ایــــــــلام ؛ عـــــــروس زاگـــــــرس

استان ایلام، بنا به اسناد و مدارك تاریخی فراوان، بخشی از كشور عیلام باستان بوده است. این كشور حدود سه هزار سال پیش از میلاد به وجود آمده و تا سال ۲۶۰ پیش از میلاد، به حیات اجتماعی خود ادامه داده است. در این سال به فرمان آشوربانی‌پال به خاك و خون كشیده شده و منقرض شده است. از شهرهای باستانی آن به شوش، پایتخت اصلی و (ماداكتو)، پایتخت باستانی اشاره شده است. در كتیبه‌ای بابلی، عیلام را (آلامتو) یا (آلام) خوانده‌اند كه به قولی به معنای كوهستان یا (كشور طلوع خورشید) است.
مدتی پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایی آنان به دو منطقه تحت نفوذ پارس‌ها در شرق و مادها در غرب تقسیم شده است.اقوام ساكن زاگرس در دوره هخامنشیان، جزیی از امپراطور هخامنشی بوده‌اند ولی ظاهرا ارتش هخامنشی برای عبور از زاگرس ناچار به پرداخت باج به كوه‌نشینان مقتدر آن بوده است.در اواخر دوره ساسانی، خاندان فیروزان بر این سرزمین و خوزستان حكومت داشته‌اند كه آخرین آنها پس از
شكست در جنگ به دارالخلافه اعزام شده است. بعد از تسخیر ایران به دست عرب‌های مسلمان، احتمال دارد كه این ناحیه، جزیی از ایالت كوفه شده باشد. در اواخر قرن چهارم هجری قمری (حسنویه‌كرد) بر لرستان و ایلام فعلی حكومت می‌كرده است و تا اوایل قرن ششم هجری قمری حكومت این خاندان ادامه داشته است. از سال ۵۷۰ تا ۱۰۰۶ هجری قمری اتابكان لر به لرستان پشتكوه حكومت كرده‌اند. آخرین اتابك لر به نام شاهوردیجان را شاه‌عباس صفوی به قتل رسانده و حسین‌خان شیلورزی، جد والیان ابوقداره را به حكومت لرستان و پشتكوه منصوب كرده است.
این خاندان پس از مدتی مقر حكومت خود را به پشتكوه (ایلام كنونی) منتقل كرده و غلام رضاخان، آخرین والی پشتكوه، پس از كودتای ۱۲۹۹ هجری شمسی به نحوی نسبتا مسالمت‌آمیز منطقه حكومت خود را رها كرده و به كشور عراق رفته است. مورخان یونانی در زمان سلوكیه نوشته‌اند كه ساكنان زاگرس، اكثر اوقات با اقوام مهاجم و بیگانه در جنگ بوده‌اند، و امروزه، وجود آثار باستانی فراوان از دوره ساسانی در استان ایلام نشان می‌دهد كه این منطقه در آن زمان بسیار آباد و پراهمیت بوده است.
● سرزمینی با اقلیم متفاوت
استان ایلام در محدوده چین‌خوردگی‌های زاگرس و در جنوب غربی ایران واقع شده است. از نظر شرایط اقلیمی جزء مناطق گرمسیری كشور به حساب می‌آید اما به خاطر اختلاف درجه حرارت و وجود ارتفاعات، بارندگی در بخش‌های شمالی و جنوب غربی آن زیاد است. به همین دلایل، این استان از جنگل طبیعی پوشیده شده و البته این نواحی، دو نوع محصول سقز و كتیرا دارند كه برای مردم بومی، درآمد قابل توجهی به بار می‌آورد.
فصول سال در استان ایلام، چنان در هم آمیخته‌اند كه نقاط گرمسیر، سردسیر و معتدلش در آغوش هم هستند. این استان به دلیل وجود پوشش گیاهی مناسب، زمینه‌ای مساعد برای پرورش زنبور عسل دارد.
