جغرافیای تاریخی استان ، استان کرمانشاه

قدمت سكونت در محدوده‌ استان فعلی كرمانشاه به هزاره‌های قبل از میلاد می‌رسد. در آثار سارگن - شاه اكد - كه از سال 2048 تا 2030 قبل از میلاد بر جنوب بین‌النهرین فرمان رانده،‌ از مردم زاگرس به عنوان «آریزان یاغی» یاد شده است. به استناد كتیبه‌های بابل،‌ آشور و عیلام، ساكنان دامنه‌های زاگرس طوایفی به نام‌های لولوبی، گوتی،‌ مانایی، فایری، آموا و پارسوا بوده‌اند. درخصوص اصل و نژاد این طوایف، نظرات متضادی ابراز شده است؛ طوایف آمادا و پارسوا آریایی، و طوایف گوتی و كاسی نیز به احتمال زیاد آریایی ثبت شده‌اند، ولی محققان در آریایی بودن لولوبی‌ها و مانایی‌ها تردید دارند.
لولوبی‌ها یا لولوها اجداد لرها هستند و در گذشته ‌دور در ذهاب كرمانشاه، شهر باستانی زور و سلیمانیه زندگی می‌كرده‌اند. در حدود سال 1200 قبل از میلاد، شاه عیلام بر این طایفه غلبه كرده است. لولوبی‌ها به استناد مندرجات كتیبه‌ای در ذهاب كرمانشاه، شهریاری مقتدر به نام «آنو‌بانی‌نی» داشته‌‌اند.
در سال‌های 1115-1100 قبل از میلاد، ارمنستان و حوالی دریاچه وان توسط شاه آشور فتح شد و كوهستان اورامان به تصرف آشوریان درآمد. شلمانسر سوم در ناحیه سقز كنونی استحكاماتی ساخت، ولی به دلیل شورش داخلی آشور، طوایف زاگرس از اطاعت وی سرباز زدند. تكلات پالاسر سوم (746-728 ق. م) برای سركوبی عشایر ساكن زاگرس سپاهی تجهیز كرد. در كتیبه‌های آشوری این دوره،‌ به نام ولایت‌هایی مانند پارسوا، زكروتی، مادهای توانا و سرزمین نیشابی اشاره شده است. نیشابی به اطراف كرمانشاه و ماهیدشت فعلی اطلاق می‌شده كه مراتع معروف آن برای پرورش و نگهداری اسب مشهور بوده است. در اسناد تاریخی این دوره از شهری به نام «آلی‌پی» ذكر شده و برخی مورخان این شهرستان را ولایتی بین كرمانشاه فعلی معرفی كرده‌‌اند كه ساكنان آن از بقایای قوم كاسی بوده‌اند.
نام ماد برای نخستین بار به صورت «آماده‌ای» در حملات آشوریان به نواحی كردستان فعلی ذكر شده است. بنابراین می‌توان دریافت كه از هزار سال قبل از میلاد، قوم ماد در دامنه‌های زاگرس سكونت داشته است. علل سقوط نینوا و انقراض دولت آشور به دست هوخشتر، اسب‌های نیرومند سواره‌نظام ماد (كه در نیشابی تربیت شده بودند) بیان شده است. گذشته از ماد، دو طایفه دیگر به نام پارس و كرد نیز جزء ساكنان دامنه‌های زاگرس ذكر شده است.
مورخان در دامنه كوه طاق بستان فعلی، شهری را گزارش كرده‌اند كه نام یكی از محلات آن «گمبادنه» بوده است. در روزگار ساسانیان، نواحی غرب و مخصوصاً كرمانشاه مورد توجه شهریاران ساسانی بود و به علّت نزدیكی با تیسفون (پایتخت)، ایام تابستان (ییلاق) را در آن جا می‌گذرانده‌اند. قباد اول و خسرو اول (انوشیروان) ساسانی بدین ناحیه توجهی خاص داشته‌‌اند. در اخبار مورخان اسلامی به كرات آمده است كه خسرو اول انوشیروان در نواحی طاق بستان، قصرهایی ساخته كه در آن‌ها از بزرگان چینی، هندی و قیصر روم و دیگر حكمرانان پذیرایی می‌كرده است. خسرو دوم ملقب به پرویز نیز در این منطقه باغ‌های زیبا احداث كرده بود كه در آن قصرها و عمارات باشكوه وجود داشته است.
