شاخص‌های عمده جمعیتی

- مرگ و مير:

براى بررسى ميزان مرگ و مير جمعيت بايد مرگ و ميرها را برحسب ساختمان سنى و جنسى مورد مطالعه قرار داد چون در شرايط زيستى و محيطى متفاوت و بروز يک وضع استثنائى براى گروه‌هاى سنى و جنسى يا اجتماعى - شغلى خاص ميزان مرگ و ميرها نيز متفاوت مى‌باشد.

ميزان مرگ و مير خام براى بررسى وضعيت جوامع استفاده مى‌گردد ولى اين شاخص به‌خاطر اختلاف مرگ و مير در سنين مختلف مخصوصاً در حالت مقايسه‌اى مى‌تواند منحرف کننده باشد، چون جوامع با جمعيت سالمند از سطح مرگ و مير بيشترى نسبت به جوامع با جمعيت جوان برخوردار هستند. مثلاً در محاسباتى که در مورد اميد به زندگى در بدو تولد و يا در سنين سالخوردگى (۶۵ سال به بالا) در اکثر نقاط جهان به‌عمل آمده است، تقريباً مى‌توان گفت که در همه نقاط جهان تفاوت‌ها به نفع زنان بوده است، در سال ۱۳۷۵ ميانگين اميد به زندگى در سطح جهان براى زنان ۶۷ سال و براى مردان ۶۳ سال بوده است (United Nations 1996).

که در اين محاسبه حداکثر سال‌هاى زنده ماندن مربوط به زنان کشور ژاپن با ميانگين سنى ۸۲ سال و براى مردان ۷۶ سال بوده است. و پائين‌ترين سطح آن را نيز با حدود ۴۰ سال به کشورهائى چون ليبريا، گينه، بيسائو و اوگاندا مى‌باشد (زنجانى، ۱۳۷۸: ۲۰).

اغلب، ميزان مرگ و مير زنان در تمام گروه‌هاى سنى به هر علت و ناشى از هر بيمارى يا حادثه‌اى که باشد کمتر از مردان است. البته در کشورهاى در حال توسعه در سنين پائين (نوجوانى و جوانى) بيشتر از مردان مى‌باشد که اين امر را مى‌توان ناشى از عوارض زايمان، سقط جنين و وضعيت اجتماعى ـ اقتصادى ناپايدار زنان دانست. علت ديگر اين است که در آن کشورها براى پرورش پسران در هنگام تولد و يا در دوران رشد مزايا و مراقبت‌هاى بيشترى اعمال مى‌گردد.

ميزان مرگ و مير کودکان زير يک‌سال و زير پنج سال از شاخص‌هاى مهم و تعيين کننده سطح بهداشت و پيشرفت و توسعه يافتگى جوامع محسوب مى‌شود. چرا که بسيارى از علل تعيين کننده مرگ و مير در سنين اوليه مربوط به شرايط زندگى خانواده‌هائى است که نوزادان در آنجا به دنيا آمده و پرورش مى‌يابند، اختلاف در عواملى از قبيل بهداشت عمومى مادر، مراقبت‌هاى ويژه در دوران حاملگى و پس از زايمان، تغذيه و بهداشت در دوران کودکى باعث به‌وجود آمدن اختلاف در سطح مرگ و مير کودکان در جوامع مختلف مى‌شود. مرگ و مير کودکان تحت‌تأثير مجموعه‌اى از متغيرهاى اقتصادى، اجتماعى، فرهنگى، جمعيتى، ژنتيکى و پزشکى و بهداشتى و... مى‌باشد. که مى‌توان عوامل اقتصادى ـ اجتماعى مؤثر را در سطح درآمد خانواده، تحصيلات والدين، سطح تغذيه مادر در هنگام باردارى و زايمان، پايگاه اجتماعى و اقتصادى والدين، تغذيه و بهداشت در دوران کودکى (واکسيناسيون)، آب آشاميدنى سالم، محل سکونت و... را نام برد.

در ايران ميزان مرگ و مير در ميان مردان، زنان و کودکان در مناطق روستائى بيشتر از مناطق شهرى مى‌باشد، مرگ و ميرهاى ناشى از چگونگى و کيفيت زايمان و شرايط نامطلوب پيش از زايمان و دوران باردارى موجب نارسائى به هنگام تولد کودک مى‌گردد و عوامل فوق زندگى زنان روستائى را بيشتر از زنان شهرى تهديد مى‌کند. ميزان مرگ و مير زنان در مناطق روستائى برابر ۴/۱۹ در هزار و ميزان مرگ و مير مردان برابر ۷/۲۵ در هزار و در مناطق شهرى براى زنان برابر ۵/۱۲ در هزار و براى مردان برابر ۷/۱۴ در هزار مى‌باشد (سالنامه آمارى، ۱۳۶۵).

بالا بودن مرگ و مير نوزادان در دوران کوتاه پس از تولد نيز در مناطق روستائى بيشتر مى‌باشد که به‌دليل کمبود امکانات پزشکى، درمانى و بهداشتى مى‌باشد.