌کند تا از تندی و حدّت آن بکاهد. او سپس به شرح مفصل یک به یک این قوانین پرداخته و طرز اجرای آن را متذکر می‌شود و در انتهای هر فصل تعدادی از آیات قرآن با احادیث اسلامی را بدرقه آن می‌کند و آنها را با یکدیگر منطبق نموده نتیجه می‌گیرد که قانون اساسی فرانسه کاملاً با قوانین اسلامی مطابق است، به نمونه‌ای از این شرح و تفسیر توجه نمایید. در باب فقره شانزدهم (عدم شکنجه و تعذیب) مادام که هر گناهی را در کتاب قانون جزای مخصوص و معین موجود است، تعذیب جانی برای اقرار گرفتن به بهانه‌های دیگر غیرممکن است در توجیه این عبارات به آیه ” من جاء بالسیئه فلا یجزی الا مثلها“ استناد می‌شود.آشنایی او با مبانی و تفکر اسلامی اندک است اما وانمود می‌کند که از معارف اسلامی اطلاع و آگاهی کافی دارد. (۱۲) حتی نام اولیه کتاب « یک کلمه» را روح‌الاسلام می‌گذارد. (۱۳) اما آخوندزاده در نامه‌هایی، مغایرت این قوانین را با قوانین اسلام گوشزد می‌کند. البته آخوندزاده می‌خواهد بگوید که قوانین فرانسه بسیار برتر از قوانین اسلام است. (۱۴) و القا می‌نماید که قوانین اسلامی غیرمترقی و خشن است، خلاصه با این نیرنگ میرزایوسف خان قانون اساسی فرانسه را با پوشش اسلامی منتشر می‌کند و مجموعه‌ای مدون به وجود می‌آورد که منشأ بسیاری تحولات بعدی در ساخت سیاسی و فرهنگی جامعه ما می‌شود و در اینجاست که اگر روشنفکر این زمان را مزدور اجانب ندانیم باید تأکید کنیم که در این نوع نگرش غرق در اشتباه بوده است، زیرا وی، اگر هم به فکر تحول و کمال و بازسازی کشورش بوده است به اهرمها و محورهایی نیاز داشته که ریشه در فرهنگ بومی و خاصه اعتقادات عمیق مردم کشورش داشت و او به عنوان روشنفکر می‌بایست رسالت عظیم زدودن زنگارهای خرافی و اشرافی را از این باور به عهده بگیرد، تا حول محور مکتبی خاص که بیشتر جامعه بدان پایبندند منشأ تحولی عظیم در ساخت سیاسی ـ اجتماعی ـ فرهنگی کشورش باشد نه اینکه با تحمیل بینش بیگانه خویش بر اسلام بخواهد وجهه‌ای اسلامی به آراء عاریه‌ای خوی بدهد تا مقبول افتد.
مستشارالدوله در مقدمه رساله « یک کلمه» پیشرفتها و ترقیات جامعه غرب را با ایران مقایسه می‌کند (۱۵) و هشدارهایی لازم و مفید برای رهایی جامعه از چنگال مصایبی که حیات جامعه آن روز را تهدید می‌کرد به زبان می‌آورد، اما سؤال این است که آیا با ترجمه قانون اساسی فرانسه و توصیه به تشکیل و تأسیس نهادهایی که به تصور نویسنده باعث و بانی پیشرفت نظام اجتماعی و سیاسی غرب است، می‌توان جامعه ایران را هم مثل غرب از فلاکت رهانیده، به پیشرفت و ترقی سوق داد.
نتیجه‌ای که پس از این‌گونه اقدامات حاصل شده است، سوء نیت یا حداقل ضعف بینش روشنفکر این زمان را نشان می‌دهد. و این حکم بدین شرط است که دسته‌ای پنهان و آشکار که استعمار را در اجیر کردن افراد و توجیه آنها به انجام اعمال خرابکارانه سوق می‌داده‌اند را در نظر نگیریم.
● ضعف بینش و عدم شناخت جامع از راه علاج یا یک بعدی‌نگری
از آرزوهای بزرگ مستشارالدوله تأسیس راه‌آهن در ایران بود، و چنان می‌پنداشت که تمهید مقدمات جمیع ملزومات مملکتی و دولتی، ابتدا راه‌آهن است و با ایجاد آن اوضاع ایران در عرض سه سال به کل منقلب و در یک کلمه، ایران گلستان خواهد شد. (۱۶) به همین انگیزه رساله‌ای به نام کتابچه بنفش درباره تأسیس راه‌آهن سراسری ایران نوشت و به شاه عرضه داشت. جزوه دیگری در لزوم کشیدن راه‌آهن از تهران به خراسان تهیه کرد و منافع آن را ذکر کرد. بنابر این می‌توان گفت که از بزرگترین راه‌ حلهای مستشارالدوله برای نجات جامعه ایران، تأسیس راه‌آهن و اجرای قانون بود. (۱۷)
● دوستان و همفکران مستشارالدوله
مستشارالدوله از همفکران میرزاحسین خان سپهسالار و با میرزاملکم خان هم‌مسلک و دوست بوده و مجالست سری و علنی داشته است. (۱۸) در بسیاری امور آخوندزاده عقل و دین او را دزدیده است.
با میرزافتحعلی آخوندزاده آشنایی و مکاتبه داشته و از این مرد کسب فیض می‌کرده است. (۱۹) و در مواردی پشتیبان وی بوده و مکاتبات زیادی با آخوندزاده دارد، (۲۰) گویی در فکر و اندیشه، این دو بر یکدیگر تأثیر متقابل داشته‌اند با این تفاوت که در بعضی از مسائل از قبیل جدایی کامل دین از مسائل سیاسی و اجتماعی بین آن دو اختلافهایی هست.
می‌توان گفت مستشارالدوله دین را به عنوان پوشش یا روبنایی برای پیشبرد بسیاری از مسائل ضروری می‌دانسته است؛ کوششی که در تطبیق اسلام با محتوای رساله « یک کلمه» دارد این امر را روشن می‌کند.
● شخصیت میرزایوسف خان مستشارالدوله
میرزایوسف خان برای نشر عقاید خویش در روزنامه عدلیه مطالبی می‌نوشت، روزنامه عدلیه به وسیله سپهسالار برای توجیه و تشریح اصلاحات قانونگذاری و نظام حقوقی و دادگستری مترقیانه انتشار می‌یافت و از بسط عدالت « تربیت ملت» افزودن بصیرت مردم، آسودگی و ترقی اوضاع مردم، ایجاد تأسیسات عالی، وضع قوانین جدید و برانداختن تأسیساتی که مانع اجرای عدالت باشد، سخن می‌راند. (۲۱) به واسطه انتشار کتاب « یک کلمه» در زندان قزوین زندانی شد، (۲۲) حاج سیاح در کتاب خاطرات خود در فصلی که شرح تعدیات و شکنجه‌های وحشیانه مأموران ناصری را می‌دهد ذکری هم از مستشارالدوله می‌کند، (۲۳) پس از آنکه نوشته‌های خصوصی او را به دست آوردند و همراه با رساله « یک کلمه» برای ناصرالدین شاه فرستادند، شاه حکم حبس او را صادر کرد و جیره و مواجبش قطع شد. دلایل مزبور نشان می‌دهد که مستشارالدوله، روشنفکری آزادیخواه و اصلاح‌ طلب بود و در راه اظهار عقیده خود به زندان افتاد و شکنجه و تحقیر شد. باید در ارزیابی اندیشه این روشنفکر به بحث پرداخت.اندیشه مردانی که مقدمه مشروطیت را فراهم آوردند، مختلف بود. هر یک از آنها با شاخصی از گفته‌ها و اندیشه‌های خویش مشهورند که بعضی از سران آنها دوست و همفکر میرزایوسف خان نیز بوده‌اند. اما شاخص اندیشه میرزایوسف خان « قانون» بود، این طرز تفکر که بر ضرورت پیروی از آیین برتر از اراده و هوس افراد و مبتنی بر تعقل و مصلحت تکیه می‌کرد، منطقی و معقول بود ولی جزء دیگرش که لیبرالیسم را درمان همه دردهای سیاسی و اجتماعی و اخلاقی ایران وانمود کرد، گزافه‌گویانه بود. (۲۴) آن هم چه قانونی؟ قانونی که ریشه در فرهنگ و نیازها و ایده‌آلهای جوامع برون مرزی دارد. و ساده‌ ترین غرضِ ترویج آن پیدا کردن جایی برای منافع حال و آینده استعمار است.