● اریوجان كجاست؟
(اریوجان)، نام باستانی شهر ایلام كنونی بوده است. یكی دیگر از نام‌های قدیمی ایلام هم (ماسپندان) بوده است. شهر ایلام آثار باستانی و تاریخی فراوانی دارد. خوب است بدانید استان ایلام مقدار زیادی آسیاب قدیمی و قنات تاریخی دارد. در شمال شهر ایلام و در دامنه كوه انار، چند سنگ بزرگ، روی هم به حالتی كاملا طبیعی قرار گرفته‌اند. مردم این منطقه معتقدند كه این سنگ‌ها، شتربوده كه در زمان‌های كهن و موقع قحطی، برای اهالی آذوقه می برد. بعد برای جلوگیری از تعدی و تجاوز راهزنان، به امر پروردگار به سنگ تبدیل شده‌ و به همین دلیل محل این سنگ‌ها را زیارتگاه ساخته و حتی بیمارانی مبتلا به یرقان و دل درد را به آن‌جا می‌برند و با مراسم خاصی، شفای او را از خداوند طلب می‌كنند.
در خیابان آیت‌ا... حیدری ایلام، كاخی واقع شده به نام كاخ فلاحتی و بنایی است متعلق به دوره قاجار. قلعه دیگری هم در خیابان پاسداران و در روی تپه‌ای به نام چقامیرگ قرار گرفته است.چنانچه به حیات وحش علاقه‌مندید، فرصت بازدید از موزه حیات وحش ایلام را از دست ندهید. این موزه در بلوار مدرس این شهر قرار گرفته است. به پارك جنگلی چتاسبز هم سری بزنید. اطراق چند ساعته در این فضای زیبا و دلنشین كه درختان متنوعی مانند بلوط، پسته و زالزالك و پرنده كمیابی به نام بوتیمار را در خود جای داده، خستگی را از تن هر مسافری می‌زداید.
● جاذبه‌های اطراف ایلام
در ۱۸ كیلومتری مسیر ایلام به صالح‌آباد، آبشار زیبایی است به نام (چم‌آو.) فراموش نكنید كه در پنج كیلومتری صالح‌آباد هم غاری واقع شود به نام (زرینه‌گان.) جالب است بدانید این غار را بهشت می‌نامند. چون در حالی كه در فصل تابستان، منطقه صالح‌آباد، گرمایی چهل درجه دارد، هوای داخل این غار بسیار سرد و مطبوع است و گاه همراه داشتن لباس گرم برای بازدید از آن، گریزناپذیر است.
سنگ نوشته آشوری (گل‌گل) هم، اثر تاریخی دیگری است با سه هزار سال قدمت. این اثر بر دیواره كوهی در ۲۵ كیلومتری ایلام واقع شده و نقش برجسته پیكر یك سرباز آشوری است.
شاید مقصد بعدی شما در سفر به استان ایلام، كرمانشاه باشد. پس یادتان باشد در ابتدای جاده كرمانشاه، تفریحگاه جنگلی ششدار را هم ببینید كه دوستداران طبیعت، در ایام، بهار و پاییز، همواره در آن جا حضور دارند.
تپه‌ای كه كارگاه كوزه‌گری بود
كوزه‌گران، نام تپه‌ای است باستانی كه قدمتش به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد. می‌گویند گویا این تپه، محل یك كارگاه كوزه‌گری بوده است. از این تپه تاریخی، سفال‌های رنگین ومنقوشی به دست آمده كه نقش روی آنها بیشتر از پرندگان و بزكوهی است. البته طبقات پایین‌تر این تپه به گورستانی اختصاص داشته و حتی چند نوع گور در آنها باقی مانده است. در بعضی از گورها، استخوان‌های مردگان را در كوزه‌ها ریخته و در مكان‌های سفیدكاری شده دفن كرده‌اند. در گورهای دیگر هم اسكلت‌هایی در یك قبر مشاهده شده كه در آنها تنورهای بسیار و خاكستر زیاد نیز وجود دارد. قبرهای سرتپه هم به دوره زرتشت تعلق دارند.
● دیگر جاذبه‌ها
▪ نام مهران را كه حتما شنیده‌اید، همان شهری كه یادآور روزهای حماسه و مقاومت مردم ایران در دوره جنگ تحمیلی است. با مرز عراق فقط چند كیلومتر فاصله دارد. به خاطر آن همه مقاومت و زیبایی‌های فوق‌العاده‌اش، (نگین سبز ایران) نامیده شده است.
▪ طاق شیرین و فرهاد، یادگار دوران ساسانی كه با سنگ‌های بزرگ تراشیده شده و بدون ملات ساخته شده، جاذبه تاریخی زیبایی است كه در شهرستان ایوان واقع شده است.
▪ حیف است به استان ایلام سفر كنید و به شهرستان (دره شهر) سری نزنید.
در حومه این شهر غار زیبایی است به نام (كنا تاریكه) كه دارای یك حوضچه آبی، پرده‌های سنگی، ستون‌ها و مجسمه‌های زیبا است. سردی هوای داخل غار باعث شده كه در طول سال، هیچ نوع جانوری در آن زیست نكند. دره ییلاقی كلم نیز كه بسیار زیبا و سرسبز است در حوالی دره شهر واقع شده و دارای انواع باغات میوه و رودخانه‌های فصلی و دائمی می‌باشد.
در خرابه‌های دره شهر كه بازمانده یك شهر از زمان ساسانیان است، آثار چهارراه‌ها، كوچه‌ها و معابر با نظم خاصی كه ویژه شهرسازی آن دوره بوده است به چشم می‌خورد. در خیابان نیروی هوایی هم بنای یك آتشكده را می‌بینید كه به صورت چهارطاقی است و محلی‌ها اصطلاحا به آن (طاق) می‌گویند.
▪ بومیان منطقه در مورد شهر تاریخی سیروان كه آن را شیروان و چرداول هم می‌نامند بر این باورند كه پادشاهان زیادی از جمله انوشیروان عادل در آن ، قصر و قلعه بنا نهاده و اطراف آن نیز مكان‌های فراوانی ایجاد كرده‌اند. قدمت این شهر به عصر ساسانیان می‌رسد. می‌گویند حتی رستم، پهلوان باستانی ایران نیز در این منطقه اطراق كرده است.
▪ (تاوی) درخت مقدسی است كه در اطراف رودخانه سرابكلان دیده می‌شود. از شاخه‌هایش قطعه چوب‌هایی می‌برند و به عنوان چشم زخم استفاده می‌كنند.
▪ قدیمی‌ترین و بلندترین درخت چنار استان ایلام با پانصد سال عمر، پنجاه متر ارتفاع و چهار متر قطر در اطراف شهرستان آبدانان واقع شده. شهری كه دارای منابع فراوان همچون نفت، گوگرد و زاج است. خداوند باز هم به این چنار زیبا طول عمر دهد.
▪ غاری كه به دلیل زندگی میلیون‌ها خفاش در داخل آن، به غار خفاش معروف شده، در سه كیلومتری شمال شرقی شهر دهلران قرار گرفته، غاری است متعلق به تاریخ و عصر غارنشینی كه در فهرست آثار ملی هم ثبت شده است.
● ازدواج در ایلام
معمول‌ترین نوع ازدواج در این استان، پیوندهای فامیلی است. ضرب‌المثلی هم دارند كه می‌گوید: (فامیل اگر گوشت بدنت را ببرد، هرگز استخوانت را نخواهد شكست.)
خواستگاری را ریش سفیدان و بزرگان خانواده پسر انجام می‌‌دهند. یك روز مبارك مانند یكشنبه، سه‌شنبه یا پنجشنبه را انتخاب و البته با قرار قبلی به خانه دختر می‌‌روند. با شام وچای پذیرایی می‌‌شوند. بعد یكی از بزرگان خانواده، سر صحبت را باز می‌‌‌كند. بعد پدر یا یكی از بزرگان خانواده دختر به آنها خوشامد گفته و رضایت خود را نسبت به این پیوند اعلام می‌‌كند. شیربها و مهریه را تعیین می‌‌كنند. برادر یا یكی از اقوام پسر، دست اقوام مرد دختر را می‌ بوسد. رسمی كه به آن دست‌بوسی گویند. انگشتر دست دختر می‌‌كنند. جشنی در خانه دختر بر پا می‌‌شود كه البته هزینه آن هم به عهده داماد است.
روز بعد، داماد برای پاگشایی از سوی پدر عروس به صرف شام دعوت می‌‌شود. این دعوت را برادر دختر یا یكی از بستگان نزدیك او اعلام می‌‌كند و جالب آن كه داماد، تا قبل از این دعوت، حق رفت و آمد به خانه پدر عروس را ندارد. هر وقت خانواده داماد برای برگزاری جشن عروسی آماده شد، پدر داماد یا یكی از بستگانش، به خانه پدر عروس می‌‌رود تا با توافق هم، روز عقد را تعیین كنند. خوش به حال مادر عروس، می‌‌پرسید: چرا؟ چون در این مرحله، رضایت مادر دختر، اهمیت زیادی دارد و پدر داماد یا فرستاده او، برای جلب رضایتش مبلغی به او هدیه می‌‌دهد. بعد، روز عروسی را تعیین می‌‌كنند. عروس را با اسب می‌‌برند و هنگام خروج عروس از خانه پدری‌اش، سواركاران شروع به اسبدوانی می‌‌كنند. جلوی خانه داماد، برای عروس، گوسفند قربانی می‌‌كنند. وقتی عروس وارد خانه داماد شد، مراسم آواز دسته‌جمعی شروع می‌‌شود كه در گویش كردی به (هیومیه)و در زبان لری به (سیت بیارم) معروف است. جشن عروسی از دو تا هفت روز ادامه می‌‌یابد.
● سوغات، ره‌آورد سفر
ایلامی‌ها، شیرینی‌های خوشمزه‌ای دارند كه یكی از آنها كله كنجی است. كله كنجی، حلوایی است شیرین و مقوی كه برای تهیه آن مقداری كنجد را تفت می‌‌دهند . پس از سرد شدن در هاون می‌‌ریزند و سپس مقداری خرما بدون هسته در آن ریخته، این‌قدر می‌‌كوبند تا قشری از روغن كنجد، بالای حلوا را بپوشاند. در آن صورت كله كنجی آماده شده را به اشكال مختلف در آورده و به عنوان شیرینی مقوی به مصرف می‌‌رسانند. از آن‌جا كه ایلامی‌ها به شب‌نشینی و دید و بازدید‌ها اهمیت فراوانی می‌‌دهند، خانواده‌های فامیل و دوستان معمولا شب‌ها را در كنار هم با صحبت‌های روزمره و صرف شیرینی و میوه و تنقلات محلی خود می‌‌گذرانند. روغن حیوانی، عسل، كشك و سقز هم از سوغاتی‌های دیگر ایلام است كه حاصل طبیعت زیبا و دامداری در استان است.
● غذاهای محلی
از خوشمزه‌ترین غذاهای محلی استان ایلام، خورشت تره كوهی است. پختش چندان سخت نیست. تره كوهی را خرد می‌‌كنند. در قابلمه با آب می‌‌پزند، كمی نمك و آرد و زردچوبه را با پیاز داغ تفت می‌‌دهند و به تره اضافه می‌‌كنند. مدتی بعد غذا آماده است.با نام فلافل هم كه به‌طور حتم آشنایی‌ دارید. این غذا كه شما بیشتر، آن را در ساندویچ‌فروشی‌ها دیده‌اید، غذایی است متداول در ایلام. نخود را چند روزی در آب می‌‌ریزند تا نرم شود بعد آن را بلغور می‌‌كنند و مقداری سیر، ادویه گیاهی و نمك به آن می‌‌افزایند تا خمیری به دست آید. بعد با قالب‌های مخصوص، آنها را در روغن سرخ كرده و به مصرف می‌‌رسانند.
● قلان، یك بازی محلی پرنشاط
استان ایلام، بازی‌های محلی فراوانی دارد كه یكی از آنها قلان است. چند نفر بازیكن، هر كدام با گرفتن یك پای خود در هوا به حالت تا شدن زانو، روی یك پای دیگر محكم ایستاده و مسافتی چند متری را یك پا می‌‌دوند. كسی كه زودتر به پایین بازی برسد، برنده اعلام می‌‌شود. این بازی، سرشار از تحركات بدنی و جسمی فراوان است.
به همه آنچه در مورد استان ایلام گفته شد، مردم خونگرم، مهمان‌نواز و بامحبت این خطه از كشورمان را هم باید اضافه كرد كه دلی مهربان و قلبی پرعطوفت دارند و در هر لحظه، آماده و مهیا هستند تا از هموطنان سفر كرده به استانشان با كمال خوشرویی و احترام استقبال نمایند. سفر به این دیار زیبا را هرگز فراموش نكنید!

منبع : مجله خانواده سبز