آشنایی با خانواده دلفین ها

مطالب این مقاله مجموعه ای از اطلاعات در زمینه خانواده دلفین ها می باشد و در بر گیرنده كلیاتی پیرامون رده بندی ، فیزیولوژی ، بیولوژی ، رقتارهای آنها و معرفی بعضی گونه های این خانواده و بخصوص كونه هایی كه در خلیج فارس یافت می شوند و افسانه ها و اسطوره های مربوط به دلفین ها ارائه گردیده است.
در اولین نگاه یك دلفین بسیار شبیه یك ماهی می‌باشد. اما دلفین‌ها همانند ما پستاندار هستند، خونگرم (homoeothermic) بوده و به بچه‌های خود شیر می‌دهند.
فیلسوف بزرگ یونانی ارسطو ۲۴۰۰ سال قبل وال‌ها را جزء پستانداران معرف كرد، ارسطو حتی دریافته بود كه وال‌ها به بچه‌های خود شیر می‌دهند و از هوا تنفس می‌كنند
اجداد دلفین ها و بطور كلی والها پستاندارانی شبیه كفتار بنام mesonychids ( از دسته زوج ثمان ) بودند ، آنها مصب ها را تحت تسلط خود درآوردند.
شباهت زیادی بین جمجمه كشف شده از: Prosqualodon dovidi كه ۲۵ میلیون سال پیش زندگی می‌كرده و با جمجمه یك دلفین امروزی وجود دارد. سوراخ بینی davidi در بالای سرشان می باشد وجود دندان (homodont) هستند.
Order: cetacea
Sub order: odontoceti
Family: delphinidae
مانند؛ نهنگ قاتل (orca)، نهنگ خلبان (pilet whale) و دلفین‌ها.
● Dolphins:
گروه معینی از cetaceas نام‌شان از لغت یونانی Ketos به معنی هیولاهای دریایی گرفته شده شامل دلفین‌ها و یورپویزها می‌باشند. خانواده دلفین‌ها با ۱۷ جنس و ۳۶ گونه بزرگترین خانواده وال‌ها بوده كه در همه اقیانوس‌ها به جز آبهای سرد اقیانوس منجمد شمالی و جنوبی زندگی می‌كنند.
یك جفت اندام پیشین پارویی (Flipper) داشته اما فاقد اندام‌های عقبی‌اند. دلفین‌ها شناگران پر قدرتی هستند، بدن دوكی و دم لنگری قوی كه با حركات رو به بالا و پایین دم خود شنا می‌كنند.
این حركات نیرویی را تولید كرده كه به یك باره شتاب زیادی می‌یابند و سرعت آنها گاهی به km/h۴۰ می‌رسد در میان وال‌ها دلفین‌ها باله پشتی كاملاً مشخصی دارند و در این میان دلفین‌های رودخانه‌ای به جای باله پوششی كوژ دارند تفاوت جالب؛ شاید در فاصله دور دلفین‌ها و كوسه‌ها تقریباً مشابه هم باشند اما شكل دم دلفین‌ها و به طوركلی نهنگ‌ها مسطح بوده و حركت دم رو به بالا و پایین است در حالی كه دم كوسه ماهی‌ها عمودی و مانند سایر ماهی‌ها حركت باله دمی آنها به صورت جانبی است.
در جمجمه دلفین‌ها منقار كاملاً مشخص می‌باشد و همه دلفین‌ها به استثنای Risso’s منقار دارند. استخوان بینی پیش فكی و فكی تا حدودی نامتقارن هستند و در هر فك تعداد زیادی دندان كوچك و نوك تیز وجود دارد كه تعداد آنها در هر نیمه فك ۴۰ تا ۵۰ عدد می‌باشد و در فك بالا معمولاً تعداد دندان‌ها بیشتر است و در بعضی گونه‌ها تعداد دندان‌ها به ۲۶۰ عدد نیز می‌رسد. فاقد مینا است و به آنها جور دندان یا همودونت می گویند.
تعداد دندان‌ها و تیزی آنها دلفین‌ها را برای تغذیه از ماهی‌ها سازگار ساخته و دندان‌های دلفین‌ها برای جویدن طراحی نشده‌اند و آنها با ضربه زبان خود ماهی را درسته قورت می‌دهند.
دلفین‌ها گروهی زندگی می‌كنند و گله‌های بزرگی از آنها برای شكار ماهی دور از ساحل و گاهی در نزدیكی ساحل دیده می‌شود. مراسم شكارشان بسیار دیدنی است.
دلفین‌ها در مسیر امواج به دور گله‌های ساردین حلقه زده و یكی از آنها ماهی‌ها را به طرف بقیه می‌فرستند و سپس جای خود را با دیگری عوض می‌كند. ماهی‌ها به هوا پریده و درست به دهان دلفین‌ها می‌افتند مراسم شكار در پایان مد خاتمه می‌یابد. پوست دلفین‌ها صاف و برهنه است و البته شاید تعداد كمی مورد ناحیه اطراف دهان باشد غدد پوستی ندارند.
اپیدرمشان چند لایه بود و در زیر درم لایه هیپودرم قرار دارد كه blubber یا لایه چربی در همین قسمت است ضخامت این لایه گاهی تا cm۵۰ هم می رسد این لایه به حفظ گرما و شناوری آنها كمك می‌كند.
سوراخ بینی (blow hole) دلفین‌ها و وال‌ها در بالای سرشان قرار گرفته كه وال‌های دندان‌دار فقط یك سوراخ بینی دارند اما وال‌های فیلتر كننده دو سوراخ بینی دارند.
هوا از بینی وارده ریه‌های آنها می‌شود و قفسه سینه ارتجاعی آنها امكان تنفس‌های عمیق را می‌دهد.
سوراخ بینی دلفین‌ها به صورت هلالی بوده و تا زمانی كه در حال نفس‌گیری است باز و زمانی كه به داخل آب شیرجه می‌روند به وسیله نیروی ماهیچه‌ای بسته می‌شود در واقع نفس خود را حبس كرده و حدود ۲ ساعت نیز می‌توانند زیر آب بمانند و هنگامی كه دوباره برای نفس‌گیری به سطح می‌آیند به علت برخورد هوای گرم درون شش‌ها و هوای سرد خارج فواره‌هایی ایجاد می‌شود كه از فاصله دور نیز دیده می‌شود.
● دلفین‌ها هم مـی رقصند!
قبل از جفت‌گیری دلفین‌ها مرحله‌ای برای ابراز عشق در بین آنها وجود دارد. آنها ساعت‌ها همدیگر را دنبال كرده و به نوازش هم می‌پردازند به صورتی كه شكم‌هایشان در تماس با هم می‌باشد در واقع می‌توان گفت كه دلفین‌ها حیوانات بی‌بند و باری هستند آنها با هم جفت نمی‌شوند و در عوض هر دلفین در دفعات زیاد با یكی بعد از دیگری جفت‌گیری می‌كنند.
جفت‌گیری معمولاً در تابستان و یا پاییز صورت می‌گیرد و دوره آبستنی تقریباً حدود ۱۰ ماه می‌باشد.
بیضه‌ها به صورت كشیده و در محوطه شكمی قرار دارند. آلت تناسلی نر در جیب پوستی مخصوصی قرار دارد كه در هنگام تحریك خارج می‌شوند.
توله‌ها از دم متولد می‌شوند و بلافاصله بعد از قطع بند ناف نوزاد باید برای اولین نفس كشیدن به سطح‌‌ آب بیاید. توله‌های متولد شده نمی‌دانند چه كاری باید انجام دهند،اما مادران به توله‌های خود كمك كرده و آنها را به طرف سطح هل می‌دهند.
توله‌ها كه بعد از تولد ۹۵cm طول دارند و می‌توانند شنا كنند به همراه مادر خود به هر جایی می‌روند و از شیر پرچرب مادر خود كه ۱۰ برابر شیر یك گاو ارزش كالریك دارد می‌نوشند و در عرض ۱ هفته دو برابر می‌شوند. گاهی تا ۱ سال و ۶ ماه به توله خود شیر می‌دهد. توله‌ها زمانی كه مادر شنا می‌كند شیر می‌خورند البته در این هنگام مادر آهسته حركت می‌كند پستان‌های مادر ۱ جفت بوده و در ناحیه شكمی در نزدیكی مهبل در داخل جیب پوستی (pauch) قرار دارد. تنها در زمان شیردهی نوك پستان‌ها خارج می‌شود و مادر برای اینكه زمان شیردهی كوتاهتر شود به مخزن مخصوص ذخیره شیر خود فشار وارد می‌كند ، تا توله سریعتر برای تنفس به سطح آب باز ‌گردد.
دلفین‌ها دیگر زمانی كه توله‌ای به گله اضافه می‌شود به دقت از آن محافظت می‌كنند و زمانی كه مادر توله به جستجوی غذا می‌رود دور بچه دیوار دفاعی تشكیل می‌دهند تا از گزند حمله كوسه‌ها در امان باشند حتی این حس فراتر رفته و سعی در نجات توله‌ها از تورهای ماهیگیری نیز می ‌كنند.
سوراخ گوش دلفین‌ها به فاصله كمی در پشت چشمانشان قرار گرفته و این قسمت در پایین محل اتصال آرواره به جمجمه می‌باشد. گوش میانی دارای سه استخوانچه چكشی، سندانی و ركابی است. (در دوزیستان خزندگان، پرندگان ۱ عدد به نام كلوملا) دلفین‌ها فركانس‌هایی حدود ۵ تا ۱۵۰ كیلوهرتز را تولید كرده و فركانس‌های تا ۸۰ كیلوهرتر را می‌شنوند و در واقع قدرت شنوایی آنها ۴ برابر انسان است آنها با ایجاد اصوات و دریافت انعكاس آنها دقیقاً همه چیز را بررسی می‌كنند به این عمل Echo- location می‌گویند.
صدای آنها همانند وزوز كردن و گاهی غژغژ كردن در می‌باشد این صداها در حفره بینی در زیر سوراخ بینی و بخشی هم توسط جنجره تولید می‌شود و در حنجره‌ ماهیچه‌های ظریفی برای كنترل امواج عبوری از آن وجود دارد.
Echo- locati حس فوق‌العاده قوی می‌باشد به طوری كه دلفین‌ها به راحتی با چشم بسته فرق میان دو توپ را كمی اندازه آنها با هم فرق داشته باشد تشخیص می‌دهند و با استفاده از این حس قوی مكان دقیق ماهی‌ها را تعیین می‌كنند دلفین‌ها برای دریافت صدا از آرواره تحتانی خود استفاده می‌كنند و اعتقاد دانشمندان بر این است كه آرواره تحتانی دلفین‌ها و نهنگهای دنداندار توخالی و شامل پوسته استخوانی بسیار نازك است در اطراف حفره ای پر از روغن قرار دارد كه برای انتقال صوت مناسب است. بخش عقبی آرواره پایینی به گوش میانی خیلی نزدیك است.
وزن مغز دلفین‌ها تقریباً برابر وزن مغز انسان می‌باشد البته این تشابه به معنی هوش برابر با انسان نیست اما در این كه دلفین‌ها حیوانات باهوشی هستند شكی وجود ندارد. دلفین‌ها از آموختن لذت می‌برند و برای آنها آموختن سرگرم كننده و جالب است.
● Propoising پریدن برای بازیگوشی
قرن‌هاست كه انسان توسط مناظر سحرانگیز و بی‌نظیر دلفین‌های در حال پریدن و شنا كردن مجذوب گشته. به این پرش‌ها زمان شنا كردن Porpoising می‌گویند. دلفین‌ها به صرف شوخی و بازی به هوا می‌پرند و اغلب كشتی‌ها را تعقیب می‌كنند و ممكن است تا عمق m۷۰ هم به داخل آب شیرجه بزنند.
یكی از راه‌های تعیین سرعت دلفین‌ها اندازه‌گیری بلندی پرش آنهاست برای مثال: در پرش ۵/۵ متری سرعتی معادل k/h۳۶ را دارند. آنها برای افزایش سرعت نمی‌پرند آنها به قصد بازی و سرگرمی این كار را انجام می‌دهند. جامعه دلفین‌ها بسیار پیچیده است هر كدام از آنها نامی دارند و همدیگر را با نام‌های خود صدا می‌زنند. دلفین‌ها به هم احترام ‌گذاشته و با هم تصمیم‌گیری می‌كنند. مانند هر حیوان اجتماعی دلفین‌ها نیز اختلافاتی پیدا می‌كنند و برای حل آن رو‌به‌روی هم با دهان‌های باز به نوبت جیغ می‌زنند و تصمیم می‌گیرند. این اختلافات به ندرت به درگیرهای فیزیكی ختم می‌شود.
● دلفین‌ها آب نمی‌نوشند!
پستانداران دریایی از جمله دلفین‌ها آب موردنیاز خود را از غذا و از رطوبت هوایی كه تنفس می‌كنند بدست می‌آورند آنها كلیه‌های پر قدرتی برای خلاصی از نمكی كه به‌طور اجتناب‌ناپذیر همراه غذا وارد بدنشان می‌شود دارند.
● دلفین ها هم می خوابند!
دلفین ها بطور گروهی و غوطه ور در زمان های كوتاه می خوابند بطوریكه در هر دفعه نیمی از مغز آنها خوابیده ، به عبارت دیگر نیمكره های مغز آنها به نوبت استراحت می كند.● تعیین سن
والهای دندان دار مانند دلفین ها بر روی دندانهای شان حلقه های طولی درست شبیه حلقه های تنه درخت وجود دارد ، بطوریكه حلقه های جدید در جلوی حلقه های قدیمی می باشد. با برش طولی دندان و شمارش دندان سن دلفین ها را تعیین كرده از روی ظاهر حلقه ها به درجه كیفیت غذا و سلامتی وال ها در طول زندگی شان پی می برند.
● خطر دوستی
در بخشی از شرق اقیانوس آرام تن ماهیان و دلفین ها با هم شنا می كنند. برای صید تن ها صیادان از تورهای گوش گیر استفاده كرده كه در طول ۳۰ سال گذشته حدود شش میلیون دلفین با این تورها كشته شده اند .
بطور كلی میزان صید جهانی دلفین ها هر ساله پانصد هزار راس می باشد كه ده درصد آن توسط ژاپنی ها صورت می گیرد. به نظر می رسد اقدام جهانی بر علیه ژاپن ضروری می باشد. زیرا ژاپنی ها به هر بهانه ای مثل نجات ماهیها و در هر فرصتی مثل به گل نشستن وال ها آنها را می كشند.
● دلفین تراپی
دلفین تراپی برای اولین بار در سال ۱۹۷۸ توسط یك روانپزشك به نام nathanson توسعه یافت و در چند سال اخیر در میان مردم جایگاه خاصی باز كرده است. این روش در ارتباط با تراپی های بین المللی مثل فیزیوتراپی و خواب تراپی استفاده می گردد. دلفین تراپی بهترین روش اصلاح رفتار بوده و برای بهبود بچه هایی با مشكلات معلولیت ، سندرم دان ، عقب ماندگی ذهنی و اوتیسم بكار می رود.
محققین ادعا می كنند كه صداهای دلفین ها می تواند امواج مغزی انسان را تغییر داده و باعث تقویت سیستم عصبی می شود.
●● معرفی بعضی گونه‌ها:
● دلفین معمولی ۱- Common dolphin
Delphinus delphis( linnaeus ۱۷۵۸)
دلفین معمولی نهنگی است با جثه كوچك به اندازه آن به ندرت به ۵/۲ m می‌رسد.
این دلفین‌ها زیبا و بازیگوش بوده و در گله‌های بزرگ ۱۰۰ تایی یا بیشتر با هم مسافرت می‌كنند و به ۲ نوع باله پشتی آنها به طرف عقب خمیدگی دارد. این دلفین‌ها دارای پوزه باریك و منقاری، منقار بلند و منقار كوتاه تقسیم می‌شوند. دلفین معمولی در خلیج فارس وجود دارد. دوره آبستنی این دلفین‌ها ۱۱ـ۱۰ ماه می‌باشد.
● دلفین پوزه بطری ۲- Bottlenose dolphin
Tursiops truncates صمیمی‌ترین دلفین‌ با انسان می باشد
دلفین پوزه بطری بزرگتر از دلفین معمولی می‌باشد و طول آن به m۵/۳ می‌رسد این دلفین‌ها رابطه بسیار صمیمانه‌ای با انسان داشته و فوق‌العاده باهوش هستند و در اغلب باغ وحش‌ها و پارك‌های دریایی نگهداری می‌شوند. دلفین‌های پوزه بطری در دسته‌های كوچك سفر می‌كنند و به ۲ نوع ساحلی كوچكتر و دور از ساحل بزرگتر (تا طول m۴) یافت می‌شود این دلفین در خلیج‌فارس وجود دارد. دوره آبستنی آنها ۱۳ـ۱۲ ماه است.
● دلفین سربی ۳- Dusky dolphin
Sousa plumbea (cuvier ۱۸۲۹)
● قهرمان پرش در بین دلفین‌ها
این دلفین‌های كوچك كه اندازه آنها در زمان بلوغ m۵/۲ می‌باشد بلندترین پرش‌ها را در بین دلفین‌ها انجام می‌دهند. رنگ بدن آنها به طور یكنواخت خاكستری سربی است و فقط زیر فك پایین سفید است این دلفین‌ها گله‌های ۴ تا ۶ راستی تشكیل می‌دهند و زیستگاه آنها در آبهای ساحلی می‌باشند. در خلیج‌فارس نیز دلفین‌های سربی یافت می‌شوند و دوره آبستنی آنها ۹ـ۸ ماه است.
Dolphin Spotted
Sousa Lentiginosa
( owen ۱۸۶۶)
این دلفین‌ها شبیه به دلفین‌های سربی بوده ولی رنگ آنها خاكستری مایل به آبی است و خالهای كوچك قهوه‌ای یا سربی دارند البته بعضی خال‌های روی پوزه و باله‌ها سفید می‌باشند. در خلیج‌فارس به وسیله Robaae - A در سال ۱۹۷۰ گزارش شدند.
● دلفین ساعت شنی ۵-Hour glass dolphin
Lagenorhynchus cruciger
علت نام این دلفین الگوی رنگی سفید و سیاه كناره‌های بدنش می‌باشد با آنكه این دلفین ها خجالتی نیستند ولی اطلاعات زیادی راجع به آنها بدست نیامده و در آبهای دور دست اقیانوس‌های جنوبی زندگی می‌كنند.
● دلفین شامی
۶-Risso’s dolphin
Grampus griseus
تنها گروه دلفین‌ها كه فاقد منقار هستند. آنها در گله‌های بزرگ زندگی می‌كنند و دائماً توسط دیگران خراشیده و گاز گرفته می‌شوند. حیوانات مسن‌تر سفید به‌نظر می‌آیند كه در واقع هزاران نشانه و خطوط متقاطع می‌باشند.
● دلفین‌های رودخانه‌ای
۷-River dolphins
این دلفین‌ها در رودخانه‌های بزرگ آسیا و جنوب آمریكا یافت می‌شوند ، مثل: Boto در اُرینوكو، آمازون و جنوب آمریكا Baiji در یانگ‌تسه و چندگونه كه در ایندوس و گانگ (platanista gangetica ) هستند این دلفین‌ها همه كوچك‌اند و آهسته شنا كرده و منقار باریك و بلندی دارند ، فاقد باله پشتی بوده و به جای آن كوژ دارند و تقریباً كور هستند.
۷-۱ Amazon river ddphin
(Boro)
Inia geoffrensis
این دلفین‌ها به‌طور كامل صورتی هستند و آنها یك منقار دراز با تعداد زیادی دندان دارند. ولی چشم‌های دلفین‌های رودخانه بسیار كوچك و بعضی كاملاً كور هستند. و توسط echo – location ماهی‌ها را ردیابی كرده و شكار می‌كنند. دلفین‌های رودخانه فاقد باله پشتی هستند و به جای آن كوژ دارند. همچنین دارای تعدادی مو روی پوزه و آرواره پایینی هستند.
۷-۲ Baiji
یكی از نادرترین مخلوقات روی زمین دلفین رودخانه‌ای در چین بنام Baiji دومین مورد در لیست گونه‌های در معرض خطر انقراض IUCN می‌باشند. آنها حیوانات بسیار خجالتی بوده و فقط حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ رأس از Baiji باقی مانده‌اند و در رودخانه‌ Yangsize زندگی می‌كنند.
● خویشاوندان نزدیك Orca, killer whale
Orcinus orca
علیرغم نام و جثه بزرگ با طولی حدود m۱۰ـ۷ در نرها (ماده‌ها حدود m۶ـ۴) و وزن ۲ تن و ظاهر درنده نهنگ‌های قاتل بسیار باهوش و بازیگوش هستند و در اسارت كاملاً رام می‌باشند آنها رابطه صمیمی با انسان پیدا می‌كند.
اما در حیات‌وحش orca تقریباً هر چیزی را كه شنا می‌كد از ماهی، پنگوئن، فك تا كوسه‌ها حتی وال‌ها بزرگتر مانند bluga را شكار می‌كنند باله پشتی بسیار بلند و برافراشته آنها در نرها به m۸/۱ می‌رسد با وجود این هیكل بزرگ orcas سرعت بالایی در حدود km/h۵۵ دارند و می‌توانند به طور كامل از آب بیرون بپرند.
Orca مهاجرت واقعی انجام نمی‌دهند ولی مسافرت‌هایی را برای جستجوی غذا انجام می‌دهند.
سیاه كهربای و سفید براق آنها را در زمان حركت استتار می‌كند. orca برای شكار شیرهای دریایی گاهی تا ساحل نیز می‌آیند آنها با شكار خود بازی می‌كنند مانند گربه‌ای كه با موش بازی می‌كند و شیرهای دریایی را درحالی كه هنوز زنده‌اند با ضربه دم به هوا پرت می‌كنند و از این كار لذت می‌برند
واقعاً علت این رفتار وحشیانه آنها چیست؟ هنوز پاسخ این سؤالات مشخص نشده است ولی orca از این كار لذت می‌برند. دوره بارداری orcas ۱۲ ماه می‌باشد آنها همدیگر را صدا می‌زنند ولی در زمان شكار صدایی از خود در نمی‌آورند.
● نهنگ خلبان باله بلند
Long – Finned pilor whale
Globicephala melas or G. malaena
زیستگاه این والها آبهای دور از ساحل همه اقیانوس‌ها به جز بخش شمالی اقیانوس آرام است . این والها برای تغذیه به آبهای ساحلی و كم عمق می‌آیند.
وال‌های خلبان در واقع شامل گونه‌های باله بلند و گونه‌های باله كوتاه می‌باشند هر دوی این گونه‌ها دارای برآمدگی در پیشانی هستند كه در نرهای مسن‌ تر بسیار بزرگ می‌باشد. گونه‌های باله بلند ، بلند ترین فواره را وقتی نفس‌ می‌كشند بوجود آورده كه ارتفاع آن تا m۱ هم می‌رسد و تا اعماق m۶۰۰ نیز می‌توانند شیرجه روند.
● افسانه‌ها و اسطوره‌ها
ـ ناجی انسان
در افسانه ها دلفین‌های تنها در اطراف جهان در جستجوی انسان‌ها هستند در میان داستان‌های تاریخی قصه‌های زیادی از نجات انسان‌های در حال غرق شدن به وسیله دلفین‌ها گفته شده كه احتمالاً از حقیقت منشاء می‌گیرند.
ـ دوست نپتون
در یك صفالینه باستانی تصویر یك دلفین در حال حمل كردن نیزه سه سر نپتون خدای دریاها دیده می‌شود. در این صفالینه نپتون به صورت انسانی با پاهای اسب و دم‌ ماهی نشان داده شده است.
ـ orion
در یك اسطوره یونانی خدای اریون سوار بر پشت یك دلفین در آسمان حمل می‌شود و خدایان به او سه ستاره می‌دهند كه صورت فلكی اریون اینگونه ایجاد می‌شود.
ـ لقب Le dauphin
پسر ارشد لوئی شانزدهم پادشاه فرانسه ملقب به Le dauphin بود. او به‌خاطر تصویر ۳ دلفین بر روی بازوی كت اش به dauphin ملقب گشت این لقب برای كردهای فرانسه استفاده می‌شود
ـ ماهی‌های سلطنتی
در قرن چهاردهم میلادی همه وال‌های به گل نشسته در بریتانیا رسماً به شاه و ملكه تعلق داشتند كه ماهی‌های سلطنتی نامیده می‌شدند.
توجه : برای شنیدن صدای دلفین ها پیوست ۱ را کلیک نمائید یادآور می شود قبل از شنیدن صدای دلفین ها می بایست نرم افزار windows media player را نصب نمائید

تالیف و ترجمه :
مهندس هانیه همایونی
منابع :
۱.Eyewitness Whale Writen by Vassilii papa stavrou/۲۰۰۲
۲.The world of marine life by wigher & et al/۲۰۰۳
۳.www. IDW. Org.
۴.www. wdcs. Org.
۵.www. greenpeace. Org.
۶.www. Csiwhales alive. org
۷.www.core.org.cn
۸.journals.iucr.org
۹.www.oiss.yale.edu
۱۰.www.pifsc.noaa.gov
۱۱.www.personal.psu.edu
۱۲.forum.sweclockers.com
۱۳.www.blackwell-synergy.com
۱۴.www.cttransit.com
۱۵.عمادی ، ح . ۱۳۸۴ . شگفتی‌های جهان آبزیان. انتشارات آبزیان.
۱۶.اسماعیلی ، ا . ۱۳۷۵ . پستانداران ایران.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی شیلات ایران