راهی میان سد‌ها و سنگ‌ها

این روزها نام دو سینماگر بزرگ ایرانی در خبرها تكرار می‌شود؛ داریوش مهرجویی و مسعود كیمیایی، دو كارگردان با دو نگاه متفاوت به سینما كه هر دو در سینمای ایران تاثیرگذار بوده‌اند و هواداران بسیار دارند. ‌ مسعود كیمیایی این روزها <رئیس> را در معرض قضاوت عمومی گذاشته است تا بار دیگر منتقدان حالش را با گذشته‌اش مقایسه كنند و به تفاوت‌های امروز و دیروزش نمره بدهند و مهرجویی منتظر نمایش <سنتوری> در سینماهای كشور است كه گاه به گاه پچ‌پچ‌‌هایی خبر از تردید در نمایش آن می‌دهند و سینما را نگران می‌كنند، زیرا به اعتبار این دو نام بزرگ امید بسته است تا شاید بازار كسادش رونقی بگیرد و جدول فروش تكانی بخورد.
چندی پیش تلویزیون فیلم مستندی درباره <سرب> كیمیایی نمایش داد و چندی بعد گفتند نوبت به داریوش مهرجویی رسیده است تا تلویزیون فیلم مستندی درباره <‌هامون> او كه ساخته مانی حقیقی و با نام <‌هامون بازها> است را نمایش دهد، اما ظاهرا تلویزیون جایی برای این فیلم نداشت. اما خبر سومی نیز با نام این دو كارگردان گره خورده است؛ برگزاری كارگاه كیمیایی در شیراز و خبر كارگاه داریوش مهرجویی در مشهد كه البته به قول قدیمی‌ها هنوز نه به دار است و نه به بار و آنچه رخ داده است، گفت‌وگویی است تلفنی با این كارگردان كه متن نسبتا كاملش را همین امروز و در همین صفحه‌ها می‌خوانید! ‌
این دو اتفاق بسیار خوشحال كننده است. این دو سینماگر حامل تجربه‌های بزرگ و ماندنی اند، تعدادی از بهترین و تاثیرگذارترین فیلم‌های تاریخ سینمای ایران به امضای این دو در خاطره ما ثبت شده است، روزهای تلخ و شیرینی را از سر گذرانده‌اند، حوادث بسیاری را تجربه كرده اند،اما هیچ گاه از آفریدن تن نزده‌اند، حتی اگر ساخته شان گاه به مذاق ما خوش نیامده باشد. تجربه‌های مداوم این دو، فقط به خودشان تعلق ندارد و سرمایه‌ای شخصی نیست، بلكه سرمایه‌ای اجتماعی است و باید به نسل‌های بعد منتقل شود، سخن از نزدیك به ۵۰ سال تجربه است. حالا‌ اگر حاكمیت اهمیت چنین تجربه‌ای را درك نمی‌كند و به جای میدان دادن به طرح چنین تجربه‌هایی در مسیر انتقالشان سنگ می‌اندازد و سد می‌سازد، نهادهای غیردولتی سینما باید راهی برای آن بیابند. بخشی از این تجربه‌ها در فیلم‌های آنان تجلی می‌یابد، اما فیلم‌هایشان حامل تمام تجربه‌هایشان نیست. از همین روست كه در كنار حرف زدن از فیلم‌های تازه آنان باید از این اتفاق هم سخن گفت، اتفاقی كه اگر چه تازه نیست و خود آنان به شكل‌های مختلف تكرارش كرده‌اند، اما باز باید آن را به فال نیك گرفت، زیرا راهی است در میان سد‌ها و سنگ‌ها برای انتقال نیم قرن تجربه. ‌ البته پیش از این نیز آنان به این مهم پرداخته‌اند و اگر امروز سینمای ایران برخلا‌ف بسیاری دیگر از رشته‌ها سرمایه‌ای سنگین تر دارد، به خاطر همین كوشش‌هاست، اما این اتفاق‌ها، این كوشش‌ها را عمومی‌تر كرده است و گستره‌ای بزرگ‌تر را میدان حضور چنین تجربه‌هایی كرده است، تجربه‌هایی كه علیرغم عبور از حوادث و تاریخی یكسان، تفاو‌ت‌های بسیار دارد.
كیمیایی و مهرجویی اگر چه از دل حوادث كم‌و‌بیش یكسانی عبور كرده‌اند، اما شباهتی به هم ندارند و خوبی ماجرا به همین تفاوت‌هاست و ارج نهادن به همین تفاوت‌ها. حضور هیچ یك از آنان، جای خالی دیگری را پر نمی‌كند و این به خاطر همین تفاو‌ت هاست كه بیش از این كه تفاوت تكنیكی باشد، تفاوت اندیشه‌ای است كه به تفاوت تكنیك هم منتهی می‌شود.
كیمیایی در فیلم‌های اخیرش بیشتر به یك شبكه پیچیده قدرت می‌پردازد كه آدم‌ها در آن چون مهره‌های شطرنج جابه‌جا می‌شوند و تلا‌ش می‌كند بر این شبكه پیچیده غلبه كند. آدم‌هایش در این شبكه زخم می‌خورند و آسیب می‌بینند، اما می‌دانند كه با چه كسی طرف‌اند، حتی اگر توانی برای مقابله با او را نداشته باشند. او بیش از اینكه به آدم‌ها بپردازد به روابط آنها در هزار توی این شبكه پیچیده قدرت نظر دارد با رئیس‌هایی معین كه حكم می‌دهند و دشمن آدم‌های زخمی و تنهای فیلم‌اند، اما مهرجویی نگاه دیگری به دنیا دارد. در فیلم‌های او رئیسی در كار نیست. او به آدم‌ها كار دارد و اغلب به فردیت آدم‌ها و اگر به روابط اجتماعی نیز می‌پردازد، به خاطر نشان دادن همین فردیت است. در فیلم‌های او دشمن معینی در بیرون از خود انسان نایستاده است كه شناختنش به آسانی ممكن باشد و مقابله با آن شدنی. هر چه هست، درون همین آدم‌هاست و بخشی از آن رابطه آدم‌ها را با آدم‌ها می‌سازد. این تفاوت، تفاوت دو نگاه به زندگی است و تفاوت سینمایشان از تفاوت نگاهشان به زندگی سرچشمه می‌گیرد و همین به كارشان اهمیتی مضاعف می‌بخشد و درك و دریافت تجربه‌هایشان را ضروری‌تر می‌كند، زیرا تجربه‌هایشان را در جای دیگر نمی‌توان یافت، نه در لا‌به‌لا‌ی كتاب‌های دیگران و نه در میان تصاویر فیلم‌های دیگران و نه در كلیشه‌های رایج هنری. تجربه‌هایشان را فقط نزد خودشان می‌توان یافت و چنین كارگاه‌هایی راهی است به این تجربه‌ها.

‌علی اصغر سیدآبادی

منبع : روزنامه اعتماد ملی