زن در آیین زرتشتی

• جشن مزدگیران
طبق سالنامه زرتشتی، روز اسفند از ماه اسفند یعنی پنجمین روز از این ماه و بنابر تقویم امروزی، ۲۹ بهمن ماه روز سپاسداری از جایگاه زنان و مادران است كه مظهر مهر و پاكی و فروتنی هستند. این جشن مربوط به امشاسپند۱ سپندارمذ۲ است كه حامی زنان درستكار و پارسا است. از این رو ماه اسفند و به خصوص این روز (سپندارمذ) جشن زنان بوده و در این روز مردان به زنان هدیه می دادند. این روز متعلق به سپندارمذ یا سپنته آرمئیتی است و چون نام روز و نام ماه با هم موافق می شوند، جشن می گیرند. این فرشته در عالم مینوی نماد عشق، محبت، تواضع، بردباری، جانبازی و فداكاری است و در جهان مادی پاسبان و حامی زنان نیك و پارسا است و تمام خوشی های روی زمین در دست اوست. این فرشته گذشته از پاسبانی زنان پارسا نگهبان و حامی زمین هم است. این جشن را به دلیل نزدیكی كشت و كار و فصل بهار به نام «برزگران» نیز می گویند. در آیین زرتشت ، به دلیل برخی ویژگی های مشترك زمین با زن همچون آفرینندگی و زایندگی، این روز به نام «زن و زمین» نام گرفته است.
• دیرینگی و آیین های باستانی
ابوریحان بیرونی می گوید:«اسفندارمذ ماه روز پنجم آن روز اسفندارمذ است و برای اتفاق دو نام آن را چنین نامیده اند و معنای آن عقل و حلم (بردباری) است و اسفندارمذ فرشته موكل به زمین است و نیز بر زن های درستكار و عفیف و شوهردوست و خیرخواه موكل است و در زمان گذشته این ماه به ویژه این روز عید زنان بوده و در عید مردان به زنان بخشش می كردند و هنوز این مراسم در اصفهان و ری و دیگر بلدان پهله (غرب و مركز ایران) باقی مانده و به فارسی مزدگیران می گویند و در این روز افسون می نویسند و عوام مویز را به دانه انار می كوبند و تریاقی خواهد شد كه از زیان گزیدن كژدم ها دفع می كند و از آغاز سپیده دم تا طلوع آفتاب این رقیه (افسون) را به كاغذهای چهارگوش می نویسد. (...) و بر سر دیوار خانه می چسبانند و دیواری را كه مقابل با صدرخانه است خالی می گذارند و می گویند: اگر به دیوار چهارم از این كاغذها بچسبانیم هوام و حشرات سرگردان می شوند و راهی نمی یابند كه از آن خارج شوند و سرهای خود را به قصد خروج از خانه بلند می كنند و خاصیت این طلسم این بود كه ذكر شد.» ابوریحان بیرونی در كتاب «التفهیم» از این روز به عنوان «مردگیران یا مزدگیران» یادكرده كه در این روز زنان از مردان هدیه دریافت می داشته اند و در واقع این جشن به زنان اختصاص داشته است. از این رو، آن را «روز زن در ایران باستان» نامیده اند. حكیم توس در این باره در شاهنامه چنین آورده است:
سپندارمذ پاسبان تو باد
ز خرداد روشن روان تو باد
در سفره این جشن جامی از شیر و تخم مرغ كه نشانه ماه بهمن است قرار دارد. به جز آنها میوه های فصل به ویژه انار و سیب، شاخه های گل، شربت و شیرینی، برگ های خشك آویشن با دانه هایی از سنجد و بادام در چهار گوشه سفره قرار می دهند و مواد خوشبو و كندر بر روی آتش می گذارند و مقدار كمی از هفت گونه حبوبات و دانه ها كه در جشن مهرگان برای سفارش كاشتن در آن فصل در سفره جشن مهرگان قرار داده اند می گذارند.
از ویژگی های این جشن، استراحت كامل زنان از كار و تلاش و كوشش و فرمانبرداری كامل مردان از زنان بوده است. در این روز به پاس تلاش یك ساله زنان، مردان وظایف ایشان را بر دوش گرفته و با این كار، فعالیت های یك زن را تجربه می كردند و در عین حال در این روز هدیه دادن به زن خانه از آداب و رسوم اصلی این جشن به شمار رفته است.به این ترتیب از محبت و مهربانی زنان سپاسگزاری می شود. در این روز خاص همچنین انجام كارهای خانه بر عهده مردان است و زنان با پوشیدن لباس های نو، مورد تكریم قرار می گیرند. در مراسم جشن اسفندگان در آیین زرتشت همچنین زنان پاكدامن و پرهیزگار كه به تربیت فرزندان نیك پرداخته اند و این فرزندان به عنوان شخصی نیك شناخته شده اند، تشویق می شوند.
