چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
مجله ویستا
سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در خدمت برنامه‌های ترویج و توسعه روستایی
یكی از سیستمهای اطلاعاتی كه در سالهای اخیر استفاده از آن‌رواج روزافزونی یافته و در زمینه‌هایی از علوم مختلف كاربرد پیدانموده است، "سیستم اطلاعات جغرافیایی است كه به اختصارGIS نامیده میشود. توانایی بالای سیستم مذكور در ارائه تجزیه وتحلیلهای گوناگون و سرعت فراوان در بازیابی و پردازش اطلاعات آن‌را به ابزاری مناسب در خدمت كارشناسان، برنامه‌ریزان و مدیران درزمینه‌های گوناگون بدل ساخته است. با توجه به اینكه سیستم فوِاطلاعات را بر پایه مكان طبقه‌بندی می‌كند، برای برنامه‌ریزیهای‌مكانی و در نظر گرفتن ملاحظات محلی در امر برنامه‌ریزی امكانات‌خوبی در اختیار می‌گذارد.
همان‌گونه كه می‌دانیم هدف از هر گونه فعالیت در زمینه ترویج وتوسعه روستایی تواناسازی انسانها جهت نیل به رفاه و زندگی بهترمی‌باشد. تحقق این مهم تنها در سایه بهره‌برداری صحیح و اصولی ازمحیط متصور است كه خود مستلزم برنامه‌ریزی بوده و آن نیز به نوبه‌خود شناخت و درك عمیق از شرایط و ویژگیهای طبیعی، اجتماعی واقتصادی مناطق روستایی و عشایری پهنهٔ جغرافیای كشور را ضروری‌می‌سازد. آنچه كه در پی می‌آید نگاهی است به كاربردهای سیستم‌اطلاعات جغرافیایی در تأمین شناخت مذكور و خدماتی كه می‌توانددر عرصه ترویج و توسعه روستایی ارائه نماید. نظر به اینكه شرط اول‌بهره‌برداری از چنین سیستمی، وجود یك پایگاه "داده" مناسب بوده‌و ما در حال حاضر فاقد آن هستیم، لذا سعی شده است در مثالهایی‌كه ارائه میشود از داده‌های مربوط به حوزه آبخیز رودخانه طغرود قم‌ـ كه البته اقلام آن محدود بوده و بیشتر با عنایت به كاربردهای‌موردنظر در معاونت آبخیزداری تهیه شده ـ استفاده شود.
●تعریف GIS
۱ـ GIS مجموعه‌ای از سخت‌افزار، نرم‌افزار كامپیوتری، اطلاعات‌جغرافیایی و افراد متخصص است كه به منظور اخذ، ذخیره، بهنگام‌سازی، بازیابی، پردازش و ارائه كلیه اشكال اطلاعات جغرافیایی‌طراحی و ایجاد شده است.
۲ـ سیستم اطلاعاتی است كه اطلاعات را بر پایه مكان جمع‌آوری،ذخیره، طبقه‌بندی، تصحیح و بهنگام‌سازی، تجزیه و تحلیل وپردازش می‌نماید.
●قابلیتها و تواناییهای سیستم
۱ـ ارائه اطلاعات مربوط به یك مكان مشخص
۲ـ یافتن مكانی با شرایط مشخص (مكانیابی)
۳ـ ارائه تجزیه و تحلیل (آنالیز) مكانی، پراكندگی مكانی
(spatiaL query)
۴ـ بررسی روند تغییرات یك پدیده در مكان و مقطع زمانی خاص(Trend)
۵ـ استخراج یك الگو یا مدل (pattern)
۶ـ مدلسازی (Modelling)
●تاریخچه و سابقه استفاده از GIS
بسیاری از مفاهیم پایه سیستم اطلاعات جغرافیایی در دههٔ ۱۹۵۰شكل گرفت، لیكن استفاده از آن به صورت یك سیستم خودكار ازدههٔ ۱۹۶۰ آغاز گردید و مدیون پیشرفتهای حاصله در زمینه‌نقشه‌كشی، فن‌آوری رایانه‌ای (تكنولوژی كامپیوتر)، انقلاب كمی درتجزیه و تحلیلهای جغرافیایی و پیشرفت در علم جغرافیا بوده است.
