نظام اخلا‌قی قرآن کریم

یکی از درخشان‌ترین امتیازات تفسیر گرامی آیت‌ا... سیدمصطفی خمینی(ره)، این است که مفسر عالی‌مقام در ذیل تفسیر آیات سرفصلی را تحت عنوان <اخلا‌ق> گشوده است که در آن نکات اخلا‌قی و دقایق معنوی مستفاد از آیات قرآن کریم را بیان کرده است. جهت روشن شدن نوع، مفهوم، هدف، اهمیت و زبان اخلا‌ق از دیدگاه مؤلف، به طور اختصار مطالبی آورده می‌شود.
● مفهوم و نوع اخلا‌ق
آنچه در مراکز علمی به نام اخلا‌ق یاد می‌شود و در ارتباط با آن کتاب تالیف یافته و یا تدریس می‌شود یک نوع دانش خاص با هدف معین نیست بلکه تحت عنوان اخلا‌ق از پنج دانش خاص با اهداف گوناگون و روش‌های متفاوت یاد می‌شود که باید مشخص کرد که منظور مولف از اخلا‌ق اسلا‌می کدامیک است.
۱) اخلا‌ق معاشرتی: با هدف برقرار ساختن رفتار نیکو و محبت متقابل و زدودن خصومت و عداوت بین انسان و دیگران.
۲) اخلا‌ق سیر و سلوکی: با هدف بیدارسازی انسان و هدایت قدم به قدم او تا پیشگاه قرب الهی.
۳) اخلا‌ق توصیفی:‌ و آن اخلا‌قی است که در مراکز رسمی تدریس می‌شود و هدف از آن روشن ساختن و توضیح دادن مفاهیم و مطالب اخلا‌ق است تا دانشجو به درک معانی آنها نایل آید.
۴) اخلا‌ق دستوری: و منظور از آن دستور و فرمانی است که از مقام آگاه به منظور رشد و کمال به انسان می‌رسد و اخلا‌ق دستوری را می‌توان تشبیه کرد به پزشکی که با آگاهی از درد و درمان، برای مریض نسخه شفا می‌نویسد.
۵) اخلا‌ق سیاسی: و آن مهارت‌هایی است که برای رسیدن به قدرت و مقام به کار گرفته می‌شود و از آن سیاستمداران برای به دست آوردن قدرت و نفوذ بیشتر در مردم بهره می‌گیرند و هم‌اکنون باید دید و منظور مفسر بزرگوار از اخلا‌ق چیست.
و اما اخلا‌ق معاشرتی، اسلا‌م در روابط انسان‌ها در دنیا بهترین دستورات و ظریف‌ترین نکات را بیان داشته است به طوری که اگر دستورات دینی به کار بسته شود، جالب‌ترین و زیباترین زندگی و سعادت برای انسان تامین خواهد شد ولکن مطلب اساسی و قابل توجه این است که دین، آبادی و سعادت دنیایی را نردبانی برای رسیدن به آخرت قرار داده‌است
پس یک دستور دینی در عین اینکه محبت در بین انسان‌ها ایجاد می‌کند اگر آنان این دستور را به خاطر خدا بجا آورند آخرت آنان نیز تامین می‌گردد مثلا‌ اگر کسی به پدر و مادر برای رضای خدا احسان کند این دستور هم دنیا را آباد می‌کند و رابطه محبت بین فرزند و پدر و مادر ایجاد می‌کند و هم موجب ثواب و رسیدن به رضای خداوند می‌گردد بنابراین دستورات دینی یک سکه دو رو می‌باشد که یک روی آن سعادت دنیا و آبادانی و روی دیگر آن رسیدن به قرب و آخرت است.
