مستوفی الممالک

میرزا حسن خان مستوفی موسوم به «مستوفی الممالك» از نخست وزیران مشهور عصر قاجار در ۱۲۵۱ هجری شمسی در تهران متولد شد. پدر او میرزا یوسف آشتیانی سالها وزیر مالیه و مدتی نیز صدر اعظم دوره ناصرالدین شاه قاجار بود. به همین دلیل مستوفی از سنین نوجوانی در دربار شاه رفت و آمد داشت و در سالهای بعد توانست كارمند دفتری ناصرالدین شاه شود. شاه به دلیل اعتمادی كه به میرزا یوسف داشت، مستوفی ۱۲ ساله را پس از مرگ پدرش به وزارت مالیه كشور منصوب كرد و میرزا هدایت‌الله وزیر دفتر خود را به عنوان نایب او مأمور رسیدگی به كارهای مالیه نمود. اما میرزا هدایت نیز در ۱۲۷۱ هجری شمسی درگذشت و مستوفی ۱۹ ساله اداره امور مالیه را به دست گرفت.
پس از قتل ناصرالدین شاه ـ۱۲۷۵ ـ در اوائل سلطنت مظفرالدین شاه، امین‌الدوله صدر اعظم جدید كه می‌خواست سر و سامانی به وضع مالی كشور بدهد، ناصرالملك را به وزارت مالیه برگزید و مستوفی جوان كه حاضر نبود مقامی پائین‌تر از وزارت داشته باشد رهسپار اروپا شد و به مدت ۱۰ سال به سیاحت و تجارت سرگرم شد. او در ۱۲۸۶ به درخواست میرزا علی اصغرخان امین‌السلطان (اتابك اعظم ) به تهران بازگشت و تنها سمت خالی كابینه یعنی وزارت جنگ را عهده دار شد. مستوفی در روز ۸ مرداد این سال جهت اخذ رأی اعتماد از سوی اتابك اعظم به مجلس معرفی شد. اما در همین روز اتابك هنگام خروج از مجلس ترور شد و به قتل رسید. میرزا حسن مستوفی در كابینه‌های میرزا احمد خان مشیرالسلطنه، میرزا ابوالقاسم ناصرالملك، حسینقلی خان نظام السلطنه مافی و میرزا جواد خان سعدالدوله نیز وزیر جنگ بود.
در دوره صدارت میرزا جواد خان سعدالدوله بود كه تهران توسط مشروطه خواهان فتح شد _ تیر ۱۲۸۸ _ پس از خلع محمدعلیشاه و به سلطنت رسیدن احمد شاه، كابینه اول محمد ولی خان تنكابنی (سپهدار اعظم ) تشكیل شد. در این كابینه، مستوفی وزیر مالیه بود. او در سومین كابینه محمد ولی خان نیز همین مسئولیت را داشت. با سقوط كابینه محمد ولی خان تنكابنی، مستوفی در ۳۸ سالگی مأمور تشكیل كابینه شد و در سوم مرداد ۱۲۸۹ اولین كابینه خود را به مجلس دوم معرفی كرد. بیشتر اعضای كابینه او جوانانی بودند كه در اروپا تحصیل كرده بودند. زمانی كه میرزا حسن خان مستوفی الممالك كابینه خود را تشكیل داد، ایران در آستانه جنگ اول جهانی صحنه دخالت نیروهای انگلیسی، روسیه و آلمان بوده و وضع معیشتی مردم به شدت وخیم بود. از این تاریخ تا بهمن ۱۳۰۵ در یك دوره ۱۶ ساله، ۸ بار مستوفی مأمور تشكیل كابینه شد. اما این كابینه‌ها تحت تأثیر بحران اقتصادی و سیاسی داخل و تبعات جنگ اول جهانی و مداخلات نیروهای بیگانه در ایران غالباً كم دوام بود و عمر بعضی از آنها از چند هفته تجاوز نمی‌‌كرد.
كابینه اول مستوفی با مصوبه مجلس در مورد خلع سلاح افراد غیر نظامی مواجه شد. متعاقب این مصوبه، قوام السلطنه وزیر جنگ پس از چند اخطار به ستارخان و باقرخان با آنان كه در پارك اتابك تهران مستقر بودند درگیر شدند. این درگیری با دهها كشته و مجروح و سپس بازداشت باقرخان روبرو شد.
كابینه دوم مستوفی با شروع جنگ اول جهانی و تاخت و تاز بیگانگان در ایران مقارن بود . كابینه سوم مستوفی با پیشروی نظامیان روس به طرف تهران و شورش مسلحانه نظام السلطنه مافی در غرب كشور همراه بود.كابینه چهارم با موج قحطی و مشكلات ناشی از جنگ در كشور ۱۰۰ روز بیشتر دوام نداشت، كابینه پنجم در اوج خودسریهای رضاخان تشكیل شد و دولت ضعیف و بی اراده مستوفی كه حتی بسیاری از وزیرانش گماشته رضاخان بودند، از سوی بعضی نمایندگان مجلس از جمله مرحوم مدرس استیضاح شد و مجبور به استعفا گردید. مستوفی سپس در دوره پنجم مجلس از تهران به نمایندگی انتخاب شد. اما عمر این مجلس نیز در بهمن ۱۳۰۴ یعنی ۳ ماه پس از انقراض سلسله قاجار به پایان رسید. در اردیبهشت سال بعد رضا شاه تاجگذاری كرد سپس از مستوفی خواست مأمور تشكیل كابینه شود. مستوفی خواستار آزادی عمل خود در انتخاب وزیران شد و رضا شاه نیز او را به استثنای وزارت جنگ كه به فروغی واگذار كرده بود، آزاد گذاشت. مستوفی كابینه ششم خود را در چنین شرایطی تشكیل داد. او وزارت مالیه را نیز به وثوق‌ الدوله عاقد قرارداد۱۹۱۹ سپرد. كابینه به دلیل آنكه در دوره فترت مجلس پنجم و ششم تشكیل شده بود به هنگام تشكیل مجلس ششم ـ تیر ۱۳۰۵ ـ طبق سنت پارلمانی استعفا داد ولی مستوفی مجدداً با رأی تمایل مجلس كابینه جدید را كه به دلیل بعضی تغییرات در هیئت وزیران كابینه هفتم به شمار می‌رفت در شهریور آن سال تشكیل داد. این كابینه در بهمن همان سال با استیضاح نمایندگان مجلس سقوط كرد ولی مجلس مجدداً به رئیس‌الوزرائی مستوفی ابراز تمایل نمود. در نتیجه آخرین كابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالك در بهمن ۱۳۰۵ تشكیل شد. این كابینه نیز در خرداد سال بعد با استعفای مستوفی فرو پاشید.
مرحوم مدرس در آن زمان گفته بود «مستوفی مثل شمشیر مرصع جواهر نشانی است كه فقط برای روزهای بزم و سلام باید آن را به كار بست. مملكت ما امروز احتیاج به شمشیر برنده و فولادی دارد...»
میرزا حسن خان مستوفی الممالك سرانجام در ششم شهریور ۱۳۱۱ در خانه یكی از بستگان خود در نزدیكی امام زاده قاسم دچار عارضه سكته قلبی شد و در سن ۵۹ سالگی در گذشت. او به دفعات ازدواج كرد و به هنگام مرگ ۲۳ فرزند از وی باقی ماند.

منبع : موسسه مطالعات وپژوهش های سیاسی