۵۰۰ ق.م. چرتکه یا چتکه

يکى از مهم‌ترين احتياجات قديم بشر، شمارش اعداد و محاسبه بود. بشر اوليه براى شمارش ابتدا از انگشتان دست خود کمک گرفت و به مرور ابزارهاى ديگرى جايگزين انگشتان دست شد. براى محاسبه و شمارش از به ‌کارگيرى سنگ ريزه و چوب‌خط و نظاير آن بهره گرفت. مهم‌ترين اين ابزارها وسيله‌اى بود به ‌نام چرتکه (ABACUS) که قدمت آن به پانصد سال قبل از ميلاد مسيح مى‌رسد و اختراع آن را به چينى‌ها نسبت مى‌دهند. اين وسيله در اکثر تمدن‌ها به شکل‌هاى گوناگون از چوب و فلز ساخته مى‌شد. شکل ظاهرى آن تشکيل شده از يک چهارچوب چوبى و مقدارى ميله يا ستون که مهره‌هائى در طول آن با دست جابجا مى‌شد و شکل ايجاد شده نتيجه محاسبه را مشخص مى‌کرد. قديمى‌ترين بقاياى دستگاه شمارش لوحى بود که در سالاميس (Salamis) به ‌کار مى‌بردند. اين وسيله با قدمت ۳۰۰ سال قبل از ميلاد مسيح در سال ۱۸۹۹ در جزيره سالاميس در يونان کشف شد. اين وسيله تخته سنگى بود از مرمر که روى آن يازده ميله و مهره براى محاسبه داشت. عمر پيدايش چرتکه به سه دوره تقسيم مى‌شود. دوره اول - عصر باستان، دوره دوم - عصر ميانه، دوره سوم - عصر جديد.

تقسيمات عمر چرتکه:

دوره اول - عصر باستان، از پانصد سال قبل از ميلاد تا ۵۰۰ بعد از ميلاد چرتکه‌اى به ‌نام سالاميس (Salamis) که سيصد سال قبل از ميلاد در يونان باستان و چرتکه کلکولى (Calculi) و چرتکه دستى (Hand-abacus) پانصد سال قبل از ميلاد مسيح در امپراتورى روم به ‌کار برده مى‌شد.

دوره دوم - عصر ميانه، از ۵ ميلادى تا ۱۴۰۰ ميلادى چرتکه به ‌نام آپى سيس (Apices) - کوين - بوارد (Coin-board) - لاين بوارد (Line-board) به ‌کار برده مى‌شد.

دوره سوم - عصر جديد، از حدود ۱۲۰۰ سال بعد از ميلاد تا عصر حاضر، چرتکه سان - پن، (Suan-pan) در چين و سوروبان (Soroban) در ژاپن و اسکت (Scet) در روسيه به ‌کار برده مى‌شد.

ساخت چُرتکه در عصر ميانه در اروپا آغاز شده بود.

راهنماى هر دو چُرتکه سان - پن و چُرتکه دستى روم اخيراً در يک حفارى به ‌دست آمده و معلوم شد که متعلق به Aztec ( Mesoamerican)، اقوام آزتک (Nepohuaktzitzin) در عصرى بين سال‌هاى ۱۰۰۰- ۹۰۰ قبل از ميلاد بوده است. قبايل آزتک چرتکه را از چوب ذرت و رشته‌هاى قوى آن براى ساختن نوعى چرتکه به ‌کار مى‌بردند.

در هزاره دوم چُرتکه در حدود ۱۲۰۰ سال بعد از ميلاد در چين پديد آمد و به آن سان - پن مى‌گفتند و در حدود ۱۶۰۰ بعد از ميلاد رو به تکامل رفت. آغاز استفاده از چرتکه در ژاپن از طريق کُره شروع شد. ژاپنى‌ها به چرتکه سوروبان (Soroban) مى‌گفتند.

چوب اولين ماده‌اى بود که براى ساختن چهارچوب و مهره‌ها به ‌کار برده شد. ستون‌ها از مفتول فلزى که از ميان مهره‌ها عبور کرده به دو طرف ضلع طولى چهارچوب متصل شده است. مهره‌هاى چوبى به علت سبک بودن در سرعت بخشيدن به محاسبه از چوب ساخته مى‌شد. مهره‌ها را شبيه به عدسى مى‌ساختند تا فواصل بين دو مهره بر روى جاى انگشت و حرکت سريع مهره‌ها ايجاد شود.

سيستم ارزش مهره‌ها بستگى به طراحى آن دارد. معمولاً اکثر آنها سيستم ده‌دهى دارند و براى اجزاء کمتر از واحد ستون‌هاى اعشارى يا (Decimal) را دارا مى‌باشند. حرکت مهره‌ها با انگشت چهارم نزديک به شست و خود شست انجام مى‌گرفت. چرتکه‌اى که در ۱۲۰۰ سال بعد از ميلاد مسيح در ژاپن ساخته و به‌ کار برده مى‌شد به‌ نام سوروبان (Soroban) معروف بود. اين چرتکه داراى دو بخش بود، بخش بالائى و بخش پائيني، چرتکه داراى ۱۲ ستون چوبى يا فلزى بود. مهره‌هاى طبقه بالا هر يک داراى ارزش عدد ۵ و هر ستون از دست راست داراى اجزاء ارزش زير واحد يا ارزش اعشارى هستند. و از ستون ششم به ترتيب ارزش يک‌ها - ده‌ها - صدها - هزارها - ده‌هزارها - صدهزارها و يک‌ميليون‌ها مى‌باشد.