روی این جهت اخلا‌ق اسلا‌م را تنها اخلا‌ق معاشرتی نمی‌توان نامید که فقط به محبت متقابل بین افراد انسان نظر دارد و به آخرت کاری ندارد. اما اخلا‌ق سیر و سلوکی، البته اخلا‌ق اسلا‌می سیر و سلوکی است و به منظور رساندن انسان به خداوند می‌باشد ولکن با روش‌ها و دستورات و هدف‌های مخصوص به خود که در هیچیک نمی‌توان یافت و تنها طریقه حقه سیر و سلوک را از ائمه اطهار می‌باید طلب و جست‌وجو کرد. به اختصار بیان می‌گردد که اخلا‌ق اسلا‌می از نوع اخلا‌ق توصیفی و سیاسی نیست و با این سنجش می‌توان گفت اخلا‌ق اسلا‌می از نوع اخلا‌ق دستوری و سیر و سلوکی است، در حین اینکه اهداف اخلا‌ق معاشرتی در آن تامین می‌گردد و منظور مولف هم از اخلا‌ق درست همین اخلا‌ق سیر و سلوکی و آن عبارت است:
از مجموعه دستورات به دست آمده از قرآن و روایات ائمه اطهار به منظور سیر و سلوک و رساندن انسان به مقام قرب، رضوان و لقای خداوند است. از این‌رو مفسر عالی‌مقام در بیانات اخلا‌قی خویش همواره به لطایف و دقایق سیر و سلوکی قرآن و موعظه‌های بیدارساز، ارکان سلوک و موانع آن، دوری از غفلت، آراستن قلب با یاد خداوند، می‌پردازد و به هیچ‌وجه گفتارهایی که به هدایت انسان نمی‌انجامد روی نمی‌کند.
● اهداف ‌
اهداف عمده دانش اخلا‌ق عبارت است از:
۱) تخلیه یعنی واراسته شدن انسان از هرگونه اخلا‌ق زشت و پلید
۲) تحلیه یعنی آراسته شدن انسان به اخلا‌ق پسندیده و نیک.
۳) تجلیه یعنی منور ساختن باطن به نور حقایق الهی.
۴) فنای انسان به جایی برسد که بتواند فقط خدا را مشاهده کند و آنچه غیر اوست از چشمش محو شود او مشغول دیدار جلا‌ل و جمال کبریایی گردد. منظور اخلا‌ق اسلا‌می این است که انسان را به این مراحل سیر دهد و به سعادت واقعی برساند. می‌توان برای اخلا‌ق اسلا‌می به بیانی نزدیک به روایا‌ت، ۳ هدف اساسی، یاد کرد.
۱) قرب ۲- رضوان ۳- لقاءا...
که دستورات سیر و سلوکی نخست ما را به جانب قرب می‌برد و سپس مشمول رضوان خداوند می‌گرداند، تا در نهایت انسان به لقای خداوند نائل گردد.
مفسر عالی‌قدر با روح بزرگ و دانش استوار و قلب مهربان و دل‌سوزان و زبانی موثر و بیانی سازنده و گدازنده و گفتار بیدارآفرین و غفلت‌زدا، به طور مدام در بیانات خویش به تعقیب و تحقیق اهداف فوق پرداخته است و با تمام توان و بیان درصدد برآمده است تا با نجات انسان از ظلمت، شرک، ریا، عجب، غفلت و پلیدی‌ها، او را به عالم نورانی توحید، انس، رضوان و لقا وارد سازد. قابل توجه این است که مفسر عالی‌مقام تمام مراتب یادشده را با توجه به دقایق معنوی و لطایف باطنی نهفته در آیات و با استفاده از دلا‌لت و اشارت قرآن کریم بیان می‌دارد و به آنچه بیرون از مدلول آیات است نمی‌پردازد و این روش را به عنوان شیوه تفسیری خویش اعلا‌م می‌دارد.
● اهمیت اخلا‌ق
▪ و اهتمام مفسر به آن
تزکیه نفس یا رشد و کمال باطنی و سیر و سلوک انسانی به سوی خداوند از مطالبی است که خداوند بزرگ بعثت انبیا و نزول کتب آسمانی و به‌ویژه قرآن کریم را به آن خاطر قرار داده است. بعثت انبیاء دارای سه مقصد و هدف مقدس و بزرگ است.
۱) جهاد و بسیج مردم و مبارزه در راه برانداختن ظلم و ستم.
۲) ایجاد حکومت عدل الهی.
۳) سازندگی انسان و هدایت و رساندن او به هدف نهایی خلقت و پیشگاه قرب الهی.
هدف از جهاد، زمینه‌سازی برای تشکیل حکومت الهی است و غرض از جهاد و حکومت فراهم آوردن زمینه مساعد سیر و سلوکی و سکوی پرواز به سوی خداوند. بنابراین تزکیه و آراستن باطن و زدودن موانع، همان رشد و کمال نهایی است که تمام انبیا به آن جهت مبعوث گردیده‌اند و آنان از زندگی خود و در پی تحقق آن، در جهاد و تلا‌ش بودند.
