پل‌های تاریخی (۵)

پل كروئيت (پسر و دختر)، روستاى چم‌بور، شيروان و چرداول

اين پل تاريخى که قدمت آن به دورهٔ ساسانى مى‌رسد ، در روستاى چم بور از توابع چرداول واقع شده و توسط سازمان ميراث فرهنگى کشور مورد شناسايى قرار گرفته است.

پل كسرى، بهبهان

اين پل در ۲۰۰ مترى شرق راه بهبهان به امام‌زاده جعفر بر روى رودخانهٔ تاب ساخته شده و از بناهاى مربوط به عهد ساسانيان است. تابستان‌ها که آب رودخانه فروکش مى‌کند بقاياى پل نمايان مى‌شود.

پل كلخوران، روستاى كلخوران، اردبيل

اين پل ، روى رودخانه‌اى که از مرکز کلخوران مى‌گذرد واقع شده و داراى سه دهانه با پايه‌هاى سنگى و تاق و ديواره آجرى است. در بعضى قسمت‌هاى آن از سنگ قبرهاى قديمى استفاده شده است که با توجه به نوشته‌هاى روى آن‌ها ، بناى اين پل مربوط به دوره صفويه است.

پل گاوميشان، رود سيمره، دره‌شهر

پل گاوميشان در مسير رود سيمره ، در تلاقى با رود کشکان بنا شده است. بناى اوّليهٔ آن به دوران ساسانى مربوط بوده است ، ولى قوس‌هاى جناقى آجرى و تعميرات سنگى آن که نماى کنونى پل را تشکيل مى‌دهند ، نشانگر مرمت آن در دوره‌‌هاى متأخر است. اين پل به دستور حسنقلى خان ابوقداره ، والى پشتکوه تعمير شده است. در حال حاضر پل گاوميشان به يک بناى نيمه ويرانه تبديل شده است.

پل لاتيدان، بندر‌عباس

پس از اخراج پرتغالى‌ها از ايران ، رفته‌رفته از اهميت بندريِ جزيرهٔ هرمز کاسته شد و بندرعباس جاى آن را گرفت و مهم‌‌ترين بندر ارتباطى ايران گرديد. پل لاتيدان در مسير کاروان روى لار - بندرعباس ، در جهت گسترش امور بازرگانى احداث شد.

اين پل در ۵۰ کيلومترى غرب بندرعباس بر روى رودخانهٔ کل (کول) ايجاد شده و يادگار دورهٔ‌ صفوى است. برخلاف پل‌هاى ديگر دورهٔ صفوى که آجرى هستند ، اين پل از سنگ بدون شکل ساخته شده و از طويل‌ترين پل‌هاى ايران است. اين پل داراى صد دهانه بوده است که در حال حاضر ۳۳ دهانهٔ‌ آن مشهود است که در ميان آن‌ها چشمه تاق‌هايى در دو طبقه تعبيه شده‌اند. بناى اين پل از عالى‌‌ترين طرح‌هاى پل‌سازى ايران قديم محسوب مى‌شود.

پل لشكر، شوشتر

اين پل در شعبهٔ شرقى نهر داريان بنا شده و راه جنوب غربى شوشتر از روى اين پل ، سپس پل نفس‌کش و پل شاه‌على است. از زير پل لشکر نهر رقط يا عبداللّه زين جريان دارد که شاخهٔ شرقى نهر داريان است. اين پل از آثار ساسانيان است که تا اين اواخر از آن استفاده مى‌شده است.

پل لوشان، قزوين (صفويان)

اين پل بزرگ در جادهٔ قزوين - رشت قرار دارد. اين پل را «حاجى محمدهادى تاجر ميانجي» که ساکن قزوين بوده ، در سال ۱۲۰۹ هـ.ق ساخته است.