مطابق عقاید و اصول مذهبی زرتشتیان، سپندارمذ در عالم معنوی نماد مهر و محبت و در جهان خاكی فرشته ای است نگهبان زمین. به همین منظور ایرانیان، در ماه اسفند اقدام به امور اجتماعی و عمرانی عام المنفعه می كردند. و به حفر قنوات و خشكانیدن مرداب ها و باتلاق ها و آباد كردن زمین های بایر به وسیله سدبندی رودخانه ها و كشت و زرع و نشاندن درخت می پرداخته اند. و اجرای این امور را جزء فرایض دینی خود به حساب آورده و ایمان داشتند كه اگر كسی چنین كارهای نیكو كند، پس از مرگش در بهشت جاویدان خداوند، منزل خواهد گرفت.
در فرهنگ زرتشتی شش فروزه و صفت بین انسان و خداوند مشترك است به گونه ای كه انسان می تواند با بهره مندی و به كارگیری هر یك از این صفت ها به اهورامزدا نزدیك تر شود. در بین این ویژگی ها چهارمین صفت و فروزه سپنته آرمئیتی نام دارد. این واژه كه فروتنی و بردباری معنی می دهد یكی از فروزه های اهورایی است كه انسان نیز می تواند آن را در خود پرورش دهد.
در باور ایرانی مرد دارای قدرت مردانگی و تفكر و خردورزی بیشتری است، در برابر آن زن نیز دارای مهر ورزی، عشق پاك، پاكدامنی و از خودگذشتگی فراوان تری است كه هر یك از این دو به تنهایی راه به جایی نبرده و حتی روند پویایی گیتی را هم به ایستایی می كشانند. اگر مردان بدنه هواپیمای خوشبختی اند، زنان موتور آن اند كه پیكره بی موتور و موتور بی بدنه هیچ كدام به تنهایی به اوج سعادت نمی رسند بلكه ذره ای حركت و جنبش هم برایشان ناممكن است.
در گاهان ستوده شده، اشوزرتشت خوشبختی بشر را وابسته به میزان دانش و خرد انسان می داند نه جنسیت و قومیت و رنگ و نژاد و از دیدگاه وی همه انسان ها _ همه زنان و مردان _ دارای حقوق برابرند. او دختران را در گزینش همسر آزاد شمرده و عشق پاك و دانش نیك را دو معیار اصلی می داند و خوشبختی همسران جوان را در زندگی زناشویی در این می داند كه هر یك بكوشند تا در راستی از دیگری پیشی جویند.
«... از بین زنان و مردان، كسی كه برابر آیین راستی ستایشش بهتر است، مزدا اهورا از آن آگاه است. این گونه زنان و مردان را ما می ستاییم... این زمین را با زنانی كه بر روی آن زندگی می كنند می ستاییم. ای اهورامزدا، می ستاییم زنانی را كه در اثر درستكاری و راستی نیرومند شده اند... ما می ستاییم مردان و زنان نیك اندیشی را كه در هر كشور با وجدان نیك بر ضد بدی قیام كرده یا می كنند... كدبانوی خانه را كه اشو و سردار اشو هستند می ستاییم. زن پارسایی را می ستاییم كه بسیار نیك اندیش، بسیار نیك گفتار، بسیار نیك كردار، فرهیخته و یاری رسان شوهر خود و اشو باشد. ای اهورامزدا ما می ستاییم زنان یاری رسان را...»
این هماهنگی و میانه روی، بسیار ارزشمند و قابل توجه است. در زمانی كه در بسیاری از سرزمین ها و فرهنگ های جهان باستان، دختر منفور خانواده بود و حتی گاهی پس از زایش بی درنگ زنده زنده به گور می رفت، در ایران باستان، زن همكار و همفكر مرد در زندگی زناشویی و حتی گاهی در زمینه حقوقی _ دینی و مذهبی _ جنگ و پهلوانی بوده است.
در افسانه های پیش از زرتشت، سپندارمذ دختر اهورامزداست و در سمت چپ او می نشیند و بهمن پسر اهورامزداست و سمت راست او قرار می گیرد.