مفسر عالی‌مقام ما با اعتقاد به این مطلب، تزکیه را هدف اساسی و نهایی نزول آیات قرآن کریم می‌داند و می‌فرماید: <و لما کان اساس الکتاب الا‌لهی لهدایه عائله البشر الی الکمالا‌ت الا‌خلا‌قیه و الا‌وصاف الا‌لهیه، لا‌بد من الا‌شاره الی المسائل و المباحث> مولف در این گفته در واقع پاسخی ارائه می‌دهد به اینکه چرا در تفسیر آیات به مسائل اخلا‌قی و معنوی رو آورده و سرفصلی تحت عنوان <اخلا‌ق و نصیحت> گشوده است و می‌فرماید:
کتاب الهی بر پایه هدایت بشر به کمالا‌ت معنوی و صفات الهی نهاده شده است و از این رو می‌بایست به پیام‌های معنوی آیات روی کرد و با گوش جان شنید و به آن دل سپرد. با توجه به نکات یادشده و اینکه ترقی معنوی انسان، هدف نهایی انزال کتب و ارسال رسل می‌باشد، می‌توان به اهمیت علم اخلا‌ق پی برد، زیرا اخلا‌ق اسلا‌می تنها دانشی است که عهده‌دار این مهم است و در آن قوانین، ضوابط، میزان، ارکان، موانع و دستورات سیروسلوک ترسیم گردیده است.
<اخلا‌ق> و <علم مراقبت> توان و انرژی آن را دارد که انسان را با هر وضعیتی که دارد و در هر کجا که هست به حرکت و سیروسلوک آورد و در تمام قدم‌ها و حالا‌ت معنوی همراه باشد و یاری رساند تا اینکه سالک، به مقصد و مقصود حقیقی واصل گردد و علم مراقبت با پیوندی که با هدف نهایی آفرینش دارد در میان علوم دینی، شریف‌ترین و برترین رتبه را حائز ‌باشد.
متاسفانه اخلا‌ق اسلا‌می در جامعه‌های اسلا‌می به‌ویژه مراکز فرهنگی و حوزه‌های علمیه از جایگاه ویژه خود برخوردار نیست و با آن دانش شریف و عزیز به طور جنبی و حاشیه‌ای برخورد می‌شود حتی بسان سایر علوم مورد اهتمام و در متن درس و بحث قرار ندارد.مفسر عالی‌مقام با توجه به این جایگاه والا‌ی علم اخلا‌ق کوشیده است که در تفسیر آیات از مباحث اخلا‌قی بهره گیرد و با طرح مطالب لطیف معنوی به خواننده روحی تازه و به اهداف سیروسلوکی آیات قرآن جامه عمل بپوشاند و نیز ایشان با اهتمام کامل توانسته است در تفسیر شریف خود دانش اخلا‌ق را در جایگاه ویژه و شایسته خود قرار دهد و از مهجوریت و کم‌توجهی بکاهد. بالا‌تر اینکه مفسر ما بیان مطالب معنوی را از مهم‌ترین وظایف در تفسیر قرآن کریم می‌داند و می‌فرماید:
<و علی کل حال یا ایها المفسر قم وانذرالناس عن السیر فی‌المفاهیم و التراکیب و النکات و الخصوصیات و بشرهم بالسفر فی حقیقته الکتاب و روحه و فی دقیقه هذا النموذج‌الا‌لهی و شئونه حتی ینال العبد ما جاء لا‌جله الکتاب و ا... الهادی الی دارالحقیقه و العنوان.> ایشان در این کلا‌م بیان می‌دارد که وظیفه مفسر تنها پرداختن به بیان مفاهیم و نکات و خصوصیات کلا‌می نیست و عمده‌ترین وظیفه او کوشش در هدایت و سوق مردم به روح قرآن کریم و مراتب معنوی آن می‌باشد. ‌
● زبان اخلا‌ق
حضرت آیت‌العظمی امام خمینی <قدس‌سره> که سالیان متمادی به درس‌اخلا‌ق در حوزه علمیه قم رونق بخشیده بودند، برای اخلا‌ق به ویژه در مکتب اهل بیت زبانی ممتاز و جدا از سایر علوم قائل می‌باشند و خود نیز با همان زبان، درس اخلا‌ق را بیان می‌داشتند که آثار مهم روحی و تربیتی در دل‌ها و جان‌ها باقی می‌گذاشت. و مرحوم آیت‌ا... حاج‌سیدمصطفی خمینی(ره) که به شاگردی مکتب پدر بزرگوار خود افتخار می‌کند در این تفسیر گرامی با همان زبان و روش به طرح مباحث و بیان مطالب اخلا‌قی می‌پردازد. ‌ خصوصیت و ویژگی زبان اخلا‌ق را در مقایسه با زبان سایر علوم می‌توان دریافت. ‌