"سیستم اطلاعات جغرافیایی كانادا (CGIS) " به عنوان اولین GISدورهٔ جدید شناخته شده است. راجر تامیلسون كسی كه دست‌اندركارطراحی و توسعهٔ این سیستم بوده است، CGIS را به عنوان سیستمی‌توصیف می‌كند كه مخصوص طرحهای توسعه كشاورزی در دولت‌كانادا طراحی شده است."
این سیستم عملاً در سال ۱۹۶۴ به كار گرفته شد و بعد از آن نیزسیستمهای متعدد در زمینهٔ برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، مدیریت‌منابع طبیعی و ... در آمریكا و كانادا مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ازدههٔ ۱۹۸۰ به بعد كاربردهای GIS، اصلاح سیستمهای آن و حركت‌در جهت اقتصادی‌تر نمودن سیستم، مداوم در حال رشد بوده است،به طوری كه تنها در یك ایالت آمریكا در سال ۱۹۸۳ حدود هزارسیستم مشغول به فعالیت بوده‌اند و پیش‌بینی میشود كه در سال۲۰۰۰ میلادی میلیونها استفاده كننده از GIS وجود داشته باشد.
در سالهای اخیر سیستم فوِ در ایران نیز رو به گسترش بوده وبویژه در زمینه‌هایی چون مدیریت منابع طبیعی، آبخیزداری، حمل ونقل، برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای و ... كاربردهای فراوانی یافته‌است. همچنین كاربردهاو توانمندیهای آن در زمینه‌هایی چون توسعه‌روستایی، مطالعات جمعیتی و ... رو به گسترش می‌باشد.
●ضرورت شناخت جغرافیایی از دیدگاه توسعه روستایی
▪راهبردهای اولیه توسعه گرایش به رشد اقتصادی و صنعتی‌شدن
ـ كه بشدت منجر به اعمال برنامه‌ریزیهای متمركز و افزایش كنترل برمنابع می‌شد ـ داشتند. در این چارچوب به فقرای روستایی كشورهای‌در حال توسعه نه به دیدهٔ منابع اصلی فرایند توسعه، بلكه به چشم‌موانع نگریسته می‌شد كه می‌بایست از طریق آموزشهای همگانی آنهارا با برنامه‌هایی كه از بالا به پایین دیكته می‌شد همراه نمود. در این راهبردها شهرها و مناطق صنعتی به عنوان كانونهای توسعه‌مطرح بوده و روستاها در حاشیهٔ برنامه‌های توسعه و دنباله‌رو آن بودند.این فرایند در عمل منجر به دوقطبی شدن جامعه شده و تمایزهای بین‌جوامع شهری و روستایی و فقیر و غنی افزایش یافت و از سوی دیگر به‌علت تأكید بر صنعت به عنوان محور توسعه موجب افزایش وابستگی‌گردید. نتیجهٔ بازنگری بر پیامدهای مذكور موجب توجه به مفاهیم‌توسعه روستایی شد و "مناطق روستایی و كشاورزی به منزلهٔ فضایی كه‌در آن براحتی می‌توان از وابستگی پرهیز نمود، تلقی گردید."
با وجود این، برنامه‌ها و راهبردهای توسعه روستایی نیز در عمل‌به دلیل عدم جوابگویی و كارایی سیاستهای بالا به پایین، فقدان‌مشاركت جامعه روستایی در طرحها و برنامه‌های موردنظر و لحاظ‌نكردن شرایط و ملاحظه‌های محلی با مشكلات عدیده و شكستهایی‌مواجه شد.
اكنون در مباحث توسعهٔ روستایی بر برنامه‌ریزی از پایین به بالاتأكید فراوانی میشود و از مشاركت به عنوان یك عنصر كلیدی درتوسعه روستایی یاد میشود. مشاركتی كه بتواند جامعهٔ روستایی رادر فرایند تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، اجرا، ارزشیابی و حفاظت ازپروژه‌های توسعه روستایی به نحوی مؤثر دخالت دهد.
لذا موفقیت برنامه‌های توسعه روستایی بیش از پیش در گروبرنامه‌ریزی در سطح محلی، ترویج اصول صحیح بهره‌برداری ازمحیط، مشاركت مردم، توجه به ملاحظه‌ها و شرایط محلی و دانش‌بومی جامعه روستایی است.
بدین‌ترتیب یكی از ضروریات اجرای هرگونه برنامه‌ریزی فضایی ـمكانی و دستیابی به توسعه روستایی، وجود شناخت جغرافیایی ازپهنه سرزمین و بستر فعالیت روستاییان و كشاورزان كشور است. امری‌كه می‌تواند به تحقق مشاركت مردم و بهره‌برداری صحیح از محیط ـ كه مبنای توسعه پایدار محسوب شود ـ كمك نماید.
