جهانگرد و محیط‌زیست فرهنگی

آثار منفى جهانگردى بيشتر متوجه کشورهاى در حال رشد است که براى گسترش صنعت جهانگردى خود به سرمايه و کمک‌هاى فنى کشورهاى ثروتمند نياز دارند. اما جهانگردى پيامدهاى ديگرى نيز دارد که کشورهاى فقير و غنى را، بدون توجه به سطح نسبى توسعهٔ آنها، تحت تأثير قرار مى‌دهد و اينها آثارى است که در انسان و محيط‌زيست اجتماعى و اخلاقى و طبيعى او مشهود است.

جهانگردى و سوداگرى

علت گسترش توأم با هرج‌ومرج جهانگردى امروز را مى‌توان تجارى شدن بيش از اندازهٔ آن دانست. گاهى خبرهاى تکان‌دهنده‌اى دربارهٔ بهره‌بردارى‌هاى شرم‌آور از جهانگردى به گوش مى‌رسد. فاجعهٔ مصيبت‌بار غرق شدن کشتى 'هلنا' با ۱۱۰ مسافر در ۲۹ اوت ۱۹۷۱، در کرانهٔ برين دى‌سي، از آن جمله است. در اثر تحقيقات معلوم شد که اين کشتى در لحظهٔ غرق شدن ۱۱۵ مسافر و خدمه را حمل مى‌کرده در حالى‌که ظرفيت امن اين کشتى ۸۶ نفر بوده است. طبعاً اختلاف ميان حد مجاز تعداد سرنشينان و افرادى که به‌طور غيرمجاز حمل مى‌کرده است، چگونگى سودجوئى و کسب درآمد بيشتر را روشن مى‌سازد.

هر سال اخبارى از جريان سقوط هواپيماها و غرق کشتى‌ها، به‌علت حمل مسافر بيش از ظرفيت به گوش مى‌رسد. بايد گفت ميزان خرابى‌ها و ضايعه‌هاى ناشى از تجارى شدن افراطى جهانگردى در جهان پهناور امروز بسيار حير‌ت‌آور است.

البته به‌دليل همين روحيهٔ سوداگرى از جهانگردى است که تعداد مسافران و تجهيزات تمامى کشورها گسترش مى‌يابد و آثار و نتايج اقتصادى و اجتماعى چشمگيرى به‌دست مى‌آيد. اما در جهانگردى نيز مانند بخش‌هاى ديگرى از فعاليت‌هاى انساني، مسئله از همين‌جا يعنى از ابتداى مرز افراط و زياده‌روي، پيچيدگى و انحراف در انتخاب‌هاى اساسى آغاز مى‌شود. متأسفانه امروز در جهانگردى دروغ‌پردازي، خيانت در امانت، انحراف اهداف و مفاهيم عالى انساني، تحميل اهداف غيرانسانى به مسافران و سوءاستفاده از زمان فراغت و تفريح آنان به‌وسيلهٔ شرکت‌هائى که فقط به دنبال کسب سود بيشتر هستند امرى عادى است. بسيارى از شرکت‌ها و مؤسسه‌هاى مسافربرى با تبليغات فريبنده، ميليون‌ها انسان بى‌خبر و ناآگاه را به‌سوى خود مى‌کشانند و با سرکيسه کردن آنها و با تبانى با صاحبان مهمانسراها و اماکن تفريحى به اهداف پليد خود که 'انباشت سرمايه' است مى‌رسند.

روزگارى جزيرهٔ رودس (Rhodes) براى همهٔ هم‌نسلان ما نمونه‌اى از بهشت زمينى بود: دريائى شفاف و آرام، خورشيدى تابناک، طبيعتى بانشاط و زيبائى خيال‌انگيز، فضاهائى باز براى تفکر بى‌دغدغه و قدم زدن در خلوت. بناها و آثار باشکوهى که يادآور تاريخ کهن و مدنيتى عالى بود و ساحل رؤيائى از جمله ويژگى‌هاى اين جزيرهٔ يونانى بود. مهمانسراها اندک اما باشکوه و رفيع در سواحل اين جزيره بنا شده بود. هواپيما يک بار در روز، بسته به ظرفيت آن که معمولاً ۴۰ نفر بود، جهانگردان را از آتن به آنجا مى‌برد و اين مسافران در جزيره پراکنده يا جذب سواحل مى‌شدند. آنان مى‌توانستند در پناه طبيعت روح خود را بازسازى کنند و آلام و خستگى‌هاى روحى و جسمى خويش را بزدايند و با آرامش خيال تن به امواج زيبا و ملايم بسپارند و از پرتو شفابخش خورشيد، بهره‌مند شوند. اما امروزه به‌دليل روحيهٔ سوداگرى و حرص متوليان و دست‌اندرکاران امور جهانگردي، هر روزه ده‌ها هزار جهانگرد به اين جزيره هجوم مى‌آورند. مهمانسراها و مکان‌هاى پذيرائى گوناگون مانند قارچ سراسر ساحل جزيره را زير سلطهٔ خود برده‌اند و پس‌مانده‌هاى مصرف اين 'مهاجمان' ساحل‌ها را به زباله‌دانى تبديل کرده است؛ به‌طورى که مى‌توان گفت، همهٔ دلايل و انگيزه‌هائى که اين اشخاص را به اينجا مى‌کشانيد، يکى پس از ديگرى نابود شده است.

کوستابراوا (Costa Brava) نمونهٔ ديگرى از اثر منفى سوداگرى جهانگردى است. در يک نشست بين‌المللى که اخيراً در مادريد برپا شد، مسئولان جهانگردى اسپانيا با نمايش فيلمى چگونگى تغيير روستاى ماهيگيرى و تبديل شدن آن به يک ايستگاه جهانگردى تازه را نشان دادند. نمايش‌دهندگان از سکوتى که در پايان نمايش فيلم حاکم شد، تعجب کردند؛ زيرا حضاران به سبب مشاهدهٔ چنين تحولى شگرف و تغيير شديد طبيعت ناحيه حيرت کرده و شديداً متأثر شده بودند. چنين جهانگردى حتى بهترين و قوى‌ترين جاذبه‌ها را که همان آداب و رسوم مردم است به تيرگى و نابودى مى‌کشاند.

گروه رقصندگان بِربِر را که به‌منظور رقصيدن در يک شب‌نشينى به‌وسيلهٔ کاميون از کنارهٔ اقيانوس اطلس به 'مامونيه' در مراکش مى‌آورند، بايد ديد تا بتوان به عمق فاجعه و ويرانگرى و پوچى اين کار تجارى پى برد، که باعث مى‌شود براى کسب پول نه تنها جهانگرد بلکه تمامى سنن ملى يک کشور از بين برود.

اساس جهانگردى بر جابه‌جائى بازديدکننده استوار است. بنيان زندگي، سنن، رسوم، جشن‌ها و آئين‌هاى ملى نيز بر پايهٔ حضور مردم بومى در چارچوبى طبيعي، اصيل و سنتى استوار است. ليکن تنها به خاطر 'اقتصادى‌تر' بودن به آسانى تمامى اين اصول دگرگون مى‌شود.

بديهى است که نبايد از اين خدعه‌هاى سوداگرانه در جهانگردي، که به ضرر ارزش‌هاى اساسى اين صنعت تنها به نفع بهره‌بردارى‌هاى تجارى است، به آسانى گذشت.