اصلاح مراتع از طریق ذخیرهٔ بارندگی‌ها

گياهان مرتعى ــ‌اعم از آنها که قبلاً موجود بوده‌اند يا گونه‌هائى که با بذرپاشى وارد مرتع شده‌اندــ در صورتى‌که تحت حمايت قرار نگيرند و همان شرايط پيشين وارد مرتع حکم‌فرما بوده است براى آنان نيز موجود باشد از بين مى‌روند. بنابراين لازم است که براى اين گياهان شرايطى فراهم شود تا بتوانند حداکثر باردهى را داشته باشند. استفادهٔ هر چه بيشتر از بارندگى‌ها به ‌منظور رسانيدن آب کافى به ريشهٔ گياه، کودپاشى به ‌منظور تقويت گياهان و اِعمال مديريت چرا بى‌رويه و فراهم آوردن امکان رشد مناسب براى گياهان مرتعى از جمله کارهائى است که براى دست‌يابى به مقصود فوق بايد انجام شود؛ در زير به‌شرح هر يک مى‌پردازيم.

اصلاح مراتع از طريق ذخيرهٔ بارندگى‌ها

وجود پوشش گياهى مناسب در سطح مراتع بهترين وسيله براى جلوگيرى از هدر رفتن آب به‌صورت جريان‌هاى سطحى است. در اغلب مراتع، تمام بارندگى منطقه براى رشد گياهان آن منطقه و توليد علوفه مورد نياز است و بايد کارى کرد که بارندگى‌ها در همان نقطه‌اى که به زمين مى‌رسد ذخيره شود و به مصرف گياه برسد. متأسفانه در بيشترين بخش مراتع کشور ما پوشش گياهى به کلى از بين رفته يا به‌حدى کاهش يافته است که هيچ‌گونه نقشى در جلوگيرى از جريان سطحى آب ناشى از بارندگى‌ها ندارد. کوبيدگى سطح خاک بر اثر رفت و آمد دام‌ها، نفوذ‌پذيرى خاک را در برابر آب به حداقل رسانيده است. در چنين شرايطي، مجموعه‌اى از عمليات مکانيکى به‌ منظور افزايش نفوذپذيرى خاک و ذخيرهٔ آب حاصل از بارندگى‌ها لازم به‌نظر مى‌رسد.

عملياتى که براى ذخيرهٔ بهتر بارندگى‌ها در خاک مراتع مى‌توان انجام داد به‌شرح زير است:

الف- چاله‌چوله کردن (پيتينگ)

عبارت است از ايجاد چاله‌هاى متعددى در سطح خاک براى ذخيرهٔ بارندگى‌ها در داخل چاله‌ها، نفوذ در خاک آن و جلوگيرى از جريان سطحى آب جهت استفادهٔ گياهان مرتعي. پيتينگ قدرت جذب رطوبت را در خاک دو برابر مى‌کند. تجمع باران و برف در داخل چاله‌ها رطوبت اضافى را در چاله‌ها و خاک اطراف آن ذخيره مى‌کند و براى رشد گونه‌هاى مرغوب مرتعى محيط مساعدى به‌وجود مى‌آيد.

به‌خصوص گندميان مى‌توانند در چنين شرايطى رشد و نمو خوبى داشته باشند.

اندازهٔ چاله‌هاى ايجاد شده حدود ۵/2 x يک و نيم متر و فاصلهٔ رديف‌هائى که چاله‌ها روى آن قرار دارند ۹۰-۶۰ سانتى‌متر است. بهتر است رديف‌ها روى خطوط تراز قرار داشته باشند.

ايجاد چاله چوله براى اراضى با شيب کم و ملايم تا تپه ماهورهاى کم‌ارتفاع مناسب‌تر است و معمولاً در زمين‌هاى با شيب بيش از ۱۰-۸ درصد اجراء نمى‌شود.

براى ايجاد چاله ازدستگاه‌هاى مکانيکى (پيتر) که داراى انواع ديسکي، استوانه‌اى گردان، و بذرکار استفاده مى‌شود.

ب- ايجاد شيار روى خطوط تراز (کنتور فارو)

روى خطوط تراز در سطح مراتع جوى‌هاى کوچکى به‌ منظور نفوذ دادن آب در خاک، جلوگيرى از جريان سطحى آب، افزايش پوشش گياهى و توليد علوفه ايجاد مى‌شود. در صورتى‌که منظور از ايجاد اينگونه جوى‌ها ذخيرهٔ نزولات آسمانى در خاک و اصلاح مراتع باشد، اولاً بايد مراتع مورد عمل داراى پوششى از گندميان مرغوب باشد تا بذر کافى را براى افزايش پوشش گياهى توليد کند، ثانياً فاصله جوى‌ها را بايد ۶۰ سانتى‌متر و عمق آنها را ۱۰ تا ۲۰ سانتى‌متر انتخاب کرد تا نتيجه مطلوب را به‌دست دهد.

اگر منظور از احداث اين جوى‌ها فقط کنترل آب‌هاى سطحى و جلوگيرى از فرسايش خاک بر اثر جريان آب باشد بايد ظرفيت جوى‌ها فاصلهٔ آنها به گونه‌اى انتخاب شود که تعداد آنها به حداقل برسد و ظرفيت جوى‌ها متناسب با ميزان و شدت بارندگى منطقه باشد، به‌طورى که در شديدترين بارندگى‌ها آب از جوى‌ها سر ريز نکند. بى‌دقتى در اين محاسبه زيان‌هائى را به‌ بار مى‌آورد زيرا اگر يکى از جوى‌ها سرريز کند ميزان آب در جوى‌هاى پائين دست افزايش پيدا مى‌کند که با سرريز شدن آب در جوى‌هاى ديگر روان‌آب و مآلاً فرسايش شديدى را به‌وجود مى‌آورد.شيار روى خطوط تراز در شيب‌هاى بالاتر از ۲۰ درصد توصيه نمى‌شود.

- چگونگى پياده‌کردن خطوط تراز

براى پياده کردن خطوط تراز روش‌ها و وسايل گوناگونى به‌کار مى‌روند مانند وسايل نقشه‌بردارى که کار کردن با آنها مستلزم صرف وقت و هزينهٔ زياد است. به‌ همين دليل بهتر است از وسايل ساده‌ترى براى اين‌کار استفاده کرد. يکى از اين وسايل تراز بنائى است که مى‌توان آن را روى دو پايه قرار داد و با آن نقاط هم‌تراز را پيدا کرد.

وسيلهٔ ساده ديگر شيلنگ آب است. بهتر است از نوعى استفاده شود که حرکت آب در آن ديده شود و اگر ماده‌اى رنگى به آب اضافه شود حرکت آب در شيلنگ بهتر ديده مى‌شود. روش کار به اين‌صورت است که يک سر شيلنگ را در ابتداى خط تراز و سر ديگر را با توجه به طول شيلنگ و تا آخرين حد ممکن حرکت مى‌دهند تا سطح آب در انتهاء شيلنگ نقطهٔ هم ارتفاع را با ابتداى خط تراز نشان دهد.

احداث بانکت و تراس‌بندى

در مورد احداث بانکت و تراس‌بندى شرح مختصرى در مبحث (مرتع و حفاظت آب و خاک) داده شده است. از اين دو روش کمتر به‌عنوان روش اصلاحى در سطح مراتع استفاده مى‌شود؛ احداث بانکت و تراس‌بندى بيشتر براى جلوگيرى از فرسايش خاک در زمين‌هاى زراعتي، در عمليات مکانيکى آب‌خيرداري، درخت‌کارى و احداث باغ‌هاى ميوه روى شيب‌ها مى‌باشد.

تراس‌بندى تقريباً در افزايش توليد علوفه تأثير مثبتى ندارد و حتى در خاک‌هاى کم‌عمق موجب کاهش توليد نيز مى‌شود. اجراء آن در سطح مراتع به ‌منظور کاهش جريان سطحى آب و کنترل سيلاب‌ها و رسوب‌گذارى آن و به‌طور کلى در جهت هدف‌هاى آب‌خيزدارى است. تراس ممکن است شيب‌دار باشد و سرعت جريان آب را آن‌قدر کم کند که آب قادر به شستن خاک نباشد.

تراس‌هاى بدون شيب در مناطق کم‌باران به ‌منظور ذخيرهٔ بارندگى‌ها احداث مى‌شوند.

بانکت‌هائى که در مراتع ايجاد مى‌شوند از نظر ابعاد با جوى‌ها اختلاف زيادى دارند.

بانکت‌ها معمولاً به عمق ۹۰-۴۵ سانتى‌متر و پهنائى تقريباً در همين حدود احداث مى‌شوند. در مناطق داراى آبراهه‌هاى بزرگ که نشان‌گر جريانات شديد آب‌هاى سطحى است. بانکت‌ها به ‌منظور کنترل سيلاب‌ها احداث مى‌شوند. ظرفيت بانکت‌ها بايد با توجه به شديدترين بارندگى منطقه تعيين شود؛ فاصله بانکت‌ها از يکديگر نيز بستگى به شيب دامنه، نفوذ‌پذيرى خاک، پوشش گياهى و شدت بارندگى دارد. براى تعيين فاصلهٔ عمودى بانکت‌ها از فرمول زير که به فرمول ساکاردي معروف است مى‌توان استفاده کرد:

H = [ p (260 10) ] ^1.3

در اين فرمول، H فاصلهٔ عمودى بانکت‌ها از يکديگر به متر و P شيب دامنه (متر به متر) است شکل ( بانکت و فواصل عمودى و افقى آن). عدد ثابت ۲۶۰ مى‌تواند با توجه به وضع خاک از نظر بافت و نفوذپذيرى و هم‌چنين وضعيت پوشش گياهى منطقه از ۲۵۰ تا ۲۷۰ (با کاهش و افزايش ۱۰) تغيير کند. براى مثال اگر شيب زمين ۱۰ درصد باشد و وضعيت بافت خاک و پوشش گياهى به‌ گونه‌اى باشد که نفوذپذيرى مناسبى را براى خاک فراهم آورد فاصله عمودى بدين‌گونه محاسبه مى‌شود:

H = [ (10 / 100) (260 + 10) ] ^1.3 = ³ √3 = 3

يعنى فاصلهٔ عمودى بانکت‌ها از يکديگر در شرايط ياد شده بالا بايد ۳ متر باشد.