پل لوشان داراى طرح خاصى است. برخلاف بيش‌تر پل‌ها که دهانه‌هاى آن‌ها نسبت به محور عرضى ميانِ پل قرينه هستند ، با يک شيب منظم بر ارتفاع آن افزوده مى‌شود. پل مزبور داراى چهار دهانه است که دو دهانهٔ‌ اول کوچک‌ترند و دهانهٔ سوم از دو دهانهٔ‌ اول بزرگ‌تر است؛ ارتفاع و دهانهٔ چهارم از همهٔ دهانه‌‌ها بيش‌تر و تيزهٔ قوس آن نيز بلندتر از دهانهٔ‌ سوم است. قوس‌هاى هر چهار دهانه ، ‌قوس جناغى است و تيزهٔ دهانهٔ چهارم از سه دهانهٔ ديگر بلندتر است. در فاصلهٔ دو دهانهٔ کوچک و بر روى پايه‌اى که سر قوس‌هاى دو جانب بر روى آن قرار دارد ، غرفه‌اى ساخته شده است. در ميان دهانهٔ سوم و دهانهٔ چهارم که بزرگ‌تر هستند ، نيز غرفه‌اى ساخته شده است.

پل مارنان، اصفهان

نام اين پل که در اصل «ماربين» نام داشته ، از کلمهٔ «مهربين» اوستايى اخذ شده است. قرن‌ها قبل از ظهور زرتشت ، معبد مهرپرستان بر فراز کوه‌سنگى قرار داشت. نام اين بلوک در دورهٔ ساسانيان مهربين بود و در طول مدت ۱۴ قرن دورهٔ‌ اسلامى به «ماربين» معروف شد. از زمان‌هاى بسيار دور ، هم‌چنان که پل جى يا پل شهرستان واسطهٔ اتصال شمالى‌ترين ساحل شهرى زاينده‌رود به جنوبى‌ترين ساحل مقابل آن بود ، پل مارنان نيز واسطهٔ اتصال دو ساحل شمالى و جنوبى رودخانه در غربى‌ترين قسمت شهر اصفهان بود. قصبات و روستاهاى سرسبز ماربين از طريق پل مارنان (پل ماربانان و پل ماربين) به روستاهاى مقابل آن در ساحل جنوبى رودخانه متصل مى‌شد. شکل امروزى پل مارنان با نماى ساختمانى عصر صفوى تغيير اساسى نکرده است؛ ولى تعميرات مکررى را از سر گذرانده است.

پل محمدحسن خان، بابل

در اوايل حکمرانى کريم‌خان زند ، ‌ به سال ۱۱۴۶ ، محمد حسن خان (جد آغا محمد خان قاجار) که شهر بارفروش و ساير نقاط مازندران را تصرف کرده و در جنگ بر کريم‌خان زند پيروز شده بود ، ‌ بر روى رودخانه بابل پل بزرگى احداث کرد که تا امروز باقى مانده و به پل محمدحسن خان معروف است. اين پل داراى هفت چشمه (طاق) اصلى و دو چشمه فرعى است که ارتفاع آن از بستر رودخانه ۱۱ متر است. اين پل با طول ۱۴۰ متر و عرض ۶ متر ، ‌ يکى از پل‌هاى مهم استان از نظر مسائل اقتصادى و ارتباطى به شمار مى‌آيد.

پل ميانه، ميانه

اين پل که به پل شهرچاى ميانه نيز معروف است بر روى رودخانهٔ شهرچاى که از دامنهٔ کوه‌‌هاى سهند و بزغوش سرچشمه مى‌گيرد احداث شده است.

تاريخچهٔ پل به طور دقيق معلوم نيست ، ولى اطلاعاتى که در سفرنامه‌هاى سياحانى نظير لسترنج ، شواليه شاردن (۱۶۶۴ م) ، جملى کاررى ايتاليايى (۱۱۰۵ هجري) وجود دارد ، نشانگر آن است که پل مزبور از بناهاى تاريخى و قديمى اين شهر است. از متون فوق چنين استنباط مى‌شود که بناى اوليه پل قبل از قرن هشتم هجرى ، يعنى دورهٔ حمداللّه مستوفى بود ، و در قرن ۱۷ ميلادى يعنى زمان مسافرت شواليه شاردن‌رو به ويرانى گذاشته است.

اين پل در طول تاريخ بارها مرمت شده؛ يکى از اين تعميرات در کتيبه‌اى که در بنا موجود است در زمان فتحعلى‌شاه قاجار است. اين مرمت به همت عباس ميرزا وليعهد قاجار صورت گرفته است.

در کتيبهٔ سنگ مرمر کوچکى که پريشانى طاق نزديک به وسط پل قرار دارد تاريخ آخرين تعمير آن يعنى دورهٔ ولايتعهدى عباس ميرزا در آذربايجان نوشته شده است.

مصالح عمدهٔ‌ پل را آجر تشکيل مى‌دهد که در طاق ، بدنه و قسمت زيادى از پايه‌ها به کار رفته و ملاط مصرفى در طاق‌ها گچ است. در پايه‌ها نيز تقريباً تا سطح آب رودخانه از سنگ تراش داده با ملاط ساروج استفاده شده است.

اين پل که امروزه نيز يکى از ديدنى‌هاى شهرستان ميانه است ، به علت قدمت و اهميت معمارى آن ، تحت شماره ۸۷۱ در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسيده است.

پل نفس‌كش يا شاه‌على، شوشتر

پل شاه‌على يا پل فتحعلى‌خان (پسر «واخشتو خان ارمني») از آثار دورهٔ صفوى است که در فاصلهٔ ۲۰۰ مترى بقعهٔ‌ امام‌زاده عبداللّه در غرب شهرستان شوشتر واقع شده است.

پل نگين، انديكا، مسجدسليمان

پل نگين در بخش انديکا از شهرستان مسجد سليمان واقع شده و سنگ بزرگى است که توسط فرامرز اشکانى به دو نيم شده و آب شط شيمبار (شيرين بهار) از آن خارج مى‌شود و به سوى سوسن سرخاب سرازير مى‌‌گردد. «لايارد» سياح انگليسى از اين پل ديدن کرده است.

پل نوژى‌وران، روستاى نجوران، صحنه

اين پل در روستاى نجوران چمچال در ۲۴ کيلومترى غرب صحنه و در ۳ کيلومترى غرب جاده کرمانشاه - سنقر واقع است. طول پل ۵۰ متر و پهناى آن با احتساب جان پناه‌هاى دو طرف سطح پل ۴/۱۰ متر و پهناى هر يک از جان‌پناه‌ها ۳۰ سانتى‌متر است. طاق چشمه جنوبى پل چند بار ريخته و تعمير شده است و در تعمير آخرى با ريختن تيرآهنى ، طاقى مسطح بر روى آن احداث کرده‌‌اند. قطر پايه پل ۳/۳۵ متر است. در طرفين پايه‌هاى ميانى پل ، آب شکنى نيم دايره تا سطح پل بالا آورده شده است. جان پناه طرفين سطح نيز به همان شکل (نيم دايره) چيده شده است. اين دو آب شکن بعد از اتمام بناى پل به دو طرف پايه ميانى اضافه شد‌ه‌اند ، و با پل قفل و بستى ندارند.

پل نير، رودخانه نير، اردبيل

اين پل که روى رودخانه «نير» ساخته شده ، منسوب به دوره صفويه است و چهار تاق دارد. اين پل در کنار يک پل پهن و تازه‌ساز که رفت و آمد مسافران تبريز - اردبيل از روى آن صورت مى‌گيرد ، واقع شده است.

پل ورسك، سوادكوه

اين پل در زمان رضاشاه ، بر روى درهٔ ورسک منطقهٔ سوادکوه ساخته شد و در زمان جنگ جهانى به پل پيروزى معروف شد. پل ورسک با دهانه‌اى به طول ۶۶ متر و ارتفاع ۱۱۰ متر ، يکى از بزرگ‌ترين شاهکارهاى مهندسى طول خط آهن شمال است.

ساير پل‌هاى استان مازندران عبارتند از:

- پل چالوس بر روى رودخانهٔ‌ چالوس.

- پل بابلسر بر روى رود بابلسر.

- پل کوچک بابلسر بر روى رود بابلسر.

- پل فريدون کنار بر روى نماز رود.

- پل سرخ رود بر روى رود هراز.

پل يعقوبيه، رودخانه باليقلى، اردبيل

اين پل روى رودخانه باليقلى در اردبيل ساخته شده است ، پنج دهانه دارد و به دوره صفويه منسوب است. مصالح ساختمانى آن سنگ در پايه‌ها و آجر در تاق‌ها است.

پل‌هاى باستانى خيرآباد (پل سفلايي)، خيرآباد، گچساران

در ۹ کيلومترى خيرآباد گچساران ، ويرانه‌هايى از دو پل و يک چهار طاقى باقى مانده است. پل پايينى ، داراى طاقى است و ارتفاع آن به ۶/۶۰ متر مى‌‌رسد. ديوارهٔ سنگى آن به کلى شکسته و ديوارهٔ شرقى آن سنگ‌هاى ساختمانى مشخصى دارد که ويران شده و فرو ريخته است. در مجموعهٔ آثار اين محوطه ، بقاياى پل بالايى خيرآباد ، چشم‌گيرترين اثر تاريخى است. اين اثر با ۱۳۰ متر طول در سمت راست کناره ، سه گذرگاه داشت که در امتداد آن پايه‌هايى به بزرگى ۱۰×۱۰ متر احداث شده بود.

پهناى جاده‌اى که از روى اين پل مى‌‌گذشت ، حدود هشت متر بود که به وسيلهٔ ديوارى با يک متر بلندى حفاظت مى‌شد. بناى اين پل ، به اواسط دورهٔ اوليه اسلامى مربوط است و دست کم سه نوسازى بزرگ (که آخرين آن در زمان سلسله صفويه صورت گرفته) بر روى آن انجام شده است.

پل‌هاى پاتاوه (پادنا)، بويراحمد(ياسوج)

در ۱۵ کيلومترى کوه دنا در بويراحمد سفلى که ديواره‌هاى بلند و غيرقابل گذرى دارد ، آثارى همراه با پل‌هايى بزرگ و قلعه‌هايى مشرف بر رودخانه قرار گرفته‌اند. اين ناحيه به دليل ويژگى‌هاى اقليمى و جغرافيايى ، يکى از راه‌هاى اصلى تيسفون ، استخر و شوش ، بهبهان و اصفهان بوده که کاروانيان از آن عبور مى‌کرده‌اند. بر همين اساس ، پل‌هاى بسيارى در اين منطقه بنا شده است. جاده‌ها و پل‌ها که احتمالاً به دورهٔ پيش از اسلام تعلق دارند ، ‌در دوره‌هاى بعدى ، ‌ به تدريج مورد بازسازى قرار گرفته‌اند. يکى از بزرگ‌ترين اين پل‌ها که آثار آن بهتر باقى مانده‌ ، ‌ در ميان سه پل جنوبى گردنه خرسان قرار دارد. اتاق‌ها ، پايه‌ها و ملزومات ديگر آن همانند آثار دهدشت است و به دوران صفويه مربوط مى‌باشد. در گذشته دسترسى به تل خسروى ، از طريق همين پل صورت مى‌گرفته است.

پل‌هاى قديمى، زنجان

استان زنجان داراى چندين پل با قدمت تاريخى مى‌باشد که عبارت‌اند از:

- پل ميربهاءالدين زنجان بر روى رودخانهٔ زنجان‌رود که در دورهٔ قاجاريه ساخته شده است.

- پل سردار در جنوب شهر زنجان که در دورهٔ‌ قاجاريه ساخته شده است.

- پل حاج سيدمحمد در جنوب شرقى زنجان که در دورهٔ قاجاريه ساخته شده است.

علاوه بر پل‌هاى ياد‌شده ، پل‌هاى ديگرى نيز در بخش‌هاى ديگر استان زنجان وجود دارند که چندان معروف نيستند.

تخت شاه‌نشين (پايه پل)، روستاى پاتاوه, بويراحمد (ياسوج)

اين اثر که پايه‌اى از سنگ‌هاى حجارى شده دارد ، ‌ با آثار دوران هخامنشى واقع در مسير جادهٔ‌ قديمى بين خوزستان و فارس (بهبهان - دهدشت - پاتاوه) قابل مقايسه مى‌باشد.

اين اثر در ۱/۵ کيلومترى جنوب غربى روستاى پاتاوه شهرستان ياسوج واقع شده است.

ساير پل‌‌ها، استان اردبيل

علاوه بر پل‌هاى ياد شده ، در شهرستان اردبيل پل‌هاى قديمى ديگرى نيز مانند پل‌هاى الماس ، سرخ و پل شهرچاى وجود دارد.

پل خرم‌آباد، خرم‌آباد

بر روى رودخانه‌اى که از ميان شهر خرم‌آباد مى‌گذرد ، پلى از دورهٔ صفويه به يادگار مانده که هنوز هم مورد استفاده است. اين پل در گذشته داراى ۲۰ چشمه بود که به جز موج‌شکن‌ها و پايه‌ها ، ‌ بقيهٔ آن با آجر و ملاط ساخته شده است. ارتفاع پل ۱۸ متر است. اين پل سنگ‌نوشته‌اى به طول دو متر دارد و در عرض و حواشى آن نام برخى از سوره‌هاى قرآن در دو سطر حک شده است.

پل خرم‌آبادى، خرم‌آباد

«پل خرم‌‌آبادي» ، دومين پل بزرگ اين شهر است که ساختمان آن به هزينهٔ شخصى شادروان حاج على‌اصغر ناصرى خرم‌آبادى از معاريف شهر در سال ۱۳۳۳ شمسى آغاز شد و پس از دو سال و نيم پايان يافت. اين پل امروزه نيز مورد استفاده قرار مى‌گيرد.

پل شاپورى، خرم آباد

پل شاپوري, خرم آباددر دو کيلومترى جنوب غربى شهر خرم‌آباد و در غرب شهر قديمى «شاپورخواست» ، ‌ يکى از شاهکارهاى معمارى دوره ساسانى باقى مانده است. اين پل بيست و هشت تاق در جهت شرقى - غربى داشت که امروزه تنها شش تاق آن باقى مانده است. پايه‌ها و موج‌شکن بقيهٔ تاق‌ها هنوز پابرجا هستند. سطح هر پايه ۶۶ متر (۶×۱۱) و فاصلهٔ ‌بين دو پايه ۷۶ متر و ارتفاع کنونى آن ۱۶ متر است. سنگ‌هايى به ابعاد ۶۰×۶۰×۵۸ سانتى‌متر در پايه‌ها بکار رفته‌اند. تاق‌ها نيز با سنگ‌هاى حجارى شده ساخته شده‌اند. مصالح تمام بنا از سنگ و ملاط است و ملاط آن ترکيبى است که اکنون نيز جدا کردن آن از سنگ‌ها به سختى امکان‌پذير است.

پل کاکارضا، خرم آباد

در مسير راه الشتر به خرم‌‌آباد (شاپورخواست) پلى بر رودخانهٔ «ولم» در درهٔ «کاکارضا» وجود داشته است که خرابه‌‌هاى آن هنوز پابرجا هستند. مصالح اين پل از سنگ بود و ساخت پايه‌هاى آن به دورهٔ پيش از اسلام مربوط مى‌شود. اين پل ظاهراً در دورهٔ حکمرانى بدر بن حسنويه ، تعمير و تجديد بنا شده بود.

پل کرودختر، خرم‌آباد

اين پل در غرب سرطرهان بر روى رود سيمره در جاده خرم‌آباد - انديمشک ، احداث شده است. محل پل ، به نام «سى‌پله» مشهور است و طرهان را به خاک سيمره و هليلان مرتبط مى‌سازد. اين پل چهار چشمه داشت که تاق دو چشمهٔ آن باقى مانده است و رود سيمره از آخرين چشمهٔ غربى آن مى‌‌گذرد. اندازهٔ‌ دهانهٔ هر تاق يا چشمه ۱۱ متر و ارتفاع آن‌ها از کف رودخانه ۱۹/۲ متر است. دو پايهٔ غربى و شرقى به کوه تکيه دارند و پايه‌هاى ديگر نيز بر سطح سنگى بستر رود کار گذاشته شده‌‌اند. اندازهٔ سنگ‌هايى که در پايه‌‌ها به کار رفته‌اند ، ۶۰×۶۰×۱۰۰ سانتى‌متر و طول پل ۱۶ متر است و بعضى از سنگ‌هاى آن نيز بزرگ‌ترند. روى هر يک از اين سنگ‌ها علامت مشخصى کنده شده است. تاريخ بناى اين پل روشن نيست.

پل کلهر يا «مملو»، پل‌دختر

در بخش ملاوى شهرستان پل دختر آثار دو پل تاريخى بر جاى مانده است که هر دوى آن‌‌ها روى رود «کشکان» احداث شده‌اند. از آن دو يکى پل «کلهر» است و ديگرى پل «کرودختر» که در فاصلهٔ‌ ۵۶ کيلومترى جنوب پل کلهر قرار دارد. آثار پل مملو يا کلهر در تنگهٔ شمالى دهکدهٔ زيباى مملو بر سر راهى که از طرهان به «ميانکوه» مى‌رفته ، هنوز باقى است. بناى اوليه پل به قرن چهارم هجرى قمرى مربوط است.

پل گاوميشان، خرم‌آباد

در شرق سيمره ، نزديک محلى که آب رود کشکان و سيمره به هم مى‌پيوندد ، پايه‌هاى پلى بزرگ باقى مانده است. اين پل از آنجا که در مسير باستان‌شناسان يا جهانگردان واقع نشده بود ، جز در چند مورد نامى از آن به ميان نيامده و معرفى نشده است؛ زيرا از سيمره راهى نزديک‌تر به طرهان مى‌رفت و کاروانيان ، ‌ بيش‌تر از آن راه سفر مى‌کردند. اکنون تمام رود سيمره از بستر ميان دو پايهٔ‌ پل عبور مى‌کند که تاق آن نيز شکسته است. ساير چشمه‌هاى پل سالم مانده‌اند. بستر رود سيمره هشت متر پايين‌تر از کف چشمه‌هاى پل قرار دارد که طى چند قرن به وجود آمده است. نزديک به ۲۰۰ سال پيش ، اين پل را والى پشتکوه مرمت کرده بود. جهت پل از شرق به غرب و طول آن نزديک به ۲۳۰ متر و پهناى کنونى روى پل ، ۵/۵ متر است. بناى اوليه پل به قرن چهارم هجرى قمرى مربوط است.

پل کشکان، شاپورخواست، خرم‌آباد

اين پل بر سر راهِ باستانى و بسيار قديمى طرهان به شهر باستانى شاپورخواست (کوهدشت - خرم‌آباد) و بر روى رودخانهٔ ‌کشکان ساخته شده است. در پايين پل که ساختمان آن به قرن چهارم هجرى مربوط است ، پايه‌هاى دورهٔ‌ ساسانى به جاى مانده است. اين پل تقريباً ۳۰۰ متر طول و ۱۱ پايه داشته است که در حال حاضر قسمتى از چهار پايهٔ آن ديده مى‌شود و بقيهٔ ‌آن از بين رفته است. براساس متن کتيبه‌اى به خط کوفى که از بدنهٔ‌ پل پيداه شده ، در سال ۳۸۸ هجرى قمرى به فرمان «بدر بن حسنويه بن الحسين» ساختمان آن شروع شده و در سال ۳۹۸ به پايان رسيده است. به فاصلهٔ‌ يکصد مترى جنوب اين پل ، آثار يک پل ديگر که بى‌گمان به دورهٔ قبل از اسلام و به عهد ساسانيان مربوط است ، باقى مانده است. بين اين پل و آثار بر جاى ماندهٔ‌ پل ساسانى کشکان ، پل جديدى ساخته شده که اکنون جادهٔ کوهدشت از روى آن مى‌گذرد.