هر یک از علوم ضمن اینکه از موضوع مسائل و روش و نتایج ممتاز برخوردار هستند ولی به طور عموم از زبان واحدی در بیان مسائل استفاده می‌کنند. در علوم، مفاهیم، مسائل، مطالب و روش‌ها با زبان توصیف و تبیین القا می‌گردند و انسان را با بیرون کشاندن از خود به دنبال فهم و درک و مهارت سوق می‌دهند و مخاطب و طرف سخن عقل است که با تمرکز و دقت به پیگیری به نتایج و حل مسائل دست می‌یابد. اخلا‌ق انسان را به نفس و مراقبت‌های آن فرا می‌خواند و زبان آن با علم متفاوت است و به توصیف مفاهیم و مطالب نمی‌پردازد. ‌
و تمام حساسیت به درک و فهم و مهارت اصلی علوم می‌باشد انحصار ندارد و دانش اخلا‌ق توجه کامل را به خودسازی و ترقی و تکامل و درد و درمان معطوف می‌سازد و مخاطب آن فقط عقل نیست، بلکه با دل و فطرت پاک سخن می‌گوید و از وی پاسخ می‌طلبد و در او اثر می‌جوید و زبان آن عبارتند از: پند و موعظه، تذکر و نصیحت، مهربانی و خیرخواهی، هشداری و نهیب بیداری.
تذکر است به علم و بصیرت الهی، جلا‌ل و جبروت خداوند، عظمت و کبریایی او، توجه به نعمت‌های بی‌شمار، حلم و گذشت، احسان و انعام، ربوبیت و اکرام، رحمت و غفران، عفو و مقام، فنای دنیا و جاودانگی آن سرای، دوری راه و کمی زاد و توشه، هشدار و پرهیز از غفلت و گناه، ظلم و ظلمت، شرک و ریا، عجب و تکبر. موعظه و توجه دادن است به آخرت و مراحل آن، جهنم و درکات آن، بهشت و درجات آن، درد و درمان، حسرت و شرمندگی، ظلمت و عذاب، نعمت و نجات. نقش زبان در علم اخلا‌ق را بسان یکی از مباحث آن نباید دانست و آن روحی است در کالبد همه مطالب آن و مباحث اخلا‌قی بدون آن از حیات، قوام، تازگی و بالندگی برخوردار نمی‌باشد و آن زبانی است ویژه و اهل خاص دارد و در کام هر عالم نباشد و بر هر قامت راست ناید.
● نتایج و آثار اخلا‌ق
نتایج و آثار اخلا‌ق را در توحید و معرفت موحدان و روح سرشار از محبت راه‌یافتگان محفل انس و سینه درخشان خاصان درگاه قرب، می‌توان مجسم یافت. تاریخ نشان داده است نسیم اخلا‌ق هرگاه وزیدن گیرد به جان‌ها حیات و بیداری می‌بخشد و آنگاه که از زبان پیامبر و ائمه اطهار(ع) و از بیان استاد ذوب شده در معنویات و از فضای نور و معرفت و اخلا‌ص و با زبان بیدارساز خود، القا گردیده در چهره مشتاقان و جان عاشقان و روح دلباختگان آثار و صفاتی درخشنده بدین گونه جلوه‌گر بوده است:
شوق و رغبت، کشش و کوشش، احساس و ایمان، جهاد و فداکاری، شور و شیدایی، رفتن و شتاب، دیدار و سعادت، نجات و رستگاری، نورانیت و انقطاع، تماس و اتصال، غلبه عظمت و تجلی جلا‌ل و جمال، دل شکسته و اشک‌ریزان، زبان ذاکر و قلب شاکر، انس و اشتیاق، عبادت و عبودیت، قرب و رضوان و لقای پروردگار، رهیدن از مضایق دنیا و سرسپردن به آستانه مولا‌، طهارت روح و درخشش نهان، تهجد و تلا‌وت آیات. ظهور و تحقق این آثار و صفات شکوهمند که از ثمرات ارزشمند اخلا‌ق است انگیزه اصلی مفسر عالی مقام در پرداختن به مباحث اخلا‌قی و معنوی است.

[محمد عبداللهیان]

منبع : روزنامه اعتماد ملی