رخسار شهر و راز درون

ساختمان‌ها تعریف‌کننده و شکل‌دهندهٔ فضاهای شهری‌اند، هیچ ساختمانی جز از گذر آمیختگی و هماهنگی با فضای پیرامون و بناهای هم‌جوار خود معنی و هویتی ندارد. به همین ترتیب هم‌چنان که نقش ساختمان در شکل‌گیری فضا روشن و آشکار است، صورت ظاهری بنا یعنی نمای ساختمان نیز از این رهگذر از اهمیت ویژه‌ئی برخوردار است. نمای هر ساختمان در آغاز با دعوت فرد به درون، بخشی از عملکرد درونی ساختمان را نشان داده، وی را برای ارتباط بیشتر با عملکرد درونی فضا به خود می‌خواند. از رهگذر نماست که بیننده آمادهٔ ورود و برخورد با لایه‌های درونی معماری و کاربری‌های ساختمان می‌شود. از همهٔ این‌ها گذشته این نمای ساختمان است که در چشم‌انداز همگان قرار دارد و با جلوه‌ٔ عمومی، فضای پیرامون ساختمان و فضای شهری را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
نمای ساختمان بخشی از فضای عمومی شهر به‌شمار می‌آید و می‌تواند در پیدایش حس تفاهم، مشارکت و روابط صمیمی میان مردم نقش داشته باشد. چشم‌نوازی و زیبائی نما و منظر شهری، حس آرامش را در مردم پدید آورده، بر رفتار و روابط اجتماعی در زندگی شهری تأثیر می‌گذارد.
به همین ترتیب نماهای زشت، آشفته و بی‌معنی نیز شرح‌حال درون ساختمان و فضاهائی را که در پی آن پدیدار گشته به‌درستی بازتاب می‌کنند و نمایان‌گر و راوی روابط آشفته‌ئی هستند که در آن فضا جریان دارد. و هم از این روست که آشفتگی در نمای ساختمان‌ها و در سیمای شهری، نمادی از آشفتگی در روابط اقتصادی و اجتماعی جاری در آن فضا به‌شمار می‌رود. و سرانجام همهٔ سرگشتگی‌ها، التهابات و آشفتگی‌های موجود در زندگی شهری و روابط شهرنشینان به‌درستی در سیمای شهری متبلور گشته عینیت می‌یابد.
معماری و شهرسازی به‌عنوان روبنای روابط اقتصادی، اجتماعی شهر و زندگی مردم، بازتاب‌دهنده و تجلی‌بخش رابطه‌های درونی و لایه‌های زیرین زندگی شهری‌اند. در هرجا و در هر زمانی که معماری و شهرسازی علمی و ضابطه‌مند شده، نگاهی مسئولانه و کارشناسانه از سوی مدیران شهری بر روابط ساخت و ساز و نقش و جایگاه مشارکت مردم در این روند افکنده شده است، حاصل، معماری زیبا و منطقی، فضاهای معنی‌دار شهری و سیما و منظری کمابیش زیبا و چشم‌نواز بوده است. در این رهگذر نمونهٔ محله‌های چهارصد دستگاه و نارمک تهران مثالی تکراری و همیشگی است.
در چند دههٔ اخیر پیشرفت تکنولوژی ساخت و فراهم آمدن امکانات مدرن‌ امروزی برای طراحی و ساخت هر‌چه بهتر ساختمان‌ها و فضاهای شهری، در عمل به واسطهٔ چیرگی فرهنگ سودجوئی و کاسب‌ کاری بر ساخت و سازها ـ که تحت تأثیر مسائل کلان اقتصادی و اجتماعی رایج گشته ـ، نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی شهری و در پی آن فضاهای شهری و زیبائی نما و منظر نیانجامیده بلکه به‌‌عکس ارزش‌ها را به قهقرا برده، سیمای شهری را بی‌هویت و نازیبا شکل داده است. سیمائی که به‌درستی بازتاب‌دهندهٔ روابط آشفتگی‌هائی است که در لایه‌های زیرین جامعه و در پس پشت چهرهٔ شهر جریان دارد.
در حالی‌که سال‌هاست کارشناسان و صاحب‌نظران به‌ بحث سیما و منظر شهری و در پی آن نمای ساختمان پرداخته، بر تأثیر آن بر شادابی و آرامش مردم تأکید می‌ورزند و این کار در دیگر کشورها سال‌هاست که به شیوه‌ئی مرسوم و عملی بدل گشته، در کشور ما اما تا امروز آن ارادهٔ بایسته و لازم از سوی مسئولان و مدیران شهری در پرداختن به موضوع یاد شده برای حل مشکل آلودگی منظر به چشم نمی‌خورد. در شهری که مسکن نه به‌عنوان یک نیاز اولیه و سرپناهی برای زندگی انسانی، بلکه هم‌چون کالائی سودآور برای داد و ستد، حفظ سرمایه و ثروت‌اندوزی نگریسته می‌شود، در حالی‌که ضوابط و مقررات جامع و مانعی برای رعایت حقوق شهروندی و حق عمومی جامعه در برخورداری از سیما و منظر چشم‌نواز شهری وجود ندارد و هرکس به صرف داشتن سند مالکیت برای ساختن ملک خود به هر شکل اختیار کامل دارد؛ در جائی‌که مدیران شهری و مجریان قانون در کنترل ضوابط حاکم بر ایمنی و ایستائی ساختمان‌ها که با جان و مال مردم ارتباط مستقیم دارد، درمانده‌اند، روشن است که پرداختن به سیما و منظر شهری و نمای ساختمان‌ها کاری تشریفاتی و غیرضروری شمرده می‌شود. در این شرایط سودجویان و بساز و بفروش‌ها با درک و تشخیص خود از ایمنی، زیبائی و چشم‌نوازی‌ ساختمان‌ها با پیروی از مدهای من‌درآوردی و بی‌ریشه‌ئی که هر از چند سالی بر ساخت و سازها حاکم می‌شود، سیمای شهرت را شکل می‌دهند و چشم‌اندازی زشت و چشم‌آزار را چنان‌که می‌بینیم در پیش روی شهروندانی که چاره‌ئی جز تحمل ندارند می‌گسترانند. به این ترتیب بافت شهری ما از شماری حجم‌های پراکنده که کم‌ترین ارتباط مفهومی با یکدیگر نداشته و فضاهائی بی‌معنی پدید آورده‌اند، شکل می‌گیرد. فضاهائی که از کم‌ترین ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی بی‌بهره بوده، بحران هویت شهری و معماری را بر پیکرهٔ شهر بیش از پیش نمایان می‌کنند. در شرایطی که فرهنگ عمومی متأثر از مسائل و مشکلات اقتصادی و نابسامانی‌ در روابط فردی و اجتماعی به شکلی بیمارگونه و نابه‌هنجار شکل می‌گیرد، چگونه می‌توان در فضاهای شهری، در معماری ساختمان‌ها، در منظر عمومی شهر و در نمای ساختمان‌ها که قرار است نمایشگاه روابط درونی زندگی شهری باشند نشانی از زیبائی، هماهنگی و آرامش دید؟

علیرضا سرحدی، کارشناس ارشد معماری، رئیس هیئت‌ مدیرهٔ انجمن صنفی مهندسان صنعت ساختمان

منبع : سایر منابع