از ماه سوم به بعد حتى براى اطفالى که از شير مادر تغذيه مى‌شوند، نوشيدن آب ميوه و سبزى بسيار لازم است. البته هيچ‌وقت نبايد براى خوراندن به اين دسته از اطفال زياد اصرار ورزيد و به اِعمال زود متوسل شد. ولى چنانچه آنها به خوردن آب ميوه و سبزى عادت کنند، کار از شير گرفتن به مراتب آسان‌تر خواهد شد. از سن ۴ تا ۵ ماهگى بايد سعى شود جاى غذاى ظهر از پستان را با آب ميوه و سبزيجات پخته تعويض نمايند.
باز گرفتن از شير مادر
غذاهائى مانند سبزيجات پخته و آب ميوه و غيره به‌تدريج جانشين غذاى طبيعى طفل مى‌گردند. شير پستان هم کم کم پس مى‌رود تا بالأخره از آخرين برنامهٔ غذائى حذف مى‌شود. معمولاً در طى اين مراحل، هيچ‌گونه ناراحتى پيش نمى‌آيد.
جانشين عذاهاى معمولى به‌جاى غذاى طبيعى طفل (شير مادر) به ترتيب جدول زير انجام مى‌گردد:
۴ تا ۵ ماهگى
ساعت ۶
ساعت ۱۰
ساعت ۱۴
ساعت ۱۸
ساعت ۲۲
ش.م
ش.م
ش.م
ش.م
ش.م
مرحله اول
ش.م
ش.م
ش.م
ش.م
ش.م
مرحلهٔ دوم
ش.م
ش.م
غ.ض
ش.م
غ.ض
ش.م
غ.ض
مرحلهٔ سوم
ش.م
غ.ض
غ.ض
غ.ض
ش.م
مرحلهٔ چهارم
ش.م
غ.ض
غ.ض
غ.ض
غ.ض
مرحلهٔ پنجم
غ.ض
غ.ض
غ.ض
غ.ض
غ.ض
در اين جدول: براى شير مادر (ش.م) و براى غذاى ضميمه (غ.ض) به‌عنوان علامت اختصارى تعيين گرديده.
در تعويض تدريجى شير مادر با غذا، بسيار به‌جا است که پستان‌ها در فواصل معين به‌کار افتد.
در مرحلهٔ اول: وعدهٔ شير ظهر را با غذا تعويض مى‌نمائيم، زيرا به تجربه ثابت شده که پستان در هنگام ظهر کمتر از ساير مواقع شير دارد. و از سوى ديگر، غذاى کودک و غذاى ساير افراد خانواده را مى‌توان در يک وقت تهيه و سرو کرد.
در مرحلهٔ دوم: علاوه بر وعدهٔ غذاى (شير) ظهر در وعدهٔ شب نيز غذاى معمولى جانشين آن مى‌نمائيم. عيبى که دارد اين است که فاصلهٔ شب براى پستان زياد مى‌شود به همين جهت مادرانى که داراى شير فراون هستند، ترجيح مى‌دهند که وعدهٔ ساعت ۱۸ را با غذا تعويض نمايند، به‌خصوص در خانواده‌هائى که در اين ساعت به ساير افراد خانواده شام داده مى‌شود.
در مرحلهٔ سوم: طفل فقط در هنگام صبح زود و در شب از پستان مى‌نوشد. حالا ديگر مادر مى‌تواند تمام روز هم از خانه دور باشد. از مرحلهٔ سوم به بعد، اگر شير پستان کم است مى‌توان از هر دوى آن در يک وعده به طفل داد.
در مرحلهٔ چهارم: کودک در ظرف ۲۴ ساعت فقط يک‌بار از پستان تغذيه مى‌شود، آن هم صبح که پستان در استراحت شبانه، شير کافى در خود جمع کرده است.
در مرحلهٔ پنجم: کودک را ديگر از شير باز گرفته‌ايم.
وقتى با نتيجه‌گيرى خوب به مرحلهٔ ۴و ۵ رسيديم و کودک غذاى خود را کافى و با کمال اشتهاء صرف مى‌کند، مادر مى‌تواند، فاصلهٔ شب را نيز طولانى‌تر نمايد. اولين وعدهٔ غذاى صبح را کمى ديرتر داده، و به همين ترتيب وعده‌هاى ديگر را هم به عقب بيندازد، تا اينکه وعدهٔ آخر را به‌کلى از برنامه حذف کند. در زمستان مخصوصاً اين تغييرات برنامهٔ تغذيهٔ طفل به خوبى انجام مى‌گيرد. زيرا در روزهاى کوتاه زمستان طفل ديرتر از خواب بيدار مى‌شود، و شب زودتر آرام مى‌گيرد. بنابراين وعده‌هاى غذا در اين ساعات انجام مى‌شود: ۳۰/۷ و ۳۰/۱۱ و ۳۰/۱۵ و ۳۰/۱۹.
وقتى از پنج وعده غذا به چهار وعده مى‌رسيم، پس بايد به هر وعده به مقدار غذا افزود، به نحوى که در مجموع مقدار غذاى طفل تغييرى حاصل نگردد. معيار سنجش مقدار غذاى مورد نياز هر طفل بستگى به وزن بدن او دارد.
- دستور از شير گرفتن طفل براى مادران شاغل:
مادرانى که در بيرون از خانه داراى شغلى هستند و فقط صبح زود و ظهر و شب به خانه مى‌آيند، برنامهٔ از شير گرفتن طفل را بايد به نحو ديگر ـ که در جدول زير خواهد آمد انجام دهند:
صبح زود
قبل از ظهر
ظهر
بعدازظهر
شب
ش.م
غ.ض
ش.م
غ.ض
ش.م
ش.م
غ.ض
غ.ض
غ.ض
ش.م
ش.م
غ.ض
غ.ض
غ.ض
غ.ض
در اين جدول نيز ش.م به معنى شير مادر و غ.ض به معنى غذاى ضميه مى‌باشد.
براى اين دسته از مادران غيرممکن است در هر وعده غذاى طفل در منزل حاضر باشند و طفل خود را از پستان سير نمايند. ناچار بايد در شش ماههٔ اول 'طريقهٔ تغذيه از دو شير' را انتخاب نمايند. در هر حال بايد روزانه سه وهله براى شيردادن قرار دهند. اگر محل کار آنها به خانه نزديک است، خواهند توانست حتى چهار وهله طفل را شير دهند. علاوه بر صبح زود و شب، که در هر حال در منزل هستند، دوبار هم در اوقات روز با کسب يک اجازهٔ نيم ساعتى مى‌توانند خود را به طفل رسانده و او را تغذيه نمايند. زن سالم و نيرومند که کار وى زياد مشکل نباشد به خوبى قادر به انجام آنچه توصيه شد، خواهد بود.
مدت شير دادن و باز گرفتن از شير
کودک بايد در اولين ۵ الى ۶ ماه زندگى خود، از پستان مادر تغذيه نمايد. در سومين يک چهارم سال مى‌توان بدون آسيب، باز گرفتن از شير يعنى از جانشين نمودن شير مارد، به غذاى ديگرى شروع نمود. مدت مديدى شير دادن داراى هيچ‌گونه نفعى نيست بلکه براى کودک داراى ضرر مى‌باشد. چون پس از اولين سال زندگى به موادى احتياج دارد که قبلاً در شير مادر بوده و اکنون مادر نمى‌تواند در مقدار و اندازهٔ کافى به او تسليم کند؛ بيش از همه آهن است که براى تشکيل استخوان لازم است. يک ضرب‌المثل قديمى مى‌گويد: کودک بايد وقتى از شير گرفته شود که دندان در مى‌آورد.
در تابستان نبايد کودک را از شير گرفت
در بعضى مواقع چنانچه کودک به سنى که بايد از شير گرفته شود هم رسيده است، بايد از آن خوددارى کرد، و آن را به تأخير و تعويق انداخت: هرگز در فصل گرم نبايد طفل را از شير گرفت، زيرا گرماى تابستان مى‌تواند در اين موقع براى طفل خطرناک باشد. چون شير گاو در تابستان به آسانى مى‌بُرد و براى کودکى که تاکنون عادت نداشته است ممکن است توليد ناراحتى گوارشى نمايد. وقتى مسافرت يا تغيير مکانى نيز در پيش داريم، موقع مناسبى براى از شير گرفتن طفل نيست. تغيير مکان براى او نيز ناراحت‌کننده خواهد بود. يکى از موانع ديگر که براى از شير گرفتن طفل بسيار نامناسب است، وقتى است که طفل بيمار باشد. اين بديهى است که هيچگاه مادر، يک کودک بيمار را از شير نخواهد گرفت. زيرا شير مادر بهترين دارو است و در اين موقعيت او نبايد از اين بهترين دارو محروم شود.
همچنين ممکن است به‌دليلى اضطراى، مادر مجبور باشد از شير دادن به طفل خوددارى نمايد. مانند بيمار شدن ناگهانى يا عللى ديگر که مجبور به جدائى از طفل شود، اين وضع هم براى کودک خطرناک خواهد بود و هم براى مادر يک ناراحتى ببار مى‌آورد يعنى موجب تراکم شير مى‌شود و در نتيجه پستان بزرگ و سفت و دردناک مى‌گردد. ممکن است تب نيز عارض شود. در اين صورت بايد به پزشک مراجعه نمود. پزشک با تجويز دارو و مسهل اقدام به کم کردن آب بدن مى‌کند. مسهل‌هاى قوى مانند روغن کرچک و غيره در ايام باردارى و شيردادن دستور اجتناب از آنها داده شده بود اکنون مورد استفاده قرار مى‌گيرد، اگر تراکم شير صورت گرفته و تب عارض شده باشد، مادر بايد بسترى شده، و پستان‌ها را بالا نگه‌دارد (بالا بند) و کمپرس سرد بگذارد. در اين موقعيت مخصوصاً رعايت نظافت و بهداشت بسيار لازم است، هر چند مادر شير نمى‌دهد. وقتى شير در پستان متراکم مى‌شود خطر چرکى شدن غده‌ها و بروز التهاب زياد است.
باز گرفتن از شير به‌طور ناگهانى، براى طفل خوشايند نيست. در اين موقع براى مادر فقط يک راه مى‌ماند، و آن اين است که طفل از پستان خانم ديگرى تغذيه شود، يعنى يک دايه انتخاب گردد. سال‌ها است که از طرف کلينيک‌هاى کوکادن براى جذب دايه اقدام مى‌شود ولى اصلاً در اين مورد هميشه تقاضا کمتر از عرضه مى‌باشد. قبل از آنکه کودک به دايه سپرده شود، بايد قبلاً او را تحت معاينهٔ دقيق پزشک قرار داد. به‌خصوص آزمايش خون از او حتماً بايد به‌عمل آيد. همچنين يک عکسبردارى از ريه‌هاى دايه بسيار به‌جا خواهد بود.