گفته می‌شود كه نام كرمانشاه به بهرام، شاه ساسانی منسوب است كه در روزگار پدر، فرمانروایی ایالات كرمان را داشت و بدین جهت به «كرمانشاه» لقب یافت. كرمانشاه پس از شكست ایرانیان در جنگ نهاوند به فتح عرب‌ها در آمد.
هارو‌ن‌الرشید به این سامان توجه خاص داشت. ابن فضلان در سال 309 هـ.ق كه از طرف المقتدر به مأموریت می‌رفت در سفرنامه‌ خود از كرمانشاه یاد كرده است. ابن حوقل و اصطخری نیز از این شهر به عنوان منطقه‌ای زیبا با اشجار و آب فراوان یاد كرده است.
در قرن چهارم هـ.ق سلسله كوچكی از اكراد به نام حسنویه در ولایت غرب استقلال یافتند. مؤسس این سلسله نزدیك به 50 سال حكمفرمایی كرد و قلعه بزرگ «سرماج» را در مجاورت دینور مقر و محل دفاین و نفایس خود قرار داد. حكومت جانشینان حسنویه به علت اختلافات داخلی مدت زمان طولانی دوام نیاورد. در سال 400 هـ.ق هلال نواده حسنویه بر پدر خود عصیان نمود و پدر برای تنبیه فرزند از «ابوالفتح ابن عناز» - والی حلوان - یاری خواست. در سال 438 هـ.ق مهلهل ابن محمد عناز شهر قرمیس (كرمانشاه) و دینور را فتح كرد. در سال 441 هـ.ق سلطان طغرل سلجوقی با صد هزار سپاهی قلعه سرماج را تسخیر كرد.
در قرن ششم هـ.ق، سلطان سنجر، كرمانشاه و توابع آن را در حوزه حكمرانی برادرزاده خود به نام سلیمان شاه ملقب به ایوه قرار داد. در قرن هفتم این نواحی از حمله و هجوم مغول در امان نماند و در جریان حمله هلاكو به بغداد صدمات فراوان دید.
در قرن هشتم سپاه امیر تیمور به این ناحیه یورش آورد و در قرن نهم و اوایل قرن دهم هـ.ق كرمانشاه مورد تجاور عثمانی‌ها قرار گرفت.
همزمان با حمله‌ افغان و سقوط اصفهان، این منطقه نیز با تجاوز عثمانی‌ها مواجه شد و رو به ویرانی نهاد. نادرشاه به منظور آماده كردن شهر كرمانشاه در مقابل هجوم عثمانی‌ها در عمران و آبادانی آن كوشید. به امر نادرشاه قلعه قدیم كرمانشاه خراب و قلعه جدیدی بنا گردید.
در روزگار زندیه، خوانین زنگنه و اهالی قلعه كرمانشاه نخست از گردن نهادن به حكومت وكیل‌الرعایا خودداری كردند و از این‌رو كرمانشاه با محاصره و خرابی روبرو گردید.
عمران و آبادی جدی و پیوسته این نواحی به ویژه شهر كرمانشاه از دوران قاجار آغاز شده است. فتحعلی‌شاه قاجار در سال 1221 هـ.ق فرزند خود محمدعلی میرزای دولتشاه را به سمت سرحددار عراقین منصوب كرد و ایالت خوزستان را نیز در قلمرو او قرار داد. دولتشاه، كرمانشاه را مركز ایالت و مقر فرمانروایی خود قرار داد و با بنای دیوانخانه، حمام و مساجد به توسعه و زیبایی آن پرداخت.
امام قلی میرزای عمادالدوله فرزند دولتشاه در دوران ناصری 25 سال در كرمانشاه حكومت كرد و اصلاحات پدر را در عمران و توسعه شهر پی گرفت. بنای بازارهای مسقف فعلی و مسجد عمادالدوله یادگارهای دوران حكومت اوست. كرمانشاه در جنگ جهانی اول و دوم به تصرف قوای بیگانه درآمد و پس از پایان جنگ تخلیه شد. در دوره پهلوی به آبادانی آن افزوده شد.
متأسفانه در طول مدت 8 سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، این استان متحمل خسارت‌های فراوانی شد كه طی سال‌های بعد از جنگ مرمت و بازسازی شد. در زیر به اجمالی از جغرافیای تاریخی شهرستان‌های استان اشاره می‌شود :