جدول توزیع درصد خانواده در دو قشر کشاورز خوش‌نشین روستاهای منطقه کردستان
اين نوع خانواده همچنين در پاره‌اى از مناطق روستائى ايران که رسم پرداخت شيربها متداول است وجود دارد، زيرا گاه مبلغ شيربها سنگين است و جوان قادر به پرداخت آنها نمى‌باشد، ناچار بنابر سنت در ازاء مبلغ شيربها براساس قرارداد مدت سه سال نزد پدرزن آينده خود براى انجام خدمت دامادى بماند و اين امر گاه منجر به پيدايش روابط عاطفى شديد و انس و الفت ميان فرد (داماد) و خانواده عروس مى‌شود و زمينه را براى ادامه زندگى با آنها فراهم مى‌آورد. انواع مختلف خانواده‌هاى مذکور را باز مى‌توان به دو گروه کلى خانواده هسته‌اى (اعم از هسته‌اى کامل يا ناقص) و خانواده گسترده (اعم از گسترده کامل يا ناقص) تقسيم کرد و در نتيجه مى‌توان گفت که ۶/۷۷ درصد خانواده‌هاى کشاورز دهکده فرديس ورامين ۱/۸۸ درصد خانواده روستائى سهل‌آباد قوچان ۴/۹۴ درصد خانواده‌هاى ابراهيم‌آباد کاشمر از نوع هسته‌اى و به ترتيب در روستاهاى مذکور ۴/۲۲ درصد و ۹/۱۱ درصد و ۶/۵ درصد خانواده‌ها از نوع گسترده بوده‌اند.
ميزان خانواده گسترده در جامعه روستائى ايران از جامعه شهرى بيشتر است. زيرا خانواده روستائى برخلاف خانواده شهرى يک واحد توليد اقتصادى به‌شمار مى‌رود و در زمينه توليد، خاصه هنگامى که فعاليت‌هاى اقتصادى متنوع‌تر باشد، به‌منظور تأمين نيروى کار مورد نياز خانواده به افراد بيشترى احتياج دارد، در نتيجه علاوه بر اعضاء اصلى خانواده عده ديگرى از خويشاوندان و گاه تا چهار نسل را در برمى‌گيرد. ميزان خانواده گسترده در جامعه‌‌هاى مختلف روستائى ايران وضعى متفاوت دارد. چنانچه در کرمانشاهان ۸/۶ درصد، خليج‌فارس ۴/۵ درصد، سمنان ۱/۵ درصد، اصفهان ۴/۴ درصد، چهارمحال بختيارى ۱/۴ درصد، فارس و خراسان هر کدام ۶/۳ درصد، کهگيلويه ۵/۳ درصد، بلوچستان ۳ درصد و کرمان ۹/۱ درصد به ترتيب از حيث ميزان خانواده گسترده کاهش مى‌يابند. در مقابل خوزستان با ۲/۸ درصد، همدان ۴/۸ درصد، مازندران ۶/۸ درصد، آذربايجان غربى ۱۱ درصد، آذربايجان شرقى با ۸/۱۱ درصد به ترتيب داراى نسبت‌هاى بيشترى هستند (۱). ميزان خانواده گسترده نه تنها در مناطق مختلف روستائى ايران فرق مى‌کند، بلکه در ميان قشرها و گروه‌هاى مختلف اجتماعى جامعه روستائى نيز تفاوت دارد.
(۱) . امانى، مهدى. تحول و شکل خانواده در ايران. بخش جمعيت‌شناسى مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، ۱۳۴۹، صفحهٔ ۴ و ۵.
بررسى‌ها نشان مى‌دهد که در روستاهاى قلمرو شرکت سهامى زراعى سمسکنده (سارى) (۲). از ميان خانواده‌هاى کشاورز ۳/۲۸ درصد شامل خانواده‌هائى است که علاوه بر فرزندان افراد ديگرى از خويشاوندان مانند: پدر و مادر رئيس خانواده، نوه‌ها و ساير خويشاوندان را در بردارد و از نوع خانواده گسترده به‌شمار مى‌رود. اين نسبت در ميان کشاورزان قلمرو شرکت سهامى زراعى در گزين (همدان) (۳) برابر ۱۷ درصد بوده است و حال آنکه در ميان خوش‌نشينان روستائى قلمرو شرکت سهامى زراعى سمسکنده ۴/۱۵ درصد و در گزين (همدان) ۱۱ درصد خانواده‌ها از نوع گسترده بوده‌اند. همچنين بين ميزان خانواده گسترده در دو قشر اجتماعى کشاورز و خوش‌نشين منطقه کردستان تفاوت قابل ملاحظه‌اى وجود دارد. جدول توزيع درصد خانواده در دو قشر کشاورز خوش‌نشين روستاهاى منطقه کردستان، انواع خانواده و ميزان آن را در دو قشر کشاورز و خوش‌نشين و در کل جامعه روستائى منطقه کردستان نشان مى‌دهد (۴).
(۲) . نيک‌خلق، على‌اکبر. شرکت سهامى زراعى سمسکنده (سارى). بخش تحقيقات روستائى مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، ۱۳۵۰، صفحهٔ ۴ و ۵.
(۳) . ازکيا، مصطفى. شرکت سهامى زراعى در گزين (همدان). بخش تحقيقات روستائى و عشايرى مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، ۱۳۵۰، صفحهٔ ۷.
(۴) . خوش‌نشينان کردستان. بخش تحقيقات روستائى، مؤسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشگاه تهران، ۱۳۵۵.
جدول توزيع درصد خانواده در دو قشر کشاورز خوش‌نشين روستاهاى منطقه کردستان
انواع خانواده
کل جامعه روستائى
کشاورز
خوش‌نشين
خانواده زن و شوهرى (هسته‌اى)
۶۴/۸
۵۲/۵
۷۵/۴
خانواده پدرى توسعه يافته
۷/۶
۱۲
۳/۹
خانواده زن و شوهرى با اضافات
۱۷/۴
۲۸
۸/۲
خانواده ناقص يا از هم گيسخته
۱۰/۲
۷/۵
۱۲/۵
جمع
۱۰۰
۱۰۰
۱۰۰
ميزان خانواده گسترده که خود ترکيبى از دو نوع خانوادهٔ پدرى توسعه يافته و خانواده زن و شوهرى با اضافات مى‌باشد، در قشر کشاورزان منطقه کردستان برابر ۴۰ درصد بوده است، در حالى‌که تنها ۱/۱۲ درصد خانواده‌هاى نمونه خوش‌نشين را خانواده گسترده تشکيل داده است.
اجتماع (شش دانگى) دهکده‌اى از فارس از سه قشر اجتماعى 'تلمبه کار' ، 'دهقان' و 'خوش‌نشين' تشکيل مى‌شود. نسبت خانواده گسترده در ميان اين سه قشر اجتماعى فرق مى‌کند و متناسب با پايگاه اجتماعى و درآمد خانواده افزايش مى‌يابد. چنانچه ۷/۳۰ درصد خانواده‌هاى قشر اجتماعى 'تلمبه کار' از نوع گسترده است و حال آنکه ۶/۱۷ درصد خانواده‌هاى قشر خوش‌نشين را خانوادهٔ گسترده تشکيل داده است (۵).
(۵) . عجمى، اسماعيل. 'شش دانگى' پژوهشى در زمينه جامعه‌شناسى روستائى. دانشگاه شيراز، ۱۳۴۸، صفحهٔ ۱۲۸.