چنانچه ترویج و مشاركت مردم را یكی از راههای رسیدن به‌توسعه روستایی و شكوفایی تواناییها و استعدادهای جامعهٔ روستایی‌و عشایری این سرزمین جهت بهره‌برداری صحیح از محیط و بهترزیستن بدانیم، وجود برنامه‌ریزی و سیاستگذاریهای دقیق و عملی‌برای رسیدن به این منظور ضروری است. لازمهٔ این امر در وهلهٔ اول‌وجود اطلاعات و سیستمهای اطلاعاتی مناسب و شناخت از عرصهٔ‌سرزمین به عنوان بستر فعالیتهای روستاییان و عشایر كشور می‌باشد.در این قسمت با استفاده از مثالهایی عینی، كاربرد سیستم اطلاعات‌جغرافیایی در زمینهٔ فوِ روشن میشود.
توانایی یك سیستم اطلاعات جغرافیایی در پاسخگویی به‌سؤالات و برآوردن نیازهای ما افزون بر اینكه با نوع سیستم، امكانات‌سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و كاربران آن مرتبط است، بستگی زیادی‌به داده‌های موجود در پایگاه داده مورد استفاده و نوع و كیفیت آنهادارد. همان‌گونه كه ذكر شد در اینجا از اطلاعات مربوط به حوزهٔ آبخیز"طغرود قم" استفاده میشود كه باتوجه به اینكه با مقاصد مربوط به‌آبخیزداری تهیه شده‌است بسیاری از قابلیتهای سیستم در زمینه‌ای كه‌مورد نظر ماست، تأمین نخواهد شد. از اطلاعات حوزهٔ مذكور تنها به‌دلیل كم حجم بودن و سهولت دسترسی محقق، استفاده شده است. اگرچه نگاهی هر چند سطحی به حوزهٔ آبخیز مذكور از زاویهٔ دیدترویج، مشاركت و مسائل توسعه روستایی، خالی از فایده نیست،لیكن هدف اصلی، بیان برخی از تواناییها و قابلیتهای سیستم‌اطلاعات جغرافیایی (GIS) در این زمینه است.
اولین امكانی كه سیستم اطلاعات جغرافیایی در اختیار می‌گذارد،ارائه نقشهٔ منطقه‌ای است كه به عنوان واحد برنامه‌ریزی ما مطرح‌می‌باشد. مزیتی كه این سیستم نسبت به نقشه‌های كاغذی معمولی‌دارد، این است كه قادر است لایه‌های اطلاعاتی مختلف را به طورجداگانه و یا در تركیب با یكدیگر در اختیار كارشناسان و برنامه‌ریزان‌قرار دهد.
همان‌گونه كه قبلاً بیان شد یكی از امكانات سیستم اطلاعات‌جغرافیایی ارائه اطلاعات توصیفی مربوط به یك عارضه یا مكان‌مشخص می‌باشد. برای مثال چنانچه عازم مأموریت به روستایی درمنطقه فوِ بوده و یا برای انجام مطالعه‌ای موردی در آن روستا نیاز به‌اطلاعات داشته‌باشیم، سیستم این امكان را در كمترین زمان در اختیارما می‌گذارد. چنان كه اقلام اطلاعاتی زیر در مورد هر یك ازروستاهای منطقه در دسترس كاربر می‌باشد.
بدیهی است چنانچه پایگاه داده مورد استفاده حاوی اطلاعات‌گسترده‌تری اعم از اطلاعات پایه و تخصصی مورد نیاز باشد به نحوبهتری می‌تواند جوابگوی نیازهای اطلاعاتی باشد. برای مثال وجوداقلامی از قبیل كتابخانه‌های روستایی، خانه‌های ترویج، خانهٔ همیارو... در پایگاه داده مورد استفاده، كمك بزرگی در زمینه فعالیتهای‌ترویجی، مشاركتی برای كاربران محسوب میشود.
هرچند بسیاری از اطلاعات مورد استفاده در زمینه‌های ترویج،مشاركت و توسعه روستایی ماهیتاً غیر مكانی و توصیفی هستند،لیكن ما در عمل به تحلیل فضایی و مكانی آنها نیازمندیم.
جعفر توكلی
منبع : ماهنامه جهاد
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست