حمام‌های قدیمی (۳)

حمام پير زرگر اردبيل، اردبيل

اين حمام درِ ورودى و راهروئى ساده دارد، ‌ اما رختکن آن شکل قديمى خود را حفظ کرده است؛ با سکوهاى قديمى، ‌ شاه‌نشين‌ها، کف سنگفرش و حوض سنگى هشت ضلعى با چهار بازوى سنگى که با يک پله کوچک به سکوى رختکن منتهى مى‌شود.

سقف رختکن با نوارى که با گل‌هاى تکرارى نقاشى شده، قاب گرفته شده است و اين نوار از پايين به آويزها و از بالا به عرقچين گنبد محدود مى‌شود. رويه گنبد با عدد «بته ترمه» بزرگ به چهار قسمت تقسيم شده است. بين آن‌ها، تصاويرى از ملائک و گل و بوته‌هاى اسليمى نقاشى شده است. اما در زير عرقچين، کنگره‌اى مرکب از ۱۶ آويز به صورت گردنبندى قرار گرفته که در متن آن‌ها گل و بوته‌هاى اسليمى نقاشى شده است. يک رديف پايين‌تر در رويه دوازده آويز، صحنه‌هاى مجلسى نقاشى شده است.

بقيه آويزها و چهار فيل‌گوش ميان آن‌ها، سفيدکارى شده و آثار نقاشى آن از بين رفته است. نقاشى‌هاى ديوار شاه‌نشين‌ها هم در نتيجه سفيدکارى از بين رفته است ولى نمونه نقاشى‌هاى شاه‌نشين‌ها را مى‌توان در شاه‌نشين سمت راست در ورودى حمام ديد. اين شاه‌نشين با يک ديوار جديد از رختکن جدا شده و به صورت انبار خرده‌ريز درآمده است. در يکايک ديوارهاى آن، نقاشى‌هاى قديمى ديده مى‌شود.

داخل حمام، به صورت چهار تاقى بلند با آويزهاى متعدد و يک گنبد کوچک نسبت به وسعت حمام است و ابعاد آن ۵×۴ متر است. ديوار خزينه آب گرم و در ورودى، با تاق‌نماى کم‌عمق ساخته شده است.

حمام پير عبدالملك (ميرزا حبيب)، اردبيل

اين حمام در محله پير عبدالملک اردبيل واقع شده است. در ورودى و هشتى جالب توجهى ندارد، ‌ ولى رختکن آن شکل و سبکى ديگر دارد و به صورت چهار تاقى است. بالاى تاق‌نماها، تاق‌نمايى تزئينى ساخته شده و پايه آن‌ها با يک فيل‌گوش ساده و آويزهاى باريک گسترده تزئين شده است.

رختکن حمام، ‌ گنبدى کروى و سفيدکارى شده است و بين رختکن و داخل حمام، محوطه کوچک سکودارى وجود دارد که براى حفظ تعادل هوا، ‌ بين اين دو نقطه ساخته شده است. يکى از ديوارهاى اين محوطه ساده و معمولى است و سه ديوار ديگر آن داراى تاق‌نما و آويزبندى است که در سقف به يک ستاره منتظم هشت‌پر منتهى مى‌شود.

در داخل حمام، يک صحن بزرگ به ابعاد ۵×۵ متر قرار دارد که دو ديوار آن (ورودى و خزينه آب‌گرم)، تاق‌نما و آويزبندى شده است. ديوارهاى طرفين آن به دو شاه‌نشين بزرگ و عميق اختصاص يافته است. ديوارهاى شاه‌نشين‌ها با سه تاق‌نما، گوشواره‌هاى حدفاصل تاق‌ها و آويزهاى متعدد که به رواق‌هاى بسيار زيبا و بزرگ منتهى مى‌شوند، تزئين يافته‌اند.

حمام چهار فصل، اراك (قاجاريان)

حمام چهار فصل اراک به دوره قاجاريه تعلق دارد. اين بنا در دو قسمت مردانه و زنانه طراحى شده است. کاشى‌هاى به کار رفته در سربينه حمام و زيبايى پيچک‌هاى ستون‌هاى زير سربينه و تقسيم‌‌بندى‌هاى قسمت‌هاى مختلف حمام جلوه خاصى به آن داده است. اين بنا پس از انجام تعميرات توسط ميراث فرهنگى به موزه تبديل شده است.

ديگر حمام‌ها و آب‌انبارهاى قديمى استان که عمدتاً در شهرستان ساوه واقع شده‌اند عبارتند از : حمام کلبعلى خان متعلق به دوران زنديه، آب‌‌انبار چهار سوق، آب‌‌انبار حاج ميرزا حسين عاملى و آب‌‌انبار مسجد جامع متعلق به دوران صفوي.

حمام حاج اصغر خان، كنگاور

در شهر کنگاور حمام قديمى آجرى وجود دارد که به حمام حاج اصغر خان معروف است. اين حمام سربينه‌اى هشت ضلعى به قطرهاى ۵۸۵×۵۷۵ سانتى‌‌متر دارد که در هر ضلع آن صفه‌اى ساخت شده که رخت‌کن‌هاى حمام مى‌باشد. در ورودى به سربينه از راهرو ورودى به حمام گرم در وسط صفه شمال شرقى است. بر روى طاق جناغى صفه‌ها سقف گنبدى سربينه احداث شده است. در وسط سربينه حوضى هشت ضلعى از سنگ تراشيده ساخته‌‌اند.

حمام حاج شيخ، اردبيل

حمام حاج شيخ اردبيل، در کوى عالى‌ قاپوى اين شهر واقع شده است و مورد استفاده قرار مى‌گيرد. در ورودى آن ساده، ولى داراى هشتى بسيار زيبا با گنبدى کروى است. زير گنبد، ۱۶ عدد آويز ساخته شده که در حدفاصل گنبد و هشت تاق‌نماى سکودار است.

رختکن حمام داراى چهار رواق است و به همين اندازه ستون هشت ضلعى دارد که تاق‌هاى جناغى مختلف بلند و کوتاه روى آن‌ها قرار دارد. نيم‌گنبد رواق‌ها بر تاق‌نماها استقرار يافته است. همهٔ ديوارها و سقف پوشيده از نقاشى‌هاى تزئينى مختلف بود که در حال حاضر به علت سفيدکارى از بين رفته است. از اين تزئينات، ‌ فقط در گوشه جنوبى، زير گنبد کوچک کنج رختکن‌، ‌ نقاشى‌هايى از گل و بوته و برگ اسليمى ساده باقى مانده است.

داخل حمام، دو شاه‌نشين بزرگ متقابل و دو نيم گنبد کوچک وجود دارد. گنبد اصلى بلند و با آويزهاى گسترده بر تاق‌نماها و نيم ستون‌هاى مربع تکيه دارد. راه‌ حمام کاشى‌کارى معمولى شده است.

قدمت بناى حمام معلوم نيست، ولى تعميرکنندگان عمر آن را در حدود ۳۰۰ سال ذکر مى‌کنند.

حمام حاج‌آقا تراب، نهاوند

از شعرهاى سر در اين حمام برمى‌آيد که در سال ۱۳۴۲ هجرى قمرى و در زمان ناصرالدين‌شاه ساخته شده است:

شکر للّه يافته انجام از حـق ايـن بنـا	در زمانِ شـاهِ عـادل ناصرالـدينِ خـدا
داد فرمـانِ همايـون اصغـرِ معمـار را	تا کشد طرح و کند گرمابه‌ها از نو بنا

شالودهٔ بناى اين حمام يک مستطيل است که به وسيلهٔ ديوارى به دو قسمت سردخانه و گرمخانه تقسيم مى‌شود. در بخشى از سردخانه يا رختکن چهار ستون سنگى وجود دارد و بخش ديگر آن که به وسيلهٔ دو ستون جدا شده سربينهٔ خصوصى است که بالاى آن با نقاشى زيبايى از جنگ رستم با ديو سفيد بر روى کاشى تزئين شده است. محوطهٔ سردخانه سقف گنبدى شکل دارد. در وسط اين حمام حوض زيبايى با حجره‌هايى در اطراف قرار دارد. گرمخانهٔ آن نيز چهار ستون و يک سقف دارد. اين حمام در نزديکى ميدان قيصريهٔ نهاوند است و با توجه به قدمت بنا و تزئينات داخلى، از ابنيهٔ جالب و ديدنى استان به شمار مى‌آيد.

حمام حسن خان (حمام شرآباد)، كنگاور

حمام محله شرآباد يکى ديگر از حمام‌هاى قديمى شهر کنگاور است که سربينه هشت ضلعى مستطيل شکل دارد. در ورودى حمام شمالى است و به محوطه هشت ضلعى کوچکى سقف گنبدى باز مى‌شود. در ابتداى ضلع شرقى خلوتى و خزينه آب گرم کوچکى وجود داشت که بعد از نوسازى به محل هشت دستگاه دوش تبديل شده است. مصالح اصلى بنا آجر، گچ سرندى و ساروج است. اين حمام در سال ۱۳۵۱ مورد مرمت و بازسازى قرار گرفته است.

حمام شاه، مشهد

اين حمام در بازار بزرگ مشهد، و در جنب مسجدى که قبلاً به همين نام خوانده مى‌شد، واقع شده است. اخيراً آماده‌سازى آن جهت احداث موزه مردم‌شناسى صورت مى‌گيرد. اين حمام که در زمان شاه‌عباس اول صفوى تأسيس گرديده، ‌ داراى سربينه با هشت ستون سنگى و سقف گنبدى است و با وجود استحکام زياد، بارها مورد مرمت و تعمير قرار گرفته است.

حمام شاه‌عباسى، تاكستان (صفويان)

اين حمام قديمى که از آثار دورهٔ‌ صفويه است، در شهر تاکستان قرار دارد. نقشهٔ داخل حمام به نقشهٔ حمام صفا در قزوين شباهت کامل دارد. اين حمام از سه قسمت : رخت‌کنى (سربينه) با طرح مستطيل‌شکل، گرمخانه و خزانه تشکيل شده است. گرمخانه داراى طرح هشت‌ضلعى است که ضلع‌هاى آن، يک درميان، باهم برابرند. در چهار طرف اين محل، چهار فضاى شاه‌نشين مانند ساخته شده است که افراد براى شست‌وشو از آن‌ها استفاده مى‌کنند. در وسط گرمخانه يک حوض بزرگ سنگى با همان طرح هشت‌ضلعى قرار دارد.

حمام صفويه، اردبيل

اين حمام در خيابان نايبى (سابق) اردبيل واقع شده و داراى ستون‌هاى مربع در رختکن و گنبد ضربى معمولى است. ديوارها و سقف اين حمام سفيدکارى شده‌اند.

حمام عبدالرزاق خان، كاشان

يکى از حمام‌هاى تاريخى کاشان، حمام مشهور خان است. اين حمام که در مجموعهٔ‌ بازار کاشان قرار دارد و صحن‌هاى وسيع و خزينه‌هاى متعدد گرم و سرد و استخر بزرگ دارد، با سنگ مرمر سفيد و کاشى الوان تزئين شده است. بعضى از عناصر داخلى آن به مرور زمان و کم‌توجهى در حال تخريب است.

اين گرمابه با سردر کاشى‌کارى و جلوخان زيباى خود از اهميت و ارزش تاريخى خاصى برخوردار است.

حمام عفيف‌آباد، شيراز (قاجاريان)

اين حمام در ضلع شمالى باغ موزه يا عمارت عفيف‌آباد قرار دارد و مشتمل بر رختکن، گرمخانه، خزينه و سکوى نشيمن است. ديواره‌هاى داخلى اين حمام با گچبرى‌هاى سبک دورهٔ قاجاريه با تصويرهاى مردان و زنان زينت داده‌اند که نظر بازديدکنندگان را جلب مى‌کند.

حمام قصلان، روستاى قصلان، قروه

در روستاى «قصلان» در شمال شهر قروه يک باب حمام قديمى بازمانده از دوران قاجار وجود دارد که به گفتهٔ اهالى تا چند سال پيش مورد بهره‌بردارى قرار مى‌گرفت. سبک معمارى درون حمام، کاشى‌کارى‌‌ها و قسمت‌هاى مختلف آن قابل توجه است. متأسفانه در اثر عدم مراقبت و عدم حفاظت لازم, زير چند ستون حمام به وسيلهٔ حفاران غير مجاز تخريب شده است. موقعيت استقرار ا ين حمام با توجه به امام‌زاده و چشمهٔ آب معدنى «باباگرگر» اهميت خاص جهانگردى دارد.

ساير حمام‌هاى قديمى و مهم استان کردستان عبارت‌اند از:

- حمام خان، حمام وکيل و حمام ممتاز در شهرستان سنندج

- حمام حاجى صالح در شهرستان سقز.