در فرمول‌هاى مختلف غذاى طيور، مقدار قابل توجهى مواد انرژى‌زا مورد مصرف قرار مى‌گيرد. اين مواد ممکن است به‌صورت مواد هيدروکربنه و يا به‌صورت مواد چربى باشد. مهم‌ترين مواد اوليه هيدروکربنه يا نشاسته‌اى که در تغذيه طيور به‌کار مى‌رود، به قرار زير مى‌باشد:
گندم، ذرت، جو، ذرت خوشه‌اى، بقاياى سيلوى غلات، جو دوسر، روغن‌ها و چربى‌ها.
گندم
اين دانه معمولاً براى تغذيه انسان کشت مىشود و اغلب قيمت آن نسبت به ساير غلات گران‌تر است. دانه گندم يکى از غلات خوب انرژى‌زا است. در عين حال به‌علت دارا بودن گلوتن، حاوى مقدار قابل توجهى مواد ازته نيز مى‌باشد و به‌علاوه ميزان فيبر آن کم است. با توأم کردن گندم و ذرت با دانه‌هاى ديگر مى‌توان فرمول مناسبى را در کنسانتره‌هاى غذائى دام و طيور و ماهى تهيه نمود.
ترکيب شيميائى گندم‌هائى که در ايران تهيه مىشود، طبق آزمايش به قرار زير مى‌باشد:
- ماده خشک ۴/۰ ± ۱/۹۲ درصد
- ماده ازته ۴/۲ ± ۱۳ درصد
- ماده سلولزى ۹/۰ ± ۴/۲ درصد
- ماده معدنى ۹/۰ ± ۴/۲ درصد
- ماده چربى ۱/۰ ± ۶۵/۱ درصد
- کلسيم ۰۲/۰ ± ۲۲/۰ درصد
- فسفر ۱۵/۰ ± ۳/۰ درصد
با توجه به کمبود گندم توليد در ايران و واردات مقادير قابل توجهى از آن از خارج، استفاده از گندم در جيره‌هاى غذائى طيور کمتر توصيه مىشود. استثنائاً مى‌توان از گندم‌هائى که قابليت تبديل به آرد نانوائى را ندارند و قابل مصرف براى تغذيه انسان نيستند و همچنين از ضايعات غيرقابل استفاده سيلوها براى تغذيه طيور استفاده نمود.
ذرت
ذرت يکى از متداول‌ترين دانه‌هاى تيره غلات است که به ميزان وسيع در تغذيه دام و طيور و ماهى در ايران و ساير کشورهاى جهان به مصرف مى‌رسد. ميزان انرژى ذرت از گندم زيادتر و فيبر آن کمتر است ولى از نظر مقدار پروتئين و کلسيم و فسفر فقيرتر از دانه‌هاى ديگر است. ميزان اسيدآمينه نوع ليزين و تريپتوفان آن نيز کم است، از اين‌رو بايد با منابع پروتئينى که از نظر اين اسيدآمينه‌ها مناسب هستند توأم شود. ذرت داراى انواع مختلف مانند ذرت زرد، ذرت بنفش، ذرت سفيد و ذرت دندان اسبى و ذرت نوک تيز مى‌باشد. اغلب در تغذيه حيوانات و طيور از ذرت زرد استفاده مىشود.
ترکيب شيميائى نمونه‌هائى از دانه ذرت که در ايران مورد آزمايش قرار گرفته است، به قرار زير مى‌باشد:
- ماده خشک ۴/۲ ± ۴/۹۲ درصد
- ماده ازته ۹/۰ ± ۵/۹ درصد
- ماده معدنى ۲/۰ ± ۱/۹۵ درصد
- ماده چربى ۶۵/۰ ± ۰۵/۴ درصد
- ماده سلولزى ۱ ± ۲۵/۲ درصد
- کلسيم ۰۵/۰ ± ۱۸/۰ درصد
- فسفر ۲۵/۰ درصد
جو
معمولاً از دانه‌هاى جو همراه با ذرت در فرمول‌هاى متراکم غذائى طيور استفاده مىشود تا کمبود مواد ازته آن را جبران کند. ماده سلولزى جو زيادتر از گندم و ذرت است و اغلب از آن در تغذيه دام استفاده مىشود، ميزان ويتامين A آن کم است از اين‌رو در جيره‌هائى که از جو استفاده مىشود، بايد به‌وسيله مکمل‌هاى ويتامينى يا موادى مانند پودر يونجه يا علف سبز تقويت گردد.
ترکيب شيميائى جو توليد شده در ايران طبق آزمايش‌هاى موجود به قرار زير است:
- ماده خشک ۹/۰ ± ۱/۹۲ درصد
- ماده ازته ۴/۲ ± ۱۳ درصد
- ماده سلولزى ۴۵/۱ ± ۱۵/۵ درصد
- ماده معدنى ۲۵/۰ ± ۷/۲ درصد
- ماده چربى ۸/۰ ± ۶/۱ درصد
- کلسيم ۸/۰ ± ۱۵/۰ درصد
- فسفر ۲۲/۰ درصد
ذرت خوشه‌اى سورگوم - مايلو
ذرت خوشه‌اى به‌واسطه مقاومت خوبى که نسبت به حرارت و خشکى و کم‌آبى دارد، مخصوصاً در مناطق گرمسير و نواحى که ميزان بارندگى در آنها کم است به‌خوبى رشد مى‌نمايد، از اين‌رو کشت و توليد آن در ايران بايد مورد توجه قرارگيرد.
از ذرت خوشه‌اى براى تغذيه طيور و ماهى مى‌توان استفاده نمود و آن را جانشين ذرت نمود، مقدار پروتئين آن بيشتر از ذرت مى‌باشد ولى چربى آن کمتر است، به‌علاوه فاقد پيگمان‌هاى موجود در ذرت است. از اين‌رو ويتامين‌هاى آن کمتر از ذرت مى‌باشد. دانه ذرت خوشه‌اى در هنگام استفاده بايد کاملاً خرد شود در غير اين صورت قابليت هضم آن به ميزان زياد کاهش مى‌يابد.
ترکيب دانه ذرت خوشه‌اى به‌شرح زير مى‌باشد:
- رطوبت ۵/۱۱ درصد
- سلولز خام ۲/۵ درصد
- خاکستر ۲ درصد
- عصاره غيرازتى ۵/۷۰ درصد
- پروتئين خام ۵/۱۰ درصد
- چربى ۳ درصد
جو دوسر
در برخى از فرمول‌هاى مخصوص تغذيه طيور در بعضى از کشورها از چاودار نيز استفاده مىشود. ترکيب و ارزش غذائى چاودار تقريباً مشابه جو است. معمولاً چاودار را توأم با دانه‌هاى ديگر تيره غلات در جيره غذائى طيور مورد استفاده قرار مى‌دهند. در ايران کشت چاودار معمول نيست و احياناً توليد آن در سطح بسيار ناچيز مى‌باشد.
روغن‌ها و چربى‌ها
در جيره غذائى پاره‌اى از طيور، اضافه کردن چربى‌هاى گياهى و روغن‌هاى خوراکى پيش‌بينى شده است. روغن‌هاى مصرفى بايد از نوع غير اشباع انتخاب شوند. متأسفانه کشور آنچنان با کمبود روغن‌هاى خوراکى روبه‌رو است که تقريباً ۹۵% نياز کشور برمبناى واردات مى‌باشد، در نتيجه در فرمول‌هاى غذائى بايد از افزودن روغن حتى‌الامکان اجتناب شود.
چنانچه کارخانجات توليد پودر ماهى و تبديل ضايعات در کشتارگاه‌هاى مرغ احداث شود، محصول جنبى اين صنعت، روغن ماهى و روغن مرغ خواهد بود که مى‌توان از آن در فرمول غذاى طيور استفاده کرد. معمولاً از روغن‌هاى نباتى و همچنين روغن‌هاى حيوانى مثل پيه گاو و گوسفند و چربى مرغ و روغن ماهى در جيره‌هاى غذائى طيور ر کشورهاى ديگر استفاده مى‌گردد. اين مواد انرژى‌زا بوده و باعث بالا رفتن ضريب هضم غذا مى‌گردد، به‌علاوه به جذب و ويتامين A و مخصوصاً کاروتن وجود در غذا کمک مى‌کند و در جذب کلسيم نيز مؤثر است.
بقاياى سيلوى غلات
از سبوس دانه‌هاى غلات و همچنين سبوس برنج نيز در جيره‌هاى غذائى طيور استفاده مىشود، اين مواد عبارتند از: سبوس گندم و سبوس برنج.
سبوس گندم
به‌طور متوسط از هر ۱۰۰ کيلوگرم گندم ارسالى به آسياب براى تبديل به آرد نانوائى ۱۵ کيلوگرم سبوس گندم به‌دست مى‌آيد که براى تغذيه دام و طيور و ماهى مورد استفاده قرار مى‌گيرد.
ارزش غذائى سبوس بستگى به طرز کار ماشين‌هائى دارد که گندم در آنها آرد مىشود و در حقيقت بستگى به مقدار آردى دارد که به پوسته‌ها چسبيده است.
ارزش ازتى سبوس گندم بسيار خوب بوده و حاوى مقدار زيادى ليزين است ولى به‌علت وجود مقدار زياد مواد سلولزي، استفاده آن در جيرهٔٔ غذائى محدود مى‌باشد. سبوس گندم از نظر پتاسيم و فسفر غنى است (مخصوصاً فسفر فى‌تيک) ولى از نظر کلسيم و سديم فقير است. معمولاً از سبوس براى تکميل جيره و رساندن آن به واحد ۱۰۰۰ استفاده مىشود.
سبوس برنج (کپک)
بعد از جدا کردن شلتوک از دانه برنج، پوسته نازکى (پريکارپ) کيسه محتوى مواد نشاسته‌اى را در برگرفته، اين پوسته نازک که در گيلان به آن کپک مى‌گويند، برمبناى خشک محتوى ۳۵-۱۰ درصد روغن و تا ۲۵ درصد پروتئين مى‌باشد. کپک را مى‌توان مستقيماً به غذاى طيور اضافه کرد و يا روغن آن را قبلاً استخراج کرده و کنجاله پر پروتئين آن را به فرمول غذاى طيور افزود. درصد استحصال کپک را کارخانجات مختلف برنج کوبى متفاوت است ولى متوسط بازيافت ۶% شالى (برنج پوست‌دار) است.