در گاهان از او چون پرورش دهنده آفریدگان یاد می شود. (یسنا ،۴۶ بند ۱۲) و مردم از طریق اوست كه تقدس می یابند. (یسنا ،۵۱ بند ۲۱) نام او اغلب مترادف نام زمین است. (وندیداد ،۲ بندهای ۱۸ و ۲۰)
چون زمین زیر نظر اوست می گوید كه به چهارپایان چراگاه می بخشد. سپندارمذ وقتی كه دزدان و مردان بد و زنان بی ملاحظه آزادانه روی زمین راه می روند، آزرده می شود، اما وقتی فرزند پارسایی زاده می شود، شادمان می گردد. هماورد داخلی او ترومیتی (Taromaiti) «گستاخی» و پرمیتی (Pairimiti) «كج اندیشی» اند.
آرمئیتی _ سپندارمذ به معنی محبت سود رساننده و حلم و تواضع است. این مقام شریف مقدس را كه پسندیده خود اوست، اهورامزدا به امشاسپند آرمئیتی عطا فرموده و او را خلاصه برای بروز این صفات در زمین مامور و منصوب داشته تا از آبادی زمین و پرورش آنچه متعلق به زمین است و زمین در صفات مذكور مطیع آرمئیتی و سودرساننده به اهل زمین و نسبت به اهلش حلیم و متواضع باشد و تمامی آن صفات در پروردگان زمین بروز می كند. زمین را آباد، بدی ها و قتل و غارت را معدوم می سازد و زمین كه آباد شود ارزاق لایق آفریدگان كه روزی دهنده حقیقی مقرر كرده فراهم می شود و زمین كه آباد شود روح انسان را شاد و مفرح می نماید.
• نیایش
در كتاب گات ها، سروده های جاودانه اشوزرتشت از فروزه سپنته آرمئیتی بارها یاد شده و ویژگی های آن برشمرده شده است:
«ای آرمئیتی، ای مظهر ایمان و محبت، آن پرتو ایزدی كه پاداش زندگانی سراسر نیك منشی است به من ارزانی دار...» (گات ها هات ،۴۳ بند ۱)
«... پروردگارا مرا به سوی راستی و پاكی كه نهایت آرزوی من است رهبری كن تا با پیروی از آرمئیتی مظهر ایمان و محبت به رسایی نایل آیم.» (هات ،۴۳ بند ۳)
«... آرمئیتی نور محبت و ایمان را در دل رادمردان روشن كرده آنان را به سوی حقیقت رهبری خواهد كرد.» (هات ،۴۳ بند ۶)
• ای مام مهربانم
زبان گویای اسرار اینك كه زمان سپاسداری از مهر و وفای توست گنگ می ماند. در یك سخن می خواهم بدانی كه آن دست های كوچك و جسم ناتوان اكنون كه پرتوان شده است، یكسره تو را سپاس می گوید.
اسفندگان روز مادر، روز زن و زمین و روز گرامیداشت همه فروزگان پسندیده و نیكوی انسانی است و اكنون شایسته است ما نیز چون نیاكان فرزانه خود این جشن فرخنده را برگزار كرده و از مهر و مهربانی همه مادران و بانوان ایران زمین سپاسگزاری كنیم و شاید روزی تمام مردمان جهان روز اسفند از ماه اسفند را روز مادر طبیعت (محیط زیست) نام نهادند.
پی نوشت ها:
۱ _ امشاسپند = مفرد كلمه امشاسپندان به معنی پاكان بی مرگ است. بهمن، اردیبهشت، شهریور، سپندارمذ، خرداد و امرداد.
۲ _ سپندارمذ، چهارمین امشاسپند سپندارمذ یا سپنته آرمئیتی است. از دو جزء تشكیل شده، سپنته = پاك، آرمئیتی = مهر و عشق.
آر + مئیتی = رسا و درست و موافق + اندیشه (ی) در آخر این كلمه علامت تانیث است.
(در زبان اوستایی و همچنین زبان های فرانسه و عربی صفاتی كه برای زنان به كار می رود دارای علامت ویژه ای است كه به آن علامت تانیث می گویند.)
سپنته + آر + مئیتی = پاك + درست + اندیشه = فروتنی عشق پاك و اندیشه رسا (صفتی برای زنان)
منابع:
۱ _ جشن های ایران باستان / حسین محمدی
۲ _ ما... ایرانی هستیم / سیروس كریمی بختیاری
۳ _ بدانیم و سربلند باشیم / منوچهر منوچهرپور
۴ _ زرتشت، پیامبری كه از نو باید شناخت / كیخسرو شاهرخ
۵ _ اصل و نسب و دین های ایرانیان باستان / رضایی
۶ _ گات ها
۷ _ روزنامه شرق
۸ _ سایت اینترنتی یتااَهو
ناهید حقیقی

منبع : روزنامه شرق