مساجد، تکیه‌ها و حسینیه‌های قدیمی (۱۰)

مسجد جامع سجاس، سجاس، خدابنده

مسجد جامع سجاس در شهر سجاس، در ۱۲ کيلومترى شمال غربى شهرستان خدابنده، قرار دارد. در اين شهرک، از دوره‌هاى گوناگون اسلامى آثارى تاريخى بر جاى مانده است.

مسجد جامع سجاس را مى‌توان يکى از آثار برجستهٔ‌ استان زنجان دانست. اين مسجد به سبک مساجد شبستانى ساخته شده است. آثار قوس‌هاى فرو ريخته در جرز شمالى نشان مى‌دهند که بنا با افزوده‌ها و ساختارهاى ديگرى همراه با شبستان موجود، مجموعهٔ‌ کامل‌ترى را تشکيل مى‌داده است. بناى موجود، شبستان گنبددارى است که به سبک چهارتاقى ساخته شده است و جرزهاى چهارگانه، سنگينى گنبد را بر دوش دارند. بناى اين مسجد با آجرهايى به ابعاد ۵×۲۱×۲۱ سانتى‌متر ساخته شده است. گنبد با واسطهٔ چهار فيل‌پوش، بر روى جرزهاى چهارگانه استوار شده است.

بالاى فيل‌پوش‌ها، طاق‌نماهاى زيبايى قطاربندى شده و گِرديِ کاملى را جهت اجراى عرقچين گنبد فراهم آورده است. سطح طاق‌نماها با طرح‌هاى هندسى تزئين شده است.

گنبد اين مسجد که از نوع گنبدهاى يک پوششه است با آجر ساخته شده و تزئينات آن منحصراً به نقش ستارهٔ ايرانى (ستارهٔ پنج‌پر) محدود است. ورودى کنونى در جرز شمالى تعبيه شده و در جرزهاى غربى و شرقى دو درگاهى بزرگ شبيه به ايوان ساخته شده است. محراب مسجد در ضلع جنوبى آن، در راستاى قبله و با خالى نمودن ديوار ايجاد گرديده است.

اين مسجد از لحاظ گچ‌برى و کتيبه‌‌ها بسيار ارزنده و قابل‌توجه است و چهار کتيبه در آن به چشم مى‌خورد. ابتدا کتيبهٔ ساقه گنبد است که به خط نسخ ابتدايى گچ‌برى شده است و احتمالاً همزمان با احداث بنا، بر آن جاى گرفته است. کتيبهٔ فيل‌پوش‌ها که با توجه به سبک نگارش مربوط به دورهٔ ايلخانى است، با خط ثلث نوشته شده است. زير فيل‌پوش‌ها و بر گِرداگردِ مسجد، کتيبهٔ بسيار ارزنده‌اى به عرض حداقل ۵۰ سانتى‌متر وجود دارد که مشتمل بر متن سورهٔ ۶۷ قرآن کريم (سورهٔ «تبارک») است. اين کتيبه با دو خط موازى در بالا و پايين محدود و محصور شده است و در بالاى خطوط، کتيبهٔ کوچک ديگرى به خط کوفى اوايل قرن پنجم نوشته شده است. به طور کلى، کتيبه‌هاى اين مسجد از نظر سبک و شيوهٔ گچ‌برى به کتيبه‌‌‌هاى مجسد جامع قِروه شبيه‌اند. محراب مسجد سجاس با گچ‌برى‌هاى ارزنده و طرح‌هاى اسليمى و گياهى طراحى و اجرا شده است. تزئينات مسجد جامع سجاس نيز از نظر شباهت، با گچ‌برى‌هاى مساجد جامع اصفهان و قِروه قابل مقايسه است. اين مسجد در اوايل قرن پنجم هجرى قمرى ساخته شده است.

مسجد جامع سراب، سراب

مسجد جامع سراب يادگار قرن نهم هجرى قمرى است. اين مسجد بدون گلدسته و مناره است و از يک شبستان بزرگ و يک حياط کوچک در سمت غربى و دو در ورودى تشکيل شده است. در ورودى شرقى داراى کتيبه‌اى است مرمرين با خط نسخ متداول دورهٔ گورکانيان و ترکمانان آق‌‌قويونلو و هم عصر سلطنت ابوالنصر اوزون حسن آق‌قويونلو است. در ورودى با ۱۰ پله به صحن شبستان مربوط مى‌شود و در بدنهٔ ديوار جنوبى پلکان، سنگ مرمر کوچکى کار گذاشته شده و بر آن عبارت «الشفاء فى اليوم بنت الياس» حجارى شده است.

شبستان مسجد مجموعه‌اى است از ۶۰ گنبد که همهٔ آن‌ها (به استثناى رديف چهارم از شرق) مستقيماً بر روى طاق جناقى و ستون‌ها نهاده شده‌اند.

مسجد داراى منبر چوبى ۷ پلهٔ‌ بلندى است به طول ۳/۶ متر و به ارتفاع ۲/۱۰ متر و رد بالاى سطح شرقى نام واقف آن با خط ثلث زيبا، از چوب سفيد منبت‌کارى شده است.

مسجد جامع سراب سه محراب دارد که هر کدام از ويژگى‌هاى خاصى برخوردار است. يکى از اين محراب‌ها بسيار نفيس و زيبا و از کاشى‌ لعابدار برجسته است و با وجود صدمات مختلفى که ديده است، باز هم از زيبايى قابل توجهى برخوردار است.

مسجد جامع سمنان، سمنان (تيموريان)

مسجد جامع سمنان را مى‌توان در زمرهٔ کهن‌ترين و قديمى‌ترين آثار اسلامى شهر سمنان به شمار آورد گمانه‌زنى‌ها و حفارى‌هاى اخير نشان دادند که اين مسجد در قرن اول هجرى روى خرابه‌هاى يک آتشکده بنا شده، ولى در طول زمان، تعميرات و تغييراتى در آن داده شده است. در حال حاضر در بناى کنونى مسجد، آثارى از دوره مغول و تيمورى ديده مى‌شود.

ايوان آجرى رفيع و بلند آن به ارتفاع بيش از ۲۱ متر در قسمت غرب صحن قرار دارد که در زمان سلطنت شاهرخ تيمورى و به همت وزير خواجه شمس‌الدين على باليجهٔ سمنانى و گنبد آن به وسيله خواجه ابوسعيد در عهد سلطنت سلطان سنجر احداث شده است.

در قسمت فوقانى ايوان و بر سه بدنهٔ آن، کتيبه‌اى از کاشى وجود دارد که از ضلع شمالى ايوان شروع شده و پس از گذشتن از ضلع غربى تا انتهاى جنوبى ادامه مى‌يابد. در پايين اين کتيبه چند لوحهٔ سنگى بزرگ ديده مى‌شود. مهم‌ترين آ‌ن‌ها دو لوحى است مشتمل بر فرمان‌هاى پادشاه صفويه که براى اطلاع قاطبه اهالى سمنان در ايوان نصب کرده‌اند.

در گوشهٔ شمال شرقى شبستان، منار سلجوقى به ارتفاع ۳۱/۲۰ متر قرار دارد که در ورودى آن به اين شبستان باز مى‌شود. درهاى غربى شبستان از چوب گردو و در قسمت فوقانى هلالى شکل و به ابعاد عرض و طول تاق است. شبستان جنوبى مشتمل بر ۱۶ ستون مدور در وسط و هشت و نيم ستون در طرف ديوار شرقى است که پايه‌هاى ۲۷ تاق شبستان را تشکيل مى‌دهد. اين شبستان در زمان ارغون‌خان و به همت وزيرش شيخ علاءالدوله سمنانى احداث شد و در عهد سلطنت فتحعلى‌شاه قاجار توسط ذوالفقار سمنانى حاکم سمنان، دامغان، شاهرود و بسطام نسبت به تعمير آن اقدام شد.

مسجد جامع سوريان، سوريان، شيراز (ايلخانيان)

مسجد فوق بنايى کوچک از قرن ششم هجرى است. اثر مهم اين مسجد، منبر منبت‌کارى بزرگ آن است که به فرمان خواجه‌ مظفرالملک از محل ماترک خواجه سعد بن محمد، در سال ۷۷۱ هـ.ق ساخته شده است. بعدها قسمت‌هايى از اين منبر ناپديد شد و براى حفظ بقيهٔ‌ آن، در سال ۱۳۱۴ آن را به موزهٔ ايران باستان منتقل کردند.

مسجد جامع شهرك (كيان)، شهركرد

شهرک در شش کيلومترى جنوب شرقى فرخشهر و ۵ کيلومترى شرق شهر کرد واقع شده است. اين روستا در نزديکى خرابه‌هاى قديمى شهر سرخ بارز قرار دارد و تاريخ احداث آن را به زمان ديالمه و خوارزمشاهيان نسبت مى‌دهند. اين مسجد از گزند روزگار محفوظ نمانده است، احتمالاً در حملهٔ مغول خراب شده، مجدداً به همت محب على بيک، سردار نامى نادرشاه بازسازى شده است. مسجد جامع شهرک داراى شبستان زمستانى جالبى است و ساختمان آن تماماً با آجر مربع و قطور و با نهايت استحکام و استادى به انجام رسيده است. تاريخ اين بناى با ارزش که بر سنگ لوح بسيار ظريف و مستطيل شکلى نوشته شده، ۲۷ محرم سال ۱۱۵۳ هـ.ق است. اين مسجد اخيراً در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

مسجد جامع شوشتر، شوشتر

مسجد جامع شوشتر در غرب شوشتر واقع شده و از ابنيهٔ اوايل دورهٔ اسلامى است. ساخت آن را به المعتز‌باللّه خليفهٔ عباسى نسبت مى‌‌دهند که بارها بازسازى شده است (از جمله در سال‌هاى ۴۴۵، ۶۸۳، ۹۳۳ و ۱۱۷۵ و ۱۲۱۳ هـ.ق). بناى کنونى مسجد، عمدتاً از آثار دورهٔ صفوى و بعد از آن است. از بناى اوليهٔ مسجد، غير از نقشهٔ ساختمانى، بقاياى کتيبهٔ ديوارها و خود منار که در قرن هشتم هـ.ق به بناى اوليه افزوده شده، چيز ديگرى مشهود نيست. بناى کنونى مسجد شامل: شبستان بزرگ جانب جنوبى، صحن وسيع، منار و گلدستهٔ جانب شرقى است. بخش اصلى مسجد يا شبستان ستوندار جنوبى داراى پوشش طاق و گنبد است که بر روى ۵۴ پايه و جرز استوار گرديده است. در ميانهٔ ضلع جنوبى شبستان، محرابى با گچبريهايى به شيوه صفوى و در اضلاع ديگر شبستان، سنگ‌نوشته‌ها و کتيبه‌هاى گچبرى و فرامينى نصب کرده‌اند که به دورهٔ صفويه مربوط است. در اين بنا حدود ۱۹ کتيبه نصب کرده‌اند که عموماً به بناى مسجد ارتباطى ندارند و بعضاً از جاى ديگرى به اين مکان منتقل شده‌اند. بر سردر خارجى شبستان که به مقرنس و آجرکارى مزين است، دو قطعه سنگ‌نوشته نصب شده که بر آن‌‌ها آياتى به تاريخ ۱۱۷۵ هـ.ق کتيبه شده است.

در کنار مسجد، بقاياى منارهٔ زيبايى از قرن هشتم هـ.ق ديده مى‌شود که بخش زيادى از آن ويران شده است. اين مناره ساقهٔ استوانه‌اى دارد و به آجرکارى مزين است. در ميان آجرکارى‌ها، کتيبه‌هاى زيبايى به خط بنايى از کاشى فيروزه‌اى رنگ با عبارات «اللّه»، «محمد» و «علي» نشانده‌اند. براساس کتيبهٔ مزبور، بانى مناره «سلطان اويس بن حسن ايلکاني» است. در ميانهٔ ساقهٔ مناره، ميله‌اى آجرى است که پله‌‌هاى درونى منار به دور آن قرار گرفته‌اند. در نزديکى اين منار و بر بالاى ضلع شرقى، گلدسته مانندى با پوشش کاشيکارى برجاى مانده است. اين بنا در دورهٔ‌ اخير تعمير شده است و به ثبت تاريخى رسيده است.

مسجد جامع طرزجان، بيداخويد، تفت

اين مسجد از لحاظ معمارى از ديگر مسجدهاى استان متمايز است و به لحاظ موقعيت کوهستانى آن، در ساختمانش از تير و ستون‌هاى چوبين و سقف تخته پوش استفاده شده است.

مسجد جامع عباسى (مسجد امام)، اصفهان

ساختمان مسجد جامع عباسى، ‌ در ضلع جنوبى ميدان تاريخى اصفهان در سال ۱۰۲۰ هجرى قمرى به فرمان شاه‌عباس اول و در بيست و چهارمين سال سلطنت وى شروع شد. در ساختمان اين مسجد و به منظور تزئين ميدان بزرگ، در سال ۱۰۲۵ هجرى قمرى، در حالى که هنوز کار پى‌ريزى قسمت‌هاى ديگر مسجد ادامه داشت، سردرِ نفيس کاشى‌کارى معرق آن بنا نهاده شد.

کتيبهٔ سردرِ مسجد به خط ثلث «عليرضا عباسي»، در سال ۱۰۲۵ نگاشته شده و حاکى از آن است که شاه‌عباس اين مسجد جامع را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود «شاه‌ طهماسب» اهدا نموده است. در ذيل اين کتيبه، به خط «محمدرضا امامي» کتيبهٔ ديگرى نصب شده که به موجب آن از مقام معمارى و مهندسى معمار مسجد جامع جديد اصفهان، يعنى استاد على‌اکبر اصفهانى، تجليل شده است.

اين مسجد شاهکارى جاويدان از معمارى و کاشى‌کارى و حجارى ايران در قرن يازدهم هجرى قمرى است و آخرين سال‌هاى تاريخى و مهم اين مسجد عبارت‌اند از: سال ۱۰۷۷ هجرى قمرى، يعنى آخرين سال سلطنت شاه‌عباس دوم؛ سال ۱۰۷۸ هجرى قمرى، يعنى اولين سال سلطنت شاه سليمان؛ و سال ۱۰۹۵ هجرى قمرى، که معلوم مى‌دارند تزئينات و الحاقات مسجد در دورهٔ جانشينان شاه‌‌عباس اول صورت گرفته است. کتيبه‌هاى مسجد، کار خطاطان معروف عهد صفوى است.

در مدرسهٔ جنوب غربى مسجد، قطعه‌سنگ ساده‌اى در محل معينى تعبيه شده است که ظُهر حقيقى اصفهان را در چهار فصل نشان مى‌دهد و چنان‌که مى‌گويند، محاسبهٔ آن را «شيخ بهايي» دانشمند معروف عهد شاه‌عباس انجام داده است. سطح فوقانى اين سنگ به شکل مثلث قائم‌الزاويه است و وتر مثلث در جهت طرفى است که ظهر را تعيين مى‌کند. يک ضلع مجاور زاويهٔ قائمه به ديوار وصل است و ضلع ديگر نيز نشان‌دهندهٔ قبلهٔ مسجد است. از نکات جالب‌توجه اين مسجد، انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبى آن است. ارتفاع گنبد عظيم مسجد ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌هاى داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌هاى سردرِ آن درميدان نقش جهان ۴۲ متر است. قطعات بزرگ سنگ‌هاى مرمر يکپارچه و سنگا‌ب‌هاى نفيس، ‌ مخصوصاًُ سنگاب نفيس شبستان غربى گنبد بزرگ که به تاريخ سال ۱۰۹۵ هجرى قمرى است، از ديدنى‌هاى جالب اين مسجد بى‌نظير تمدن ايرانى و اسلامى است.

مسجد جامع عتيق شيراز، شيراز (امويان، صفاريان)

مسجد جامع عتيق شيراز از کهن‌ترين مسجدهاى استان فارس است. اين مسجد پس از لشکرکشى عمروليث صفارى در سال ۲۷۶ هجرى قمرى به شيراز، به شکرانهٔ‌ پيروزى و تصرف اين شهر بنا شد. کار ساخت اين بنا، در سال ۲۸۱ هجرى قمرى خاته يافت.

اين مسجد به نام‌هاى مسجد جامع عتيق، مسجد جمعه، مسجد آدينه و مسجد جامع نيز معروف است. ساختمان مسجد، بنايى بلند و مجلل با حجره‌ها و شبستان‌هاى بسيارى است که کاشى‌کارى‌هاى سقف (معروف به تاق مرواريد) آن از زيبايى خاصى برخوردار است. در گذشته صحن مسجد، از سنگ‌هاى مرمر مفروش بوده و در دالان‌هاى آن سنگ‌آبهايى وجود داشته که مردم در آن‌ها پاى خود را مى‌شسته‌اند و پس از وضو، وارد صحن مسجد مى‌شده‌اند (هم اکنون يکى از سنگ‌آب‌ها جلوى در و ورودى باغ‌نظر نگه‌دارى مى‌شود). طى هزار سال اخير، اين مسجد چندين بار از جمله در زمان اتابکان، در زمان سلطان ابراهيم ميرزا پسر شاهرخ گورکانى، در دورهٔ صفويه و در سال ۱۳۱۵ شمسى به وسيلهٔ ادارهٔ حفاظت آثار باستانى تعمير و بازسازى شده است.