نسبت خانواده گسترده در ميان قشر کشاورزان برحسب ميزان زمين زراعى متفاوت است. در روستاهاى قلمرو شرکت سهامى زراعى سمسکنده سارى در گروه دارندگان کمتر از ۵/۱ هکتار زمين ۳/۱۳ درصد خانواده‌ها از نوع گسترده تشکيل مى‌شد، در حالى که ميزان خانواده گسترده در گروه صاحبان ۵/۱ تا ۹/۲ هکتار زمين ۳/۲۹ درصد و دارندگان ۳ هکتار و بيشتر ۳۸/۱ درصد بوده است.
در جامعه کشاورزان روستاهاى منطقه کردستان ۴۰ درصد کل خانواده را خانواده گسترده تشکيل داده است و اين نسبت در ميان کشاورزانى که از ۴ هکتار و کمتر زمين داشته‌اند، ۶/۲۸ درصد براى صاحبان ۱/۴ تا ۱۵ هکتار زمين ۴۲ درصد و براى دارندگان بيش از ۱۵ هکتار برابر ۱/۶۰ درصد بوده است (خوش‌نشينان کردستان. صفحهٔ ۲۷).
ارقام مذکور مبين وجود ارتباط مستقيم بين تعداد خانواده گسترده و ميزان زمين زراعى و در نتيجه افزايش فعاليت اقتصادى در قشر کشاورزان است. در جامعه خوش‌نشينان روستائى منطقه کردستان نيز اين رابطه بين ميزان درآمد و نسبت خانواده گسترده برقرار است. چنانچه در ميان خوش‌نشينان گروه کم‌درآمد ۷ درصد خانواده‌ها را خانواده نوع گسترده تشکيل داده است و حال آنکه اين نسبت در گروه خوش‌نشينان با درآمد بالا برابر ۱/۱۷ درصد بوده است. ميزان خانواده گسترده در ميان برخى از طايفه‌ها و گروه‌هاى اجتماعى روستانشين به نسبت بالا است. بررسى انجام شده در سهل‌آباد قوچان نشان مى‌دهد که از دو گروه طايفه‌اى ده (کردها و بربرها) در ميان طايفه کرد (جافکانلو و شارمانلو) ۴/۱۷ درصد خانواده‌ها از نوع گسترده بوده است، در حالى که در ميان طايفهٔ 'بربر' که تا حد زيادى تحت‌تأثير زندگى و فرهنگ شهرى قرار دارند و ميزان پذيرش پديده‌هاى نو و جلوه‌هاى زندگى شهرى در آنان زياد است، خانواده گسترده وجود ندارد (سهل‌آباد دهکده‌اى از قوچان. صفحهٔ ۵۲). بررسى وضع ساکنان 'تپه مصلى' حاکى از آن است که در ميان پيروان اهل حق که در يکى از مناطق چهارگانه تپه مصلى سکونت دارند، تعداد خانواده گسترده با ۸/۱۵ درصد به نسبت از ديگر گروه‌هاى اجتماعى ساکن تپه مصلى بيشتر بوده است (۶). تحقيقى که به تازگى در روستاى 'سنگ سفيد' منطقه کرمانشاه انجام گرفته است، نشان مى‌دهد که بيشترين نسبت خانواده‌ها ۷/۶۹ درصد از نوع هسته‌اى، ۱/۷ درصد از نوع گسترده ۷/۱۰ درصد نيز هسته‌اى با اضافات است. از انواع ديگر خانواده‌ها ۷/۱۰ درصد را خانواده ناقص و ۷/۱ درصد بقيه را خانواده پدر ـ مادرى تشکيل مى‌دهند (۷).
(۶) . لاريجانى، حجت‌الله حسن؛ والى، شاپور. بررسى وضع ساکنان تپه مصلى دانشگاه بوعلى سينا (همدان). ۱۳۵۳، صفحهٔ ۲۷.
(۷) . فرهادى، عليرضا. کار تحقيق علمى دانشکده علوم اجتماعى دانشگاه آزاد اسلامى واحد رودهن، ۱۳۷۸، دست‌نوشته