حقیقت این است که در این زمان که زمینه ارتباط با غرب و مسافرت بدانجا فراهم شده بود، روشنفکر ایرانی با جامعه، فرهنگ، فلسفه و دانش آن سامان ــ‌ خواه سطحی و خواه عمقی ــ آشنا شده است اما در مواجهه با جامعه غرب به نقد و بررسی صحیح و همه جانبه‌ای نرسیده است که با الهام از آن بینش درست و پویا، راه حل مفید، معقول و منطبق با واقعیتی برای اصلاح جامعه خویش بیابد؛ اقدامات، سخنان، ارتباطها، همفکران و خصوصاً انتشار کتاب « یک کلمه» مستشارالوله نشان می‌دهد که وی اصالت را به اندیشه و فکر و روش و منش اومانیستی لیبرالیستی غرب می‌داده است و راه حل نجات جامعه خویش را، از چنگال استبداد و فلاکت و فقر اجتماعی، در نزدیکی هر چه بیشتر به جامعه غرب و پذیرفتن روشهای سیاسی، علمی و فرهنگی آن سامان می‌دانسته است، راه علاجی که در صورت توفیق، از چاله درآمدن و به چاه نیرنگ و فریب استعمارگران افتادن، می‌انجامید.

۱. از صبا تا نیما. آرین‌پور، ج ۱، ص ۲۸۱.
۲. تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران. محمدرضا فشاهی، صص ۴۲۹-۴۳۱.
۳. اندیشه‌های میرزاآقا خان کرمانی. فریدون آدمیت، ص ۲۶۹.
۴. از صبا تا نیما. آرین‌پور. ص ۲۸۲، ملکم خود به همین قانون تکیه داشته و مدار تمام مقالات و کوششهای او بر این کلمه بوده است.
۵. محمدرضا فشاهی. ص ۴۲۰.
۶. از صبا تا نیما. آرین‌پور. ص ۲۸۶.
۷. تاریخ انقلاب مشروطیت. مهدی ملک‌زاده. کتاب اول، ص ۱۷۸.
۸. آرین‌پور، ص ۲۸۲.
۹. محمدرضا فشاهی. ص ۴۲۹.
۱۰. سبک‌شناسی بهار. ص ۳۰۰.
۱۱. محمدرضا فشاهی. ص ۴۳۱.
۱۲. آرین‌پور. ص ۲۸۵.
۱۳. اندیشه‌های میرزافتحعلی آخوندزاده. فریدون آدمیت، ص ۱۵۵ و ۱۵۷.
۱۴. پیشین.
۱۵. محمدرضا فشاهی. ص ۴۳۰ به نقل رساله « یک کلمه».
۱۶. آرین‌پور. ص ۲۸۲ به نقل از گزارش رسمی مستشارالدوله ۵ رمضان ۱۲۸۰هـ ق.
۱۷. پیشین، ص ۲۸۲.
۱۸. پیشین، ص ۲۸۲.
۱۹. تاریخ بیداری. چاپ دوم، ص ۱۷۹.
۲۰. الفبای جدید و مکتوبات میرزافتحعلی آخوندزاده.
۲۱. تاریخ سانسور در مطبوعات. ج ۱، ص ۱۰۲ گوئل کهن.
۲۲. تاریخ انقلاب مشروطیت. مهدی ملک‌زاده، صص ۱۷۹-۱۷۸.
۲۳. محمدرضا فشاهی. ص ۴۳۴.
۲۴. یادنامه شهید مطهری. مقاله در حاشیه انقلاب مشروطیت. حمید عنایت، ص ۱۵۴ تعبیر او« قانون» بود.

مأخذ و مراجع
از صبا تا نیما. یحیی آرین‌پور. ناشر فرانکلین، ۱۳۵۱.
الفبای جدید و مکتوبات میرزا فتحعلی آخوندزاده. به کوشش حمید محمدزاده، نشر احیاء، تیربز، ۱۳۵۷.
اندیشه‌های میرزاآقاخان کرمانی. فریدون آدمیت. پیام، چاپ دوم، ۱۳۵۷.
اندیشه‌های میرزافتحعلی آخوندزاده. فریدون آدمیت. خوارزمی، چاپ اول، ۱۳۴۹.
تاریخ سانسور در مطبوعات ایران. گوئل کهن. ج ۱، آاه، ۱۳۶۳.
تاریخ مشروطیت ایران. مهدی ملک‌زاده. علمی، چاپ دوم، ۱۳۶۳.
تاریخ بیداری ایرانیان. ناظم‌الاسلام. چاپ دوم.
تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودالی ایران. محمدرضا فشاهی. گوتنبرگ، ۱۳۵۴.
نویسندگان پیشرو ایران. محمدعلی سپانلو. زمان ۱۳۶۲، چاپ اول.
یادنامه استاد شهید مطهری. سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. چاپ اول، ۱۳۶۳. مقاله حمید عنایت.
دکتر یحیی طالبیان

منبع : موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران