افول صنف کهنسال

«گرمابه‌داران پیر شده‌اند، گرمابه‌ها هم. مشتری كه نیست، حمایت مسوولان هم». غلامحسین كاشانیان در طول گفت‌وگو بارها بر این موارد تاكید می‌كند. نایب‌رئیس صنف گرمابه‌داران و سونای خشك و بخار تهران كه از اول انقلاب عهده‌دار این سمت است، معتقد است كه اگر به داد این صنف كهنسال نرسند، نفس‌های آخر را می‌كشد.
البته یدك‌كشیدن عنوان سونای خشك و بخار هم در انتهای نام اتحادیه حكایتی دارد. كاشانیان در این مورد هم می‌گوید: اوایل دهه هفتاد بود كه براساس آیین‌نامه مجامع امور صنفی و برای احیای صنف گرمابه‌داران، سونای خشك و بخار هم به مجموعه اتحادیه گرمابه‌داران اضافه شد اما چون اداره استخرها با سازمان تربیت‌بدنی است و تنها مسوولیت سونای خشك و بخار به اتحادیه سپرده شده، این تصمیم هم كمكی به ما نكرد.
نایب رئیس صنف گرمابه‌داران و سونای خشك و بخار تهران اضافه می‌كند: البته در همان سال‌های ابتدایی دهه ۷۰، برای حدود ۱۴۰ نفر از بانوانی كه در منازلشان سونای خشك و بخار داشتند، كارت شناسایی صادر شد اما وقتی همین افراد برای دریافت كارت دائم مراجعه كردند، از آنها پایان كار تجاری خواستند.
وی اظهار می‌كند: اتحادیه به دلیل نداشتن پایان كار تجاری واحدها قادر به صدور مجوز برای واحدهای مسكونی نیست و چنانچه دولت، اداره دارایی و سازمان تامین اجتماعی مساعدت كرده و اجازه صدور مجوز برای واحدهای مسكونی را نیز بدهند، تمام این واحدها می‌توانند تحت پوشش قرار گیرند و بر فعالیت آنها نظارت شود.
وی ادامه می‌دهد: نتیجه هم این شد كه چند هزار سونای خشك و بخار بدون مجوز رسمی به كارشان ادامه می‌دهند و تنها ۴ واحد صنفی از سوی اتحادیه مجوز دریافت كرده‌اند. باید از ما حمایت شود تا بتوانیم استخرهای موجود را با حفظ كاربری فعلی، به استخر، سونا و جكوزی تبدیل كنیم.
كاشانیان می‌گوید: مشكلی كه در این بین وجود دارد، پایان كار تجاری است. باید به ما پایان كار تجاری و وام بدهند تا به جای واحدهای موجود، اماكن ورزشی و تفریحی بسازیم.
معاون اتحادیه گرمابه‌داران و سونای خشك و بخار، درباره این مشكل گرمابه‌ها می‌افزاید: مشكل اساسی این است كه گرمابه‌ها از طرف شهرداری غیر‌تجاری شناخته شده‌اند و آبونمان بالایی به عنوان واحدهای مسكونی و بهداشتی می‌پردازند. بر این اساس اتحادیه از شهرداری در این زمینه شكایت كرده است، رای دیوان عدالت اداری و رای دادگاه تجدیدنظر، نیز هر دو مبنی بر تجاری شناختن گرمابه‌ها اعلام شد. با این وجود شهرداری همچنان این واحدها را غیر‌تجاری می‌داند.
نایب‌رئیس اتحادیه گرمابه‌داران می‌گوید: هزینه‌های گرمابه بسیار بالا و كمرشكن است. ما مبالغ كلانی را بابت آب و برق و گاز و عوارض شهرداری و حق بیمه كارگران پرداخت می‌كنیم، اما عایدی ما بسیار ناچیز است. متوسط درآمد یك گرمابه در روز بین۷ تا ۱۰ هزار تومان است كه این فقط حقوق كارگران است نه سود گرمابه. در واقع هیچ سود و عایدی‌ای وجود ندارد و گرمابه‌داران با بحران مالی وحشتناكی مواجه هستند. از سوی دیگر۸۰ درصد گرمابه‌داران مستاجرند و اختیار تغییر كاربری و فروش ملك را ندارند. اگر هم مالكی بخواهد تغییر كاربری دهد، شهرداری با ادعای اینكه گرمابه، ملك مسكونی است نه ملك تجاری، خواستار پرداخت عوارض تجاری توسط مالك می‌شود. شهرداری در حالی گرمابه‌ها را ملك مسكونی می‌شناسد كه گرمابه‌داران در تمام طول سال عوارض و آبونمان‌شان را مطابق تعرفه‌های املاك تجاری می‌پردازند.
كاشانیان می‌گوید: ما عوارض تجاری، مالیات تجاری، تلفن تجاری، حق بیمه تجاری، آب تجاری، برق تجاری و گاز تجاری پرداخت می‌كنیم، اما هنگام تغییر كاربری به ما می‌گویند گرمابه ملك مسكونی است. طبق گفته مسوولان اتحادیه گرمابه‌داران، به‌رغم اینكه دیوان عدالت اداری، گرمابه‌ها را ملك تجاری شناخته است، شهرداری هنوز آنها را ملك مسكونی قلمداد می‌كند.
كاشانیان می‌گوید: گرمابه‌دارها قادر به پرداخت دوباره عوارض تجاری نیستند و اگر بی‌توجهی مسوولان نسبت به این صنف ادامه پیدا كند، در آینده نزدیك تمامی واحدهای صنفی ما تعطیل خواهند شد و خطر، بهداشت جامعه اسلامی را تهدید خواهد كرد.
وی ادامه می‌دهد: آبونمان بالا سبب زیاد شدن هزینه گرمابه‌ها شده است. از طرف دیگر، به علت اینكه مشتریان و گرمابه‌ها را قشر ضعیف و خاصه كارگران تشكیل می‌دهند، قادر به بالابردن نرخ‌ها نیستیم. در نتیجه ادامه این شغل، پس از سال‌ها خدمت به مردم، برای گرمابه‌داران به صرفه نیست.
معاون اتحادیه گرمابه‌داران و سونای خشك و بخار تهران ادامه می‌دهد: سال‌ها پیش در سطح شهر تهران، هزار گرمابه فعال وجود داشت، اما به دلایل مختلف، از جمله افزایش هزینه‌ها و كاهش چشمگیر تعداد مشتریان، آمار گرمابه‌های فعال در تهران به ۳۰۰ واحد كاهش یافته است كه اگر وضع به همین منوال ادامه پیدا كند، شاید تا چند سال دیگر از گرمابه‌ها اثری در شهر تهران دیده نشود.
كاشانیان می‌گوید: پس از لوله كشی گاز در شهر تهران و فراهم آمدن امكان استحمام در منازل، بسیاری از مردم به حمام بیرون از خانه مراجعه نكردند، بر این اساس درآمد گرمابه‌ها به میزان چشمگیری كاهش پیدا كرد. بسیاری از صاحبان گرمابه‌ها نیز هم‌اكنون جوابگوی هزینه‌های آب و برق و گاز نیستند و رغبتی برای ادامه این شغل ندارند.
وی با اشاره به اینكه اتحادیه به هیچ وجه قصد تعطیلی گرمابه‌ها را ندارد، گفت: با وجود تمام مشكلاتی كه گرمابه‌داران با آن مواجه هستند، ما آنها را به ادامه كار و
دایر بودن واحدها ارشاد و تشویق می‌كنیم تا افراد نیازمند بتوانند از حمام‌های عمومی استفاده كنند اما اگر این مشكلات حل نشود، احتمال بسته شدن گرمابه‌ها توسط خود گرمابه‌داران بسیار زیاد است.
نایب رئیس اتحادیه گرمابه‌داران عمومی تهران نیز یك گرمابه‌دار است. او می‌گوید از روی ناچاری هنوز تغییر شغل نداده، چون در صورت اقدام به این كار، باید حق سنوات و بیمه كارگرانش را پرداخت كند. این مبلغ ۱۰ میلیون تومان به ازای هر كارگر است كه در مجموع برای سه كارگر باید ۳۰ میلیون تومان پرداخت كند.
این گرمابه‌دار قدیمی می‌گوید: كل سرمایه من ۳۰ میلیون تومان نیست و چون قادر به پرداخت چنین مبلغی نیستم، از سر ناچاری منتظرم تا این كارگران بازنشسته شوند و بعد اقدام به تعطیلی گرمابه كنم، چون این شغل به هیچ وجه درآمدزا نیست.
كاشانیان ادامه می‌دهد: گرمابه‌داری در كشور ما حدود یك قرن قدمت و سابقه دارد. از قدیم‌الایام گرمابه در فرهنگ ایرانی و اسلامی مظهر بهداشت و نظافت و مورد تایید مسوولان مملكتی و مردم بود. از آنجا كه در دین اسلام نخستین ركن لازم پیش از عبادت، تطهیر و پاكی است، گرمابه‌ها در اجتماع ایرانی و اسلامی ما از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند، ولی بعد از پیروزی انقلاب و با وجود آنكه مردم بیشتر مقید به تطهیر و عبادت شدند، متاسفانه مسوولان توجه لازم را به این صنف معطوف نكردند و باعث ركود و از بین رفتن تدریجی این صنف شدند.
كاشانیان معتقد است كه با وجود حمام‌های خانگی هنوز هم وجود گرمابه‌های عمومی لازم است. مشتریان بالقوه گرمابه‌ها، كارگران، مسافران و مستاجرانی هستند كه مالكان آنها اجازه استفاده از حمام را به آنها نمی‌دهند، در نتیجه هنوز عده‌ای از مردم نیازمند گرمابه‌های عمومی هستند اما بی‌توجهی مسوولان به مشكلات گرمابه‌داران، موجب از بین رفتن این حرفه قدیمی شده است.
او از طرف تمامی گرمابه‌داران تهران از مسوولان تقاضای بذل توجه بیشتری نسبت به این صنف می‌كند و می‌گوید: گرمابه‌داران، افراد زحمتكشی بوده‌اند كه از اذان صبح تا شامگاه در خدمت جامعه هستند، اكثر آنها با توجه به كهولت سن و نداشتن درآمد كافی قادر به پرداخت عوارض كلان تجاری شدن نیستند و شاید اگر مسوولان محترم اقدام مثبتی در جهت حل مشكلات این صنف انجام دهند، از این وضعیت دردناك رها شوند و چند صباح باقیمانده از عمرشان را در راحتی و آسایش زندگی كنند. در حالی كه كشوری مانند تركیه، گرمابه‌های عمومی‌اش را به یكی از جاذبه‌های توریستی بدل كرده و درآمد قابل‌توجهی از این رهگذر كسب می‌كند، ما زوال و نابودی گرمابه‌هایمان را به نظاره نشسته ایم. گرمابه‌های عمومی ما كه با برخورداری از معماری زیبا و ارزشمند، میراث پیشینیان ما هستند، تا ویرانی كامل فاصله چندانی ندارند.
● از گذشته تا امروز
گرمابه داری یكی از مشاغل پردرآمد روزگار قدیم بود. در دورانی كه دسترسی به آب كافی برای شست‌وشو دشوار بود و حمام خانگی در معماری ساختمان‌ها جایی نداشت، گرمابه‌های عمومی، نیاز مردم به شست‌وشو و نظافت را تامین می‌كردند. در تهران قدیم، هر محله‌ای برای خود گرمابه‌ای داشت و اهالی محل، از پیر و جوان و فقیر و غنی، دست‌كم هفته‌ای یك بار برای استحمام به گرمابه می‌رفتند.
گرمابه داری همچنین به ایجاد مشاغلی همچون دلاكی، جامه‌داری و تون‌تابی منجر شده بود و صدها نفر از بركت وجود گرمابه‌های عمومی امرار معاش می‌كردند، ولی به‌تدریج و با
راه یافتن لوله كشی آب به خانه‌ها، اتاقی به نام حمام در نقشه منازل جدید در نظر گرفته شد. با گسترش این پدیده جدید، تمام خانه‌های شهر مزین به حمام شدند و به‌تدریج مشتری‌های گرمابه‌ها رو به كاهش گذاشت. كم شدن رونق گرمابه‌ها، به كاهش عایدی گرمابه‌داران منجر شد و در طول چند سال، بسیاری از گرمابه‌های عمومی تعطیل و تخریب شدند. بسیاری از آنها متروك و بلااستفاده ماندند و تعداد دیگری نیز هنوز با دشواری به حیات خود ادامه می‌دهند.
● بسوز و بساز
در گذشته حدود ۹۰۰ گرمابه عمومی در سطح شهر تهران وجود داشت كه در زمان حاضر تعداد آنها به حدود ۴۰۰ گرمابه رسیده است. اتحادیه گرمابه‌داران عمومی تهران، عهده دار رسیدگی به امور این صنف است. رئیس اتحادیه، اكبر سجادی، خود یكی از گرمابه‌داران قدیمی است. او درباره وضعیت معیشت گرمابه‌داران می‌گوید: امروزه درآمد گرمابه‌ها به حداقل ممكن رسیده، به طوری كه بعضی گرمابه‌ها هزینه روزانه گرمابه خود را نمی‌توانند تامین كنند و گرمابه‌داران برای گذران زندگی به مشاغل دیگر مثل مسافركشی روی آورده‌اند. از سوی دیگر سازمان‌های دولتی، هزینه‌های گزافی را به عنوان آبونمان گاز، آب و برق از گرمابه‌ها دریافت می‌كنند، بی آنكه به درآمد و عایدی این صنف توجهی داشته باشند. به عنوان مثال سازمان آب، آبونمانی معادل ماهانه ۴۰ هزار تومان از گرمابه‌ها دریافت می‌كند، حال چه گرمابه‌ها این مقدار آب مصرف كرده باشند و چه نكرده باشند. به دلیل همین هزینه‌ها و فشار بیش از حد سازمان‌ها و نداشتن درآمد كافی، وضعیت گرمابه‌داران بسیار اسفناك است. طبق گفته‌های رئیس اتحادیه گرمابه‌داران عمومی تهران، تعداد زیادی از گرمابه‌داران باقیمانده، مستاجرند و از این رو قادر به تعطیل‌كردن گرمابه‌ها نیستند، چراكه هیچ‌كس سرقفلی گرمابه را خریداری نمی‌كند. علاوه بر آن گرمابه‌ها هریك دارای چند كارگرند كه در صورت تعطیل‌كردن گرمابه، گرمابه‌دار ناچار است مبالغ زیادی به عنوان حقوق سنوات به این كارگران پرداخت كند كه پرداخت چنین مبالغی برای اكثر گرمابه‌داران دشوار و غیرممكن است. سجادی پس از تشریح گوشه‌ای از مشكلات این صنف می‌گوید: در چنین شرایطی گرمابه‌داران ناگزیرند كه بسوزند و بسازند. آنها نه راه پس دارند و نه راه پیش. سال‌ها پیش وارد این حرفه شده‌اند و اكنون امكان رهایی از آن را ندارند، چون همه راه‌ها بسته است.
● قاب خاطره
دگرگونی زندگی شهری به همراه موج تكنولوژی، برخی جلوه‌های بصری شهرها را تغییر داده است. گرمابه‌ها كه كم‌كم جزو خاطرات گذشته می‌شوند، یكی از این جلوه‌ها هستند كه برای بسیاری مردم قسمتی از ایام دورند. نگهداری این سازه‌ها كه كماكان دارای ارزش فرهنگی و عنصر مردم‌شناسی تلقی می‌شوند، نیازمند توجه بیشتر سازمان گردشگری و میراث فرهنگی است، چرا كه برخی گرمابه‌ها استعداد تبدیل به موزه را نیز دارند.
یكی از گرمابه‌داران كه ۴۵ سال در این شغل سابقه دارد نیز درباره علت كاهش استفاده مردم از گرمابه‌های عمومی می‌گوید: «در قدیم‌الایام، مردم برای حفظ بهداشت و سلامت خود، مجبور به استفاده از حمام‌های عمومی بودند. آن زمان‌ها، بسیاری از خانه‌ها حمام نداشت و استفاده از گرمابه مرسوم بود، در صورتی كه امروزه در هر خانه یك حمام وجود دارد و دیگر كسی حوصله ساك و لباس دست گرفتن و رفتن به حمام عمومی را ندارد».
وی می‌افزاید: «هم‌اكنون از هر ۱۰۰ خانواده ممكن است حمام یك خانواده خراب شود یا خانواده‌ای كه مستاجر است، برای حمام كردن به گرمابه مراجعه كند».
نگاهی كوتاه به رسومات و مراسمی كه در حمام انجام می‌گرفت مثل حمام عروسی، حمام زایمان، حمام نوزاد و حمام زیارت، بازگوی تاریخ پر‌رمز و راز این مكان و نقش بهداشت در فرهنگ مردم ایران زمین است.
یكی از فعالان این بازار، در این خصوص می‌گوید: «در زمان‌های قدیم، سنت‌های مختلفی مثل حمام زایمان، حنابندان و حمام نوزاد در حمام‌ها اجرا می‌شد. مثلاًً خانواده‌ای می‌آمد، پولی می‌داد و حمام را برای چند ساعت اجاره می‌كرد یا یك گروه ۱۰، ۲۰ نفری با هم می‌آمدند و عروس یا داماد را با خود برای حمام كردن می‌آوردند و همزمان شعر می‌خواندند و شادی می‌كردند، اما هم‌اكنون دیگر از اجرای چنین مراسم‌هایی خبری نیست».
وی، با اشاره به وجود دلاك‌ها در حمام‌های عمومی، اضافه می‌كند: «در آن زمان‌ها هر گرمابه ۱۰، ۱۲ دلاك داشت كه چهار دلاك مخصوص حمام مردانه و هفت، هشت دلاك زن نیز مخصوص حمام زنانه بودند و هر دلاك مشتری‌های مخصوص به خود داشت، ولی هم‌اكنون دیگر در گرمابه‌ها دلاك نداریم و این شغل نابود شده است».
این گرمابه‌دار در پاسخ به این سوال كه تا كی به این شغل ادامه می‌دهد هم می‌گوید: «تا به حال هزینه آب و برق و بیمه چندین مرتبه زیاد شده است كه با درآمد گرمابه همخوانی ندارد. تا چند سال پیش تعداد گرمابه‌های همین محل هفت، هشت گرمابه بود ولی الان تنها سه گرمابه باز است. سال ۸۴ تصمیم به بستن گرمابه گرفتیم، اما شریكم حاضر به این كار نشد. او معتقد است همین كه گرمابه در كنار مسجد قرار دارد و همین كه به چند نفر كه حمام ندارند، خدمت می‌كنیم ثواب دارد».
وی كه از درآمد خود راضی نیست، ادامه می‌دهد: «گرمابه‌داری شغل با‌صرفه‌ای نیست. هر چند كه ضرری ندارد، اما سود هم ندارد. دخل روزانه ما با مخارجمان جور در نمی‌آید. دو تا كارگر داریم كه در ماه ۱۳۴ هزار تومان به هر یك از آنها می‌دهیم. » یكی از گرمابه‌داران تهرانی، با اشاره به افزایش هزینه‌های نگهداری گرمابه‌ها، به خبرنگار ما گفت: «عوارض شهرداری و هزینه‌های مربوط به نوسازی و بیمه بسیار بالاست، ضمن اینكه گرمابه‌ها در روز حداكثر بین ۲۰ تا ۳۰ مشتری دارند كه در روزهای تعطیل این تعداد به دو برابر و در ایام سوگواری به كمتر از روزهای عادی می‌رسد. در تولدها و در فصل زمستان نیز تعداد مشتری‌ها بیش‌تر می‌شود. همچنین در روزهای خاص مثل ۲۱ رمضان، عاشورا، ۲۸ صفر و گاهی هم در روز قدس گرمابه‌ها تعطیل می‌شوند».
این گرمابه‌دار، با اشاره به نظارت وزارت بهداشت بر گرمابه‌ها ادامه می‌دهد: «وزارت بهداشت با همكاری آموزشگاه‌های بهداشت اصناف، هر سه سال یكبار اقدام به برگزاری كلاس‌های آموزش بهداشت عمومی می‌كند. این كلاس‌ها برای كسبه همه اصناف اجباری است. كسبه با پرداخت ۳۰، ۴۰ هزار تومان در هر دوره ملزم به گذراندن ۳۵ تا ۴۰ ساعت از این دوره‌ها هستند. شركت در این كلاس‌ها برای اخذ كارت معاینه الزامی است. سالی چند‌مرتبه هم از طرف وزارت بهداشت برای نظارت بر بهداشت گرمابه‌ها می‌آیند».
گرمابه‌ها به دو قسمت عمومی و خصوصی (نمره) تقسیم می‌شوند. در سال ۱۳۸۱ نرخ استفاده از قسمت عمومی و خصوصی گرمابه‌ها به ترتیب ۴۰۰ و ۴۵۰ تومان و در سال ۱۳۸۳، این نرخ ۵۵۰ و ۶۰۰ تومان بود. در سال ۱۳۸۶ نیز این نرخ در قسمت عمومی به ۷۵۰ تومان و در قسمت خصوصی به ۹۰۰ تومان رسید.
یكی از گرمابه‌داران در منطقه افسریه تهران، می‌گوید: «این نرخ‌ها برای مدت یك ساعت استفاده از حمام تعیین شده و برای هر ربع ساعت اضافی نیز ۲۵۰ تومان بیشتر محاسبه می‌شود. طبق بخشنامه اتحادیه گرمابه‌داران، مدت استحمام برای یك نفر یك ساعت، دو نفر یك ساعت و ربع و برای سه نفر یك ساعت و نیم است. برای كودكان كمتر از پنج سال نیز نصف مبلغ مذكور محاسبه می‌شود».
وی با اشاره به اینكه سال‌هاست قسمت عمومی حمام به دلیل نداشتن مشتری كار نمی‌كند و تنها حمام‌های نمره فعالند هم ادامه می‌دهد: «با توجه به اینكه بارها از طرف شهرداری برای خرید ساختمان و تبدیل آن به سالن تربیت بدنی و فضای سبز به ما مراجعه شده است، پیش‌بینی می‌كنیم كه تا چند سال آینده این گرمابه نیز تعطیل شود».

منبع : روزنامه تهران امروز