حس لامسه (بساوائی)

سابقاً تصور می‌شد بساوائی (لامسه) حس واحدی است، اما امروزه، آن را مرکب از سه حس متمایز پوستی می‌دانند که یکی به فشار پاسخ می‌دهد، دیگری به دما، و سومی به درد.

- فشار:

محرکی که سبب احساس فشار می‌شود، فشار فیزیکی بر پوست است. هرچند ما به فشار مداوم بر تمامی بدن آگاهی نداریم (مثلاً فشار هوا)، اما می‌توانیم تغییر فشار وارده بر سطح بدن را تمیز دهیم. برخی از بخش‌های بدن در احساس شدت فشار از بخش‌های دیگر کارائی بیشتری دارند. لب، بینی، و گونه حساس‌ترین بخش‌های بدن در برابر فشار هستند و برعکس، شست پا کمترین حساسیت را دارد. این تفاوت‌ها پیوند نزدیکی با تعداد گیرنده‌هائی دارند که در هریک از بخش‌های فوق به محرک پاسخ می‌دهند. در نواحی حساس بدن حتی فشار مختصر ۵ میلی‌گرم را که به سطح کوچکی وارد بیاید، تشخیص می‌دهیم. با این حال، مثل سایر دستگاه‌های حسی، دستگاه حس فشار نیز بسیار انطباق‌پذیر است. برای مثال، اگر دست کسی را به‌مدت چند دقیقه بدون حرکت در دست بگیرید، حساسیت شما ناپدید می‌شود و دیگر دست او را احساس نمی‌کنید.

آنچه گفته شد مربوط به احساس نافعال فشار بود، یعنی رویدادهای مربوط به وقتی که اشیاء با بدن ما تماس می‌یابند. حال باید دید وقتی فعالانه در محیط کندوکاو می‌کنیم، یعنی خود ما اشیاء را لمس می‌کنیم، چه پیش می‌آید؟ لمس فعال (active) منتهی به تجربه‌ای سوای تجربهٔ حاصل از تماس نافعال می‌شود، زیرا در اینجا علاوه بر حس فشار، حس‌های حرکتی نیز در کار هستند. از راه لمس فعال، ما به آسانی اشیاء آشنا را تشخیص می‌دهیم (کلاتسکی - Klatzky، لِدِرمن - Lederman و متزگر - Metzger در ۱۹۸۵). هرچند برای تشخیص بسیاری از اشیاء به‌ندرت لمس فعال را به‌کار می‌گیریم، اما برای شناسائی سکه، کلید، و اشیاء کوچک دیگر که در جیب و کیف نگهداری می‌شوند اغلب از لمس فعال استفاده می‌کنیم.

- دما:

محرک احساس دما، حرارت پوست بدن است و گیرنده‌های مربوط به آن، نورون‌هائی هستند که انتهای آزاد آنها درست زیر پوست قرار دارد. در مرحلهٔ نیروگردانی، وقتی حرارت پوست کاهش یابد گیرنده‌های سرما (cold receptors) و زمانی که دمای پوست افزایش یابد گیرنده‌های گرما (warm receptors) تکانهٔ عصبی ایجاد می‌کنند (دوکلاز - Duclauz و کنشالو - Kenshalo در ۱۹۸۰؛ هنسل (Hensel) در ۱۹۷۳). بنابراین، کیفیت‌های مختلف دما اصولاً برحسب نوع گیرندهٔ فعال‌شده رمزگردانی می‌شوند (شبیه شیوهٔ رمزگردانی زیر و بمی در شنوائی). با این حال، این اختصاصی‌بودن واکنش عصبی محدودیت‌هائی دارد، بدین معنی که گیرنده‌های سرما نه تنها به درجات پائین حرارت بلکه به دماهای بسیار بالا (بالاتر از ۴۵ درجهٔ سانتی‌گراد) نیز پاسخ می‌دهند. درنتیجه، هر محرک بسیار داغ هر دو دسته گیرندهٔ گرما و سرما را فعال می‌کند و این موجب احساس داغی می‌شود.

چون حفظ دمای بدن برای بقای ما ضرورت دارد، توانائی احساس تغییرات جزئی در دمای پوست بدن، بسیار حائز اهمیت است. هنگامی که حرارت پوست در حد طبیعی است می‌توانیم ۴/۰ درجهٔ سانتی‌گراد افزایش دما و نیز فقط ۱۵/۰ درجهٔ سانتی‌گراد کاهش دما را تشخیص دهیم (کنشالو، نیف - Nafe و بروکس - Brooks در ۱۹۶۱). حس دما با تغییرات متوسط درجهٔ حرارت کاملاً انطباق‌ می‌یابد به‌نحوی که پس از چند دقیقه، دیگر محرک نه سرد احساس می‌شود و نه گرم. اختلاف‌نظر شدید در مورد حرارت آب استخر شنا بین کسانی که مدتی در آب بوده‌اند و کسانی که تازه پایشان به آب خورده، به‌علت همین انطباق است.