از ذراریح تا کانتاریدین

ذراریح نام حشره‌های است از راسته گلئوپترا که قرن‌ها پیش توسط پزشک و دانشمند ایرانی سیداسماعیل جرجانی به عنوان جانداری که دارای خواص دارویی گوناگون می‌باشد، معرفی شده است. توانایی حشره در ایجاد تاول‌های پوستی در انسان، منجر به استفاده درمانی آن در زمینه بیماره‌های پوستی گردید، ذراریح، در ۱۹۳۳ مورد توجه محققین اروپایی قرار گرفت و در نهایت اولین فرآورده طبیعی از آن به نام کانتاریدین تهیه شد و از سالدر فهرست‌ داروهای پوستی کتب فارماکولوژی وارد شد و مورد توجه و استفاده عمومی قرار گرفت.
کاربردهای بالینی ذراریح از دیدگاه سیداسماعیل جرجانی
حکیم جرجانی، در آثار گرانقدر خود، کاربردهای اصلی ذراریح را به این صورت بیان نموده است.
درمان زگیل، درمان برص، درمان ریزش مو، مدر، درمان آسیت، درمان ناخن سیاه شده، درمان هاری.
سایر حکما، علاوه بر موارد فوق، نکات زیر را هم مطرح کرده‌اند:
درمان ورم سرطانی، درمان جرب، درمان درد گوش و کری، درمان ورم‌های بلغمی، درمان گری و خارش، از بین برنده شپش، درمان ناخنه.
مسمومیت با ذراریح از دیدگاه سیداسماعیل جرجانی
حکیم جرجانی، در کتاب پنجم از ذخیره خوارزمشاهی، انواع مسمومیت را تحت سه گروه مورد بررسی قرار می‌دهد. که عبارتند از: مسمومیت‌های ناشی از مواد معدنی، مسمومیت‌های ناشی از مواد گیاهی و مسمومیت‌های ناشی از مواد حیوانی
و در فصل مسمومیت ناشی از مواد حیوانی، مسمومیت با ذراریح را با علایم کلی زیر توصیف می‌کند:
ـ اختلالات گوارشی، شامل سوزش دهان و اسهال خونی
ـ‌ اختلالات دستگاه ادراری- تناسلی: دشواری در ادرار کردن، ادرار خونی، زخمی شدن مثانه، ورم و بزرگ شدن آلت تناسلی
ـ اختلالات سیستم عصبی: گیجی و غش
درمان مسمومیت با ذراریح از دیدگاه سیداسماعیل جرجانی:
سیداسماعیل جرجانی در رفع مسمومیت ناشی از خوردن ذراریح، ایجاد استفراغ، اخراج خون و استفاده موضعی و سیستمیک از داروها و توصیه به مصرف غذاهای خاص را موثر می‌داند.
ذرایح یا کانتاریدین در منابع جدید:
کانتاریدین، ماده محرک فعال استخراج شده از ذراریح است که در سال ۱۹۳۳ توسط یک شیمیدان فرانسوی از حشره استخراج گردید. حشره خشک شده حاوی کمتر از ۶/۰ درصد، کانتاریدین است. دارو بر روی آنزیم اکسیداتیو میتوکندری اثر کرده، منجر به کاهش ATP میشود. این امر موجب تغییراتی در غشای سلول اپیدرم، آکانتولیزیا همان تجزیه ی لایه ی شاخی پوست، و تشکیل تاول میگردد. این تأثیر کاملاًداخل اپیدرمی(پوستی) بوده و هیچ جای زخمی ایجاد نمی‌کند.
کاربردهای بالیین کانتاریدین در منابع جدید :
مصرف بالینی عمده آن جهت درمان انواع زگیل دور ناخن و مولوسکوم کونتاژیوزوم میباشد. همچنین در درمان ضایعات ضخیم کننده پوست، مهار رشد خوش خیم سلو‌ل‌های پوششی پوست، مهار رشد قارچهای پوستی (درماتوفیتها)، ایجاد فرایند التهاب و ترشحات (اگزودای) التهاب زا، خاصیت تاول زایی و همچنین ، این دارو در درمان سرطان از جمله سرطان کولون، سرطان هپاتوسلولار کبد و تسکین دردهای روماتیسمی مانند روماتویید آرتریت(روماتیسم) می‌تواند نقش داشته باشد.
مسمومیت :مسمومیت در استعمال موضعی آن گزارش نشده است و استعمال آن به دلیل نداشتن عوارض در کودکان ایده آل است. مسمومیت با مصرف خوراکی مقادیر زیاد دارو رخ میدهد که آن را کانتاریدیسم گویند. دوز خوراکی ۶۵ میلی گرم آن کشنده است.
اختلالات گوارشی:درد سوزشی در گلووشکم ،مشکل در بلع،تهوع و استفراغ،استفراغ خونی،اسهال خونی،زورپیچ .
اختلالات ادراری - تناسلی :احساس نیاز مبرم به دفع ادرار، درد کلیوی، تکرر ادرار، ادرار همراه سوزش ودرد، ادرار خونی، تجمع اوره در خون، از بین رفتن( نکروز) حاد توبولی، تخریب واحد های عملی کلیه، پریاپیسم (نعوظ مداوم پنیس به صورت غیر طبیعی همراه با درد و تندرنس).
اختلالات سیستم قلبی‌ـ‌‌عروقی: افت شدید فشار خون، نارسایی گردش خون، نارسایی قلبی و شوک
اختلالات سیستم عصبی: تشنج، غش
اختلالات چشمی: از بین رفتن قرینه و ایجاد واکنش التهابی شدید، آسیب به عدسی
درمان مسمومیت : درمان در موارد تماسی شامل شستشو با آب گرم و صابون میباشد.
معرفی ذراریح به عنوان حشره‌ای با خواص ویژه بیش از حدود ۱۰ قرن می‌گذرد، سیداسماعیل جرجانی چندین خاصیت درمانی از آن را برشمرده که دانش امروزی تنها بعضی موارد از آن را مورد توجه قرار داده است. روش‌های پیشرفته سنتز شیمیایی، اطلاعات وسیعی‌ راجع به ماده حاصل از ذراریح فراهم نموده است که استفاده درمانی آن در روزگار جرجانی را از لحاظ علمی توجیه می‌کند و به آن قطعیت می‌بخشد. اینک روشن شده است ماده موثر حشره - کانتاریدین- آکانتولیتیک و بدون درد و ایجاد اسکار بوده است. منابع جدید امروزی نه تنها اطلاعاتی اضافه بر یافته‌های قدیمی ندارند، بلکه حکمای طب سنتی موارد بالینی را ذکر کرده‌اند که دانش جدید هنوز به آن نپرداخته است و شاید این به دلیل اثرات سمی و کشنده کانتاریدین باشد. لیکن از مرور مطالب فوق درمی‌یابیم که حکمای قدیم با دقت فراوان این ماده را جهت استفاده‌های داخلی و خارجی - بدون اینکه عارضه‌ای ایجاد کند- به کار می‌برده‌اند و نیز در صورت ایجاد عارضه، درمان عوارض آن را میدانسته‌اند. نشانگان مسمومیت با آن که در گذشته و حال ذکر شده، کاملا با هم یکسان است و نشانه‌های از دقت نظر و بینش کامل حکما در طب قدیم می‌باشد.بدیهی است مطالب مذکور تنها گزیده‌ای از گسترهٔ طب سنتی ایران است و هنوز زمینه تحقیقات بسیاری در آن وجود دارد. امروزه به صراحت می‌توان گفت که طب سنتی ایران با وجود فقدان امکانات پیشرفته در تشخیص و درمان، رتبه‌ای ممتاز و جایگاهی ویژه در دانش پزشکی و زمینه‌های مربوط به آن دارد. امید است منابع طب سنتی ایران بتواند سرمنشاء تحقیقات و دستاوردهای نوین جامعه پزشکی باشد.

منابع
جرجانی، سیداسماعیل، ذخیره خوارزمشاهی، جمع‌آوری سعید سیرجانی، انتشارات بنیاد فرهنگ، چاپ ۲۵۳۵، ص ۲۴۹
همان مرجع، ص ۶۳۱
همان مرجع، ص ۶۴۰
جرجانی، سیداسماعیل، الاغراض الطبیه و المباحث العلانیه، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۴، ص ۶۰۹
Katzong,B.G.Basic and Clinical Pharmacology . ۷edt.Appeleton Lange and California. P ۱۰۱۲ , ۱۹۹۸
Curruti,L.Historical & Philosophical Remaks on Ziegler - Natta Catalysis. Int.J.Ph.Ch. Vol۵.۱۹۹۹,no۱, p.
Remington,J.P.The Science & Practice of Pharmecy. ۱۹th.Vol ۲, ۸۷۴. ۱۹۹
Martindale, The complelte Drug Refrences. ۳۲ ed, Vol :۲, ۱۹۹۸ . P ۱۵۵۹
Drug, Facts & Camparisions J.B. Lippincott Co. ۱۹۸۷, P ۶۲۱
عقیلی خراسانی ، مخزن الادویه، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ۱۳۷۰، صص ۴۳۵ -۴۳۶
انصاری شیرازی، ع. اختیارات بدیعی، چاپ اول، شرکت دارویی پخش رازی، تهران، صر ۱۷۹، ۱۳۷۱.
الهروی، م. الابنیه عن حقایق الادویه، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ص ۱۶۰.
جرجانی، سیداسماعیل، الاغراض الطبیه و المباحث‌العانیه، بنیاد فرهنگ ایران، ص ۵۷۷.
K.J. An Electron Microscopic study of cantharidin - induced Acantolysis. Acta Dermatol KyotoEngl Bol. ۱۹۶۸. ۶۳(۳):۲۸۹-۹۴
W.K.T.J & S.B. Cantharidine: Acantholysis. Arch Klin Exp Dermatiol . ۱۹۸۶. ۳۲۳(۳):۳۲۵-۴۴
Bock. RH.Treatment of palpebral Warts with Cantharon . Am. J. Opthalmol ۱۹۶۵.۶۰ (۳): ۵۲۹-۳۰
Grag. AP. Muller-J.Inhabition of Growth of Dermatophytes by Indian Hair Oil. Mycoses. ۱۹۹۲. ۳۵(۱۱-۱۲): ۳۶۳-۹.
Janke. D.On the diagnostic Significance of the Detection of Fungal - Antibodiesthe Content of Cantharides Blisters. Hautarzt. ۱۹۶۵. ۱۶(۸):۳۶۴-۶
W.R.L.M C.M et al. Meropenem pharmacokinetics ۷ Penetration into an Inflammatory Exudate. Antimicrob - Antimicrob - Agent - chemother . ۱۹۹۰ ۳۴ (۸): ۱۵۱۵-۷
Mc A.B. Mc.C. Wu CH. Hsieh K.J,et al. Anhydride Modified Cantharidin Analogues: Synthesis Inibnition of Protein Phosphatase: ۱ & ۲. A &: Anty Cancer Activity, Bioorg Med Chem Lett ۲۰۰۰.۷: ۷:۱۰(۱۵):۱۶۸۷-۹۰
Wang C.C.Wu. CH. Hsieh K.Jet al. Cytotoxic Effects of Cantharidine on the Growth of Natural & Carcinoma Cell. Tonix .۲۰۰۰ .۱۴۷(۲):۷۷-۷۸
Corsden R.Smith. M,Protein Concerniration of Caantharides Blisters in Rheumatiod. Arthritis. Ann Rheum Dis. ۱۹۶۶.۲۵(۵):۴۲۲-۴
Karras DJ.Farrell SE.Harrigan R.A. et al. Poisoning from Spanish Fly. Am. J. Emerg. Med. ۱۹۹۶. ۱۴(۵):۴۷۸-۸۳
R.C.G.A.F.E. et al. Eye I njury Caused by Vesicatory Insect. J. Fr. Ophtalmol. ۱۹۹۰.۱۳(۱-۲):۴۷-